Procajłowicz Antoni Stanisław (1876–1949), malarz, grafik. Ur. 10 V w Rodatyczach koło Gródka Jagiellońskiego, był synem Dymitra i Zofii z Jabłonowskich.
W l. 1889–95 P. uczęszczał do sześcioklasowej wyższej szkoły realnej we Lwowie, a następnie od r. 1896 studiował w Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie, najpierw pod kierunkiem Floriana Cynka, potem w l. 1898–1901 Jacka Malczewskiego. Był także uczniem Leona Wyczółkowskiego i Jana Stanisławskiego. W czasie studiów został wyróżniony I nagrodą za kompozycję Madej i pochwalony wzmianką za Krajobraz. W r. 1900 przebywał we Włoszech, gdzie okresowo studiował we Florenckiej Scuola Libera. Pod wpływem Stanisławskiego uprawiał głównie malarstwo pejzażowe, rzadziej malował portrety, wystawiając swe obrazy na wystawach zorganizowanych przez Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w Krakowie w r. 1901 (np. Willa włoska, Ruiny zamku tenczyńskiego, Portret damy), 1902 (Przed burzą, Zmierzch), 1903 (Gródek, Wiosna, Spalona chałupa, Jabłoń, Światowid); w r. 1904 P. współpracował przy dekoracji sal TPSP na wystawę jubileuszową Towarzystwa. Był jednym ze współzałożycieli w r. 1901 Tow. Polska Sztuka Stosowana; I wystawa Towarzystwa odbyła się w r. 1902. P. wraz z Włodzimierzem Tetmajerem zaprojektował na nią modele chat chłopskich, które wykonali cieśle bronowiccy. Na II wystawie Towarzystwa w r. 1903 P. wystawił «okładki i ozdoby drukarskie». Posyłał też swoje prace na wystawy w Warszawie: w Salonie Aleksandra Krywulta w r. 1902 (np. Portret panny P., Śnieg, Wiosna, Studnia), w r. 1903 dwukrotnie: na ogólnopolską Wystawę Wiosenną młodych artystów, których prace odrzuciła Zachęta, i na II Wystawę Wiosenną, w r. 1905 na wystawę karykatur z i w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP), w r. 1903 (jedenaście pejzaży) i 1904 (osiem dzieł «różnej treści»).
Wcześnie, bo jeszcze w latach studenckich, P. zaczął interesować się sztuką użytkową: zdobnictwem książek i czasopism, grafiką, plakatem. W r. 1897 wykonał plakat Wystawa bydła czerwonego w Krakowie. W t. r. rozpoczął współpracę z „Życiem”, obejmując w r. 1899 po Stanisławie Wyspiańskim projektowanie układu graficznego pisma. Wspólnie z Wojciechem Weissem ilustrował tygodnik „Młodość” (wydawany od r. 1898 przez akademickie stowarzyszenie socjalistyczne «Zjednoczenie»). Obracał się w kręgu artystów Młodej Polski, zgrupowanych wokół Stanisława Przybyszewskiego i „Życia”. Bywał w kawiarni Turlińskiego «Pod Paonem» (miał swój udział w dekoracji jednej z sal) i w «Jamie Michalikowej» (był jednym z bohaterów satyrycznego wiersza opisującego namalowanie przez Vlastimila Hoffmana portretów kilku przyjaciół w różnych kostiumach, P-a jako Hamleta). W r. 1903 drzeworyt P-a Głowa kobiety znalazł się w wydanej w r. 1903 „Tece Grafików Polskich”. Plakaty i inne prace graficzne P. odbijał w Zakładzie Artystyczno-Litograficznym Aureliusza Prószyńskiego w Krakowie (przy ul. Pijarskiej 17). Współpracował (w r. 1902) z pismem satyrycznym „Chochoł”, a potem z „Liberum Veto”. Wspólnie z grupą artystów: Karolem Fryczem, Kazimierzem Sichulskim, Józefem Czajkowskim i Stanisławem Kuczborskim wykonał w r. 1904 autolitografowane karykatury osób związanych z teatrem, złożone w darze na rzecz Kasy Emerytalnej. Część tych prac weszła do wydanej w t. r. „Teki Melpomeny”; P. pomieścił w niej podobizny satyryczne aktorów: Heleny Arkawin, Władysławy Ordonówny, Stanisławy Wysockiej i Michała Przybyłowicza. W r. 1903 (lub 1904) został kierownikiem artystycznym Drukarni Narodowej Napoleona Telza w Krakowie. Wykonywał okładki, ozdobniki i winiety, łączące secesyjny ornament linearny, liściasty lub kwiatowy z pięknym krojem liter. W jego układzie graficznym ukazały się m. in.: „Utwory dramatyczne” Lucjana Rydla (1902), „Taniec miłości i życia” A. Schnitzlera (1904), „Na srebrnym globie” J. Żuławskiego (Lw. 1903). Na wystawie drukarskiej zorganizowanej przez Tow. Polska Sztuka Stosowana w Krakowie (grudzień 1904/styczeń 1905) P. otrzymał brązowy medal za swe zdobnictwo książkowe (złotych medali nie przyznano).
Odrębną dziedzinę twórczości P-a stanowiło malarstwo ścienne. W r. 1903 miał P. (wedle tradycji rodzinnej) pomagać Tetmajerowi przy pracach nad polichromią kaplicy Królowej Zofii w katedrze na Wawelu. Wkrótce otrzymał od Zdzisława Czartoryskiego poważne zamówienie na wykonanie dekoracji ściennej nowo wybudowanego, wedle projektu Tomasza Pajzderskiego, kościoła w Jutrosinie w Poznańskiem. P. w l. 1906–8 namalował figuralną polichromię kościoła (witraże w tym kościele projektował Józef Mehoffer, inne prace wykonali Julian Fałat i Antoni Madeyski), w r. 1910 ozdobił kaplicę dworu w należącym również do Czartoryskich pobliskim Sielcu Starym. Namalował też polichromie w neobarokowym kościele parafialnym w Golejewku (1910), w Kołaczkowicach, w kościele Św. Wojciecha w Poznaniu (1911–12) i kościele parafialnym w Kamieńcu (wszystkie w woj. poznańskim). P. projektował także witraże, współpracując z Zakładem Witraży i Fabryką Mozaiki Szklanej Żeleńskiego w Krakowie. W r. 1906 ożenił się z Olgą z Kopietzów (ślub odbył się w Niepołomicach) i zamieszkał w wybudowanym przez siebie wcześniej (ok. 1903) domu w stylu dworku szlacheckiego w Rudawie pod Krakowem; jeden z pokoi ozdobił fryzem z pawiami Wyspiański, częsty gość w domu Procajłowiczów. W r. 1908 dom ten odwiedził Henryk Sienkiewicz. W t. r. został P. profesorem malarstwa dekoracyjnego w Państwowej Szkole Przemysłowej w Krakowie. W r. 1910 przeniósł się wraz z rodziną do Krakowa i zamieszkał przy ul. Wenecja 1 w domu Piotra Stachiewicza, w którym mieszkał również Lucjan Rydel i Władysław Żeleński. Brał udział w wystawach, m. in. w pośmiertnej Jana Stanisławskiego i jego uczniów (1907, w TPSP w Krakowie; w późniejszych latach obrazy P-a były na wystawach uczniów Stanisławskiego, w r. 1933 w TZSP w Warszawie i – pośmiertnie – w r. 1957 w TPSP w Krakowie), w TPSP w r. 1909 (stała wystawa), w r. 1911 w XV wystawie Tow. «Sztuka» (projekt witrażu), w czerwcu t. r. w Wystawie Niezależnych (chwalony przez krytyka „Świata” za wyborny drobiazg»). Na konkursach na plakat urządzonych przez Tow. Polska Sztuka Stosowana uzyskał w r. 1909 I nagrodę za plakat dla Fabryki Dachówek «Burtyn» braci Karwickich na Wołyniu, w r. 1911 II nagrodę za plakat dla Zdrojowiska Szczawnica. W r. 1912 odbyła się duża Wystawa Architektury i Wnętrza w Otoczeniu Ogrodowym w Parku Jordana w Krakowie, na której znalazł się projekt gospody Wacława Krzyżanowskiego z dekoracją wnętrza zaprojektowaną przez P-a. Wspólnie z zaprzyjaźnionym Janem Bukowskim zakomponował P. urządzenie swego mieszkania, zaś w r. 1911 gabinety prezydium Magistratu w przebudowanym pałacu Wielopolskich w Krakowie. W r. 1912 wszedł do zarządu Powszechnego Związku Artystów Polskich, na wystawie Związku w t. r. w Pałacu Spiskim w Krakowie pokazał pejzaż Stary dwór. W r. 1913 uczestniczył w Wystawie Współczesnej Sztuki Polskiej we Lwowie. W r. 1914 był kierownikiem artystycznym wychodzącego w Warszawie miesięcznika „Życie Polskie”. W t. r. brał udział w Wystawie Teatralnej w Pałacu Spiskim, urządzonej przez Powszechny Związek Artystów. Nadal pracował na polu zdobnictwa książkowego, zdobiąc i ilustrując m. in. wydawnictwa: L. Apulejusza „Amor i Psyche” (Kr. 1911), S. Żeromskiego „Sen o szpadzie” (Kr. 1915), dla młodzieży W. Weychert-Szymanowskiej i W. Bruner „Świat czarów” (Lw. 1911), L. T. Meade „W świecie dziewcząt” (W. 1911), M. Falskiego „Pierwsza czytanka” (Lw. 1912).
W czasie pierwszej wojny światowej, w l. 1915–17, P. pracował w Centralnym Biurze Wydawnictw Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). Współpracował z Rydlem jako kierownik artystyczny i redaktor odpowiedzialny pisma NKN „Ilustrowany Tygodnik Polski”. Zdobił publikacje o tematyce wojennej, zwłaszcza legionowej, wydawane przez NKN jak: J. Starzewskiego „Wiersze wojenne” (Kr. 1916), T. M. Szantrocha „Z lutni żołnierza” (1916), J. Relidzyńskiego „Laury i ciernie” (1917). Projektował również odznaki dla Legionów Polskich. Wydawał z Bukowskim, Fryczem i Henrykiem Uziembłą „Poradnik Graficzny”. W r. 1918 współpracował z wychodzącym we Lwowie pismem satyrycznym „Szczutek”, w r. 1918/19 z „Maskami”. We wrześniu 1918 wystawiał w TPSP w Krakowie. Po pierwszej wojnie światowej wyjechał do Warszawy, gdzie powołany przez Min. Spraw Wojskowych objął Referat w Sekcji Inwalidzkiej w Departamencie Sanitarnym. P. założył wówczas trzy warsztaty pracy dla inwalidów (drukarnię, fabrykę wyrobów z galanterii skórzanej i fabrykę zabawek). W r. 1920 prace jego były wystawione na wystawie karykatur „Szczutka” w Klubie Artystycznym w hotelu «Polonia» w Warszawie. W t. r. wyjechał do Bydgoszczy, gdzie do r. 1924 był profesorem tamtejszej Szkoły Zdobniczej. Oprócz pracy pedagogicznej objął kierownictwo typograficzne drukarni «Biblioteka Polska», projektował szatę graficzną wielu wydanych w niej książek, m. in. „Poezje” K. Przerwy-Tetmajera, „Lirycy francuscy” (W. 1924, w przekładzie L. Staffa), „Opowieści tajemne” E. Poe, „Przez płonący Wschód” F. Goetla. W r. 1924 powrócił do Krakowa, ciągle jednak wyjeżdżał w różne części Polski, malując polichromie kościelne. Jeszcze w Bydgoszczy zdobił polichromią kościół pobernardyński, w r. 1925 w Murzynowie Kościelnym (w pow. średzkim), przed r. 1931 w Kętach, w l. 1926–32 w Tustanowicach koło Borysławia; ta ostatnia wspólna praca z Mieszkiem Jabłońskim określona została przez krytyka jako «kolorowa bajka z błękitu, złota i purpury» (H. Zbierzchowski). Ogółem był P. autorem ok. 40 polichromii kościelnych. Nadal projektował plakaty (np. Polska Loteria Klasowa) i ekslibrisy (m. in. dla Biblioteki Sp. TESP-Akcyjnej Eksploatacji Soli Potasowych w r. 1927). Brał udział w życiu artystycznym kraju, wystawiając swe obrazy i dzieła z zakresu zdobnictwa książkowego, czy przemysłu artystycznego.
W r. 1925 P. wystawiał w Dziale Plakatu na Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu i otrzymał srebrny medal. W r. 1926 na wystawie w Miejskim Muzeum Przemysłowym we Lwowie pokazał zabawki choinkowe, w r. 1927 wystawiał w Dziale Polskim na Międzynarodowej Wystawie Zdobnictwa Książkowego w Lipsku. W t. r. był jednym z artystów, którzy podpisali bojkot TPSP, zarzucając dyrekcji niedbalstwo i obojętność wobec najżywotniejszych spraw artystów i wystawiał z Niezależnymi. W r. 1928 wszedł do Zarządu Związku Artystów Plastyków w Krakowie. W r. 1929 brał udział w Powszechnej Wystawie Krajowej w dziale «Piękna książka» w Poznaniu. Zajmował się konserwacją obrazów ze zbioru Juliana i Kazimierza Bartoszewiczów w Łodzi (1931), tamże namalował polichromię kościoła Św. Krzyża. Uczestniczył w wystawach ekslibrisów w Zachęcie w Warszawie (1929) i we Lwowie (1930), w r. 1931 w Wystawie Polskiej Sztuki Religijnej w Katowicach (projekty polichromii w Kętach, Jutrosinie i Tustanowicach). Na Historycznej Wystawie Legionów Polskich w Muzeum Narodowym w Krakowie w r. 1934 pokazał odznaki, okładki i winiety. Wystawiał też na bieżącej wystawie w TPSP krakowskim w r. 1937.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, we wrześniu 1939, P., jako sekretarz TPSP, wspólnie z jego dyrektorem Teodorem Grottem i M. Jabłońskim, zabezpieczył i uratował cenną kolekcję dzieł Jacka Malczewskiego, którego wystawa właśnie się w Krakowie odbywała. Okupację przebył w Krakowie, tu też mieszkał (przy Al. Krasińskiego 17) do końca życia. W r. 1946 wystawiał na wystawie bieżącej TPSP w Krakowie. W r. 1948 zaprojektował dwa witraże (Matka Boska i Św. Stanisław Kostka) dla ks. Misjonarzy na Stradomiu (projekty nie zrealizowane znajdują się u Misjonarzy). Zmarł 13 VII 1949 w Krakowie, został pochowany na cmentarzu Rakowickim.
Z małżeństwa z Olgą z Kopietzów (zm. 1925) pozostawił P. dwie córki: Marię (ur. 1907), zamężną Krupską, i Zofię (ur. 1911), zamężną Lobenstein.
Dzieła P-a znajdują się w Muzeum Narodowym w Krakowie (Krajobraz włoski) i Oddziale im. E. Hutten Czapskiego: ok. 35 grafik, Album ilustracji-drzeworytów do „Pani Twardowskiej” L. Rydla, w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu (pejzaż Dolina i grafiki), Muzeum Morskim w Gdańsku (W lagunie weneckiej, olej., dykta 1912), w galerii miejskiej we Lwowie (karykatury rys. przez P-a), w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie (album z dokumentacją fotograficzną polichromii P-a), w Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu (odznaki i plakietki), w Muzeum Historycznym m. Krakowa (projekty 12 okładek, odznaka wydana z okazji 3 Maja z r. 1915); odbitki autolitograficzne z „Teki Melpomeny” są w Muzeum Czartoryskich w Krakowie i w Zbiorach Grafiki Biblioteki PAN tamże.
Autoportret (akwaforta, 1901, w Muz. Narod. w Kr., Oddział Czapskich); Portrety P-a: Melancholik (lub Totenmesse) przez Wojciecha Weissa (olej, płótno, 1894 w Muz. Narod. w Kr., reprod. w: Malarstwo Polskie. Modernizm, W. 1977), przez Tadeusza Okonia (olej., płótno w TPSP w Pałacu Sztuki w Kr.); Fot. w Materiałach Red. PSB; – Grajewski, Bibliografia ilustracji; Klemensiewicz Z., Bibliografia exlibrisu polskiego, Wr. 1952; Pol. Bibliogr. Sztuki; Enc. Wiedzy o Książce; Słown. Pracowników Książki Pol., (H. Górska); Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, (fot.); Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler; Katalog Działu Sztuki PWK w Poznaniu, P. 1929; Katalog Historycznej Wystawy Legionów Polskich, VIII 1934, [Kr.]; Katalog Zabytków Sztuki w Pol., V z. 10, 15, 21; Wiercińska, Katalog prac TZSP; Wystawy jubileuszowe 150 lecia ASP w Krakowie, Kr. 1969; Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, I; – Bojko S., Polska sztuka plakatu, W. 1971; Czajkowski B., Portret z pamięci, Wr. 1971; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., III; tenże, Sztuka Młodej Polski, W. 1963; Dużyk I., Droga do Bronowic, W. 1972; Frycz J., Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w l. 1791–1918, W. 1975; Górska H., Lipiński E., Z dziejów karykatury polskiej, W. 1977; Krakowski Zakład Witrażów… i Fabryka Mozaiki Szklanej w Krakowie St. Żeleńskiego, Kr. 1929; Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; toż w l. 1915–39; – Kopiec Wspomnień, (Wasilewski A., Sylwetki Krakowa), Kr. 1959 s. 403; Waśkowski A., Znajomi z tamtych czasów, Kr. 1960; Wyczółkowski L., Listy i wspomnienia, Źródła do dziejów sztuki polskiej, Wr. 1960 t. 11; – „Dzien. Pol.” 1979 nr 43 (Zbijewska K., Był znany w Krakowie, fot.); „Głos Wpol.” 1979 nr 168 (Nowak L., Polichromie A. Procajłowicza, fot.); „Kur. Liter. i Nauk.” 1930 nr 51 (dod. do „Ilustr. Kur. Codz.”); „Sztuki Piękne” 1926 s. 182, 1927 s. 155–6, 281, 1928 s. 352, 1931 s. 89, 106; „Wędrowiec” 1902 s. 118; „Ziemia” 1924 s. 103 (Janicki S., Pomniki przeszłości Poznania); – B. Ossol.: rkp. 7485/I, 12178/I, 13855/II, 13913, 14590; Cmentarz Rakowicki w Kr.: akt zgonu; IS PAN: Materiały Słownika Artystów Pol.; Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych w P.: Nowak T. G., Polichromie A. Procajłowicza w Wielkopolsce, (mszp. pracy magisterskiej); – Materiały Red. PSB: Notatki biograficzne oprac. przez M. Krupską, wycinki prasowe; – Informacje córki P-a Marii Krupskiej w Kr.
Róża Biernacka