Insurekcja kościuszkowska rozpoczęta 24 marca 1794 roku, zakończona 16 listopada 1794 roku, to powstanie narodowe początkowo przeciwko Rosji, później także skierowane przeciwko Prusom. Jedno z najbardziej przełomowych wydarzeń w historii narodu i państwa polskiego, otwierało epokę powstań narodowych i walki o odzyskanie niepodległości.

Po klęsce Polski w wojnie z Rosją w 1792 roku w kraju zapanowały gwałty wojsk okupacyjnych i rządy targowicy. Kraj znajdował się w coraz poważniejszym kryzysie finansowym i gospodarczym, rosły ceny żywności, szerzył się głód i nędza, dopełniane antydemokratycznymi posunięciami władzy. Powstanie kościuszkowskie było reakcją na rządy targowiczan i coraz silniejszą przemoc rosyjską.

Przygotowania insurekcyjne rozpoczęto niemal rok przed wybuchem powstania. Przełomowym wydarzeniem, które wpłynęło na decyzję o podjęciu walki był drugi rozbiór Polski dokonany w 1793 roku. Myśl o chwyceniu za broń dojrzewała zarówno w kraju, jak i w środowiskach emigracyjnych. Najsilniejsze nastroje powstańcze panowały w Warszawie, stanowiącej wówczas najprężniejszy ośrodek polskiego życia politycznego, pełen mieszczaństwa i radykalnej w poglądach inteligencji. W Warszawie powstawały organizacje spiskowe, szerzące swe wpływy na pozostałych terenach kraju.

Środowisko spiskowe podzielone było na dwa główne nurty: umiarkowany i radykalny. Ten pierwszy, reprezentowany m.in. przez Ignacego Działyńskiego i Andrzeja Kapostasa, postulował ewolucyjny rozwój zasad Konstytucji 3 Maja. Nurt radykalny zaś, reprezentowany przez grono młodych oficerów, licznych współpracowników i sympatyków tzw. Kuźnicy Kołłątajowskiej oraz przedstawicieli mieszczan, domagał się podjęcia działań o charakterze represyjnym wobec targowiczan, usunięcia króla i wprowadzenia dyktatury.

Przed wybuchem powstania podjęta została próba nawiązania kontaktów z rewolucyjną Francją. W tym celu do Paryża wysłany został Tadeusz Kościuszko, który przedstawił władzom francuskim memoriał o republikańskim i demokratycznym charakterze planowanego powstania. Nie uzyskał on niestety żadnej obietnicy wsparcia powstania.

Bezpośrednim impulsem do podjęcia działań powstańczych była decyzja ambasadora rosyjskiego, gen. Josifa Igelströma, który po wykryciu spisku w wojsku i aresztowaniu przywódców, zażądał od wznowionej Rady Nieustającej redukcji wojska do połowy (tj. do 15 tysięcy żołnierzy) i przymusowego wcielenia zredukowanych żołnierzy do armii carskiej i pruskiej. 12 marca 1794 roku brygadier Antoni Józef Madaliński odmówił przeprowadzenia redukcji i w proteście przeciwko decyzji gen. J. Igelströma na czele 1200 osobowego oddziału kawalerii narodowej wyruszył spod Ostrołęki do Krakowa. 24 marca 1794 roku, w opuszczonym przez żołnierzy rosyjskich Krakowie, ogłoszony został „Akt powstania obywatelów mieszkańców województwa krakowskiego”. Na mocy tego dokumentu Najwyższym Naczelnikiem powstania, z władzą dyktatorską, został Tadeusz Kościuszko, wybitny dowódca i specjalista w zakresie inżynierii wojskowej, przyjaciel Tomasza Jeffersona, zasłużony w walce o niepodległość Stanów Zjednoczonych. „Akt powstania obywatelów…” przenosił na grunt polski republikańskie i demokratyczne idee rewolucji amerykańskiej, wskazując na potencjał tkwiący w ludziach walczących o wolność i niepodległość. Dokument za haniebne uznawał konfederację targowicką i sejm grodzieński, a uchwały tego ostatniego uznawał za nielegalne a tym samym nieważne.

W związku z brakiem odzewu w Warszawie na działania powstańcze podjęte w Krakowie, Tadeusz Kościuszko podjął decyzję o marszu do stolicy. Do dyspozycji miał początkowo 4200 żołnierzy, ogłoszono pobór jednego rekruta pieszego z 5 „dymów” i jednego konnego z 50 „dymów”. Uzbrojono ponadto około 2 tysiące chłopów (kosynierów).

Racławice, Szczekociny, Chełm

W drodze z Krakowa do Warszawy oddziały Tadeusza Kościuszki stoczyły pod Racławicami zwycięską bitwę z kolumną wojsk rosyjskich dowodzonych przez gen. Aleksandra Tormasowa, ścigającą oddział brygadiera A. Madalińskiego. W bitwie tej po raz pierwszy wzięły udział formacje kosynierów.

Zwycięstwo polskie pod Racławicami okazało się sukcesem taktycznym, w skali operacyjnej było jednak porażką, bowiem Rosjanie zmusili oddziały T. Kościuszki do rezygnacji z przebijania się do Warszawy i wycofania się w rejon Krakowa. Zwycięstwo pod Racławicami miało jednakże silny wydźwięk moralny, stanowiąc impuls do działań powstańczych na innych terenach Polski. Do insurekcji przyłączyły się m.in. oddziały z Lubelszczyzny i zachodniego Wołynia. 17 kwietnia wybuchło powstanie w Warszawie, gdzie istotną rolę odegrało pospólstwo miejskie z szewcem Janem Kilińskim na czele. W dwudniowych walkach żołnierze i lud Warszawy pokonali silny garnizon rosyjski. Ignacy Wyssogota Zakrzewski, mianowany przez króla prezydentem Warszawy, przystąpił do insurekcji krakowskiej i zarządził wybór Rady Zastępczej Tymczasowej, która 19 kwietnia objęła władzę w wyzwolonej z rąk rosyjskich stolicy.

Zwycięstwo w Warszawie miało duże znaczenie, pobudziło do walki kolejne regiony i miasta, odblokowało też oddziały Tadeusza Kościuszki na południu. Do wybuchu działań insurekcyjnych doszło na Litwie. 16 kwietnia w Szawlach na Żmudzi do powstania przyłączyła się część korpusu litewskiego, kilka dni później w nocy z 22 na 23 kwietnia spiskowcy wileńscy pod dowództwem płk. Jakuba Jasińskiego, rozbroili garnizon, następnego dnia powołując Radę Najwyższą Rządową z Jasińskim, jako Naczelnikiem Siły Zbrojnej. Spiskowcy litewscy reprezentowali radykalny kierunek, odwołując się do idei rewolucji francuskiej, wskazując na konieczność gruntownych przemian społecznych. Sąd Kryminalny w Wilnie skazał targowiczanina, hetmana Szymona Kossakowskiego na karę śmierci. Spiskowcy litewscy akcentowali odrębność własnego programu od aktu krakowskiego, akcentując separatyzm wobec Korony.

Dla utrzymania jedności insurekcji i przeciwstawienia się działaniom skrajnie radykalnym Tadeusz Kościuszko podjął decyzję o likwidacji litewskiej Rady Najwyższej Rządowej. 7 maja w obozie pod Połańcem wydał uniwersał znoszący przywiązanie do ziemi chłopów uczestniczących w powstaniu, nieusuwalność z uprawianych gruntów oraz ograniczający pańszczyznę. Decyzje Kościuszki wykraczały poza reformy przeprowadzone przez rząd austriacki na terenie Galicji, zostały niechętnie przyjęte przez szlachtę.

Sytuację militarną insurekcji znacznie pogorszyło wkroczenie armii pruskiej. Nie będąc w stanie przeciwstawić się połączonym siłom rosyjsko-pruskim oddziały Tadeusza Kościuszki 6 czerwca poniosły klęskę pod Szczekocinami. Dwa dni później oddziały gen. Józefa Zajączka doznały porażki pod Chełmem. Wojska powstańcze wycofały się w kierunku Warszawy. 15 czerwca wojska pruskie bez walki zajęły Kraków.

Pod koniec maja rozwiązana została Rada Zastępcza Tymczasowa a władzę przejęła, powołana przez T. Kościuszkę 10 maja w Połańcu, Rada Najwyższa Narodowa, centralna władza cywilna, w skład której weszli działacze o bardziej umiarkowanych poglądach, m.in. Hugo Kołłątaj (Wydział Skarbu), Ignacy Potocki (Wydział Interesów Zagranicznych), Tomasz Wawrzecki (Wydział Bezpieczeństwa) i Alojzy Sulistrowski (Wydział Porządku).

28 czerwca, na wieść o klęsce pod Szczekocinami i Chełmem oraz zajęciu przez wojska pruskie Krakowa, zradykalizowany tłum wyciągnął z więzień kilku targowiczan i osoby podejrzane o szpiegostwo, wieszając ich bez sądu. Tadeusz Kościuszko podjął w tej sytuacji decyzję o radykalnych krokach przeciwko bezprawiu i przejawom anarchii. Aresztowano około tysiąca uczestników rozruchów.

Obrona stolicy

W dniach 7-10 lipca oddziały powstańcze Tadeusza Kościuszki, opóźniając ofensywę wroga, stoczyły bitwę na przedpolach Warszawy. W tym czasie stolica przygotowywała się do obrony, wykonując m.in. fortyfikacje polowe zaplanowane przez T. Kościuszkę. Warszawy broniła 23 tysięczna armia powstańcza, wspierana przez 9 tysięcy członków milicji miejskiej i rzesze bohaterskich mieszkańców. Obrona przed 25 tysięczną armią króla pruskiego i kilkunastoma tysiącami wojsk rosyjskich pod dowództwem gen. Iwana Fersena trwała blisko dwa miesiące i uznawana jest za największe militarne osiągnięcie powstania.

20 sierpnia 1794 roku wybuchło powstanie w Wielkopolsce zmuszając wojsko pruskie do odwrotu spod Warszawy. Dążąc do wsparcia tamtejszych działań powstańczych Tadeusz Kościuszko wysłał 3 tysięczny oddział pod dowództwem gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. 2 października zdobył on szturmem Bydgoszcz i wkroczył na Pomorze. Przyczynił się do zupełnego zdezorganizowania administracji pruskiej w Wielkopolsce, na Śląsku i na Pomorzu.

Latem powstanie litewskie objęło swym zasięgiem nawet Kurlandię, niestety pod naporem przeważających sił rosyjskich zaczynało chylić się ku upadkowi. 12 sierpnia 1794 roku padło Wilno a oddziały powstańcze wycofały się na Podlasie. Caryca Katarzyna II, nie widząc realnego zagrożenia wybuchem wojny z Turcją, podjęła decyzję o wysłaniu do walki z powstańcami 12 tysięcznego korpusu gen. Aleksandra Suworowa, który w bitwach pod Krupczycami (17 września) i Terespolem (19 września) pokonał ok. 5 tysięczne siły powstańcze gen. Karola Sierakowskiego.

4 października korpus gen. Iwana Fersena przeprawił się na prawy brzeg Wisły z zamiarem połączenia się z korpusem gen. A. Suworowa. Dążąc do pokrzyżowania planów rosyjskich Tadeusz Kościuszko postanowił przyjąć bitwę z ponad dwukrotnie silniejszym przeciwnikiem pod Maciejowicami. 10 października siły powstańcze poniosły klęskę, Tadeusz Kościuszko został ranny i wzięty do niewoli. Na jego następcę wyznaczony został Tomasz Wawrzecki, jednakże faktyczne dowództwo na wojskiem powstańczym przejął gen. Józef Zajączek.

Po połączeniu sił gen. I. Fersena i gen. A. Suworowa potężne oddziały rosyjskie ruszyły w kierunku Warszawy. 4 listopada szturmem zdobyta została Praga, żołnierze rosyjscy dokonali rzezi na ludności cywilnej tej części miasta i przeprowadzali masowe grabieże mienia. Stolica skapitulowała 5 listopada. Tomasz Wawrzecki z resztkami sił powstańczych wycofał się na południe. 16 listopada pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie oddziałów i rozejście się wojska.

Przeciwnicy powstania mieli nadzieję na powrót do koncepcji targowicy i ustaleń sejmu grodzieńskiego, jednakże caryca Katarzyna II nie chciała nawet o takim rozwiązaniu myśleć, zamierzając całkowicie wygasić „…ognisko jakobińskiej zarazy nad Wisłą”. W wyniku porozumienia Rosji, Prus i Austrii w 1795 roku dokonany został trzeci rozbiór Polski.

Państwo polskie przestało istnieć.   

dr hab. prof. Akademii Obrony Narodowej Janusz Zuziak