Rodziński Artur (1894–1958), dyrygent. Urodzony 2 I w Spalato (Split) w Dalmacji, był synem Hermana Józefa i Jadwigi z Wiszniewskich. Ojciec jego, lekarz wojskowy w armii austriackiej, przeniesiony został w r. 1897 do rodzinnego Lwowa.
R. wcześnie rozpoczął naukę gry na fortepianie, którą kontynuował po ukończeniu gimnazjum we Lwowie, od r. 1910 w Akademii Muzycznej w Wiedniu pod kierunkiem Jerzego Lalewicza i Emila Sauera. Początkowo myślał o poświęceniu się karierze pianistycznej, jednakże po paru latach studiów specjalnych zrezygnował i oddał się wyłącznie studiom teoretycznym. Słuchał wykładów z muzykologii na Uniwersytecie wiedeńskim, studiował dyrygenturę pod kierunkiem F. Schalka, teorię i kompozycję pod kierunkiem J. Marxa i F. Schrekera. Z woli ojca studiował także prawo na uniwersytecie wiedeńskim. Wskutek długotrwałej choroby zmuszony był przerwać studia i powrócić do Lwowa. Po wojnie dokończył studia prawnicze na Uniw. Lwow. uzyskując stopień doktora w r. 1918. W t. r. rozpoczął pracę w lwowskiej operze jako korepetytor zaangażowany przez ówczesnego dyrektora Stanisława Niewiadomskiego. Od listopada t. r. zaczął przygotowywać chóry i opracowywać partie wokalne z solistami. Wkrótce też debiutował jako dyrygent, prowadząc w grudniu 1918 operę „Ernani” G. Verdiego. Dyrygował następnie operami „Carmen” G. Bizeta oraz „Eros i Psyche” Ludomira Różyckiego. Wystawienie tej ostatniej przyniosło mu sukces. Zwrócił na siebie uwagę ówczesnego dyrektora opery w Teatrze Wielkim w Warszawie, Emila Młynarskiego, który zaangażował go jako drugiego dyrygenta. W l. 1921–5 pracował w operze, dyrygując także koncertami Filharmonii Warszawskiej. W tym okresie przygotował szereg premier m. in. „Kawalera Srebrnej Róży” R. Straussa, „Godzinę hiszpańską” M. Ravela, „Klejnoty Madonny” E. Wolfa – Ferrariego, „Casanovę” L. Różyckiego, „Gianni Schicchi” G. Pucciniego, „Zamarłe oczy” E. d’Alberta. Gdy w r. 1924 odwiedził Warszawę dyrygent i dyrektor artystyczny Filadelfijskiej Orkiestry Symfonicznej Leopold Stokowski i był na prowadzonym przez R-ego przedstawieniu „Śpiewaków norymberskich” R. Wagnera, zaprosił go na gościnne występy do USA. R. wyjechał tam w końcu 1925 r. i dał szereg koncertów zarówno w Filadelfii, jak i w innych miastach, dyrygując m. in. w listopadzie tego roku z wielkim sukcesem gościnnym występem orkiestry filadelfijskiej w Nowym Jorku. W maju 1926 powrócił do Warszawy i objął poprzednie stanowisko w operze, lecz nie na długo. W tym roku wyjechał ponownie do USA i osiadł na stałe w Filadelfii.
Przez trzy lata R. był asystentem L. Stokowskiego przy Filadelfijskiej Orkiestrze Symfonicznej, kierując równocześnie wydziałem orkiestrowym i operowym Instytutu Muzycznego Curtisa, gdzie zorganizował i prowadził orkiestrę studencką. Dyrygował także przedstawieniami operowymi Filadelfijskiego Tow. Wielkiej Opery. W r. 1928 występował gościnnie jako dyrygent Nowojorskiej Orkiestry Filharmonicznej oraz Orkiestry Filharmonicznej w Rochester, Detroickiej Orkiestry Symfonicznej, Chicagowskiej Orkiestry Symfonicznej. W r. 1929 zaproszony został na stanowisko dyrygenta Orkiestry Filharmonicznej w Los Angeles i pracował z nią w l. 1929–30 oraz 1932–3. Obok repertuaru symfonicznego realizował także repertuar kantatowo-oratoryjny przy współudziale miejscowego Tow. Oratoryjnego oraz stworzonego z jego inicjatywy Chóru Miejskiego, prowadząc takie dzieła jak: „Pasja wg Św. Mateusza” J. S. Bacha, „IX Symfonia” L. Beethovena, „Psalmus Hungaricus” Z. Kodalego, a w Tow. Wielkiej Opery w Los Angeles – „Salome” R. Straussa i „Tannhäuser” R. Wagnera. Z Orkiestrą Filharmoniczną w Los Angeles występował także gościnnie w innych miastach Kalifornii m. in. w San Diego, Santa Barbara, San Francisco. W sezonie 1930–1 l. dyrygował w Operze w San Francisco. Latem prowadził serię koncertów symfonicznych w Woodlaw Theater w Hillsborough w Kalifornii, a także występował często jako dyrygent popularnych koncertów symfonicznych Hollywood Bowl. W roku 1933, na rok przed wygaśnięciem kontraktu w Los Angeles, zrezygnował z zajmowanego stanowiska i powołany został na dyrygenta Clevelandzkiej Orkiestry Symfonicznej, którą w ciągu dziesięciu lat, do r. 1942, doprowadził do poziomu najlepszych zespołów symfonicznych w Ameryce. Corocznie odbywał z nią tournée artystyczne po USA. Występował też w radio, w rozgłośni systemu Radiofonii Columbia (CBS). W r. 1931 zainicjował w Cleveland, obok koncertów symfonicznych, także przedstawienia operowe w ramach sezonu koncertowego Clevelandzkiej Orkiestry Symfonicznej przy współudziale chóru miejskiego i wybitnych solistów, wystawiając „Parsifala”, „Śpiewaków norymberskich”, „Tristana i Izoldę” oraz „Walkirię” R. Wagnera, „Elektrę” i „Kawalera Srebrnej Róży” R. Straussa, „Carmen” G. Bizeta, „Otella” G. Verdiego, „Zemstę nietoperza” J. Straussa. Pod jego batutą odbyła się też amerykańska premiera opery „Lady Macbeth mceńskiego powiatu” D. Szostakowicza, powtórzona następnie w Metropolitan Opera w Nowym Jorku. Wystawił ponadto opery G. Rossiniego, G. Pucciniego, A. G. Rubinsteina, a w Clevelandzkim Tow. Operowym także „Salome” R. Straussa. Dzięki swemu talentowi i fenomenalnej wprost pracowitości wysunął się wkrótce na czoło dyrygentów zarówno symfonicznych, jak i operowych w Ameryce.
W maju 1934 R. wystąpił w Filharmonii Warszawskiej (jedyny raz po opuszczeniu Polski na zawsze), „Gazeta Polska” z 15 V donosiła: «Był to jeden z najlepszych koncertów sezonu». W r. 1936 i ponownie w r. 1937 zaproszony został, jako pierwszy po Arturze Toscaninim dyrygent amerykański, do udziału w Festiwalu Mozartowskim w Salzburgu. W t. r. dyrygował dwoma koncertami Londyńskiej Orkiestry Symfonicznej w czasie uroczystości koronacyjnych króla angielskiego Jerzego VI. Przy tej okazji odbył tournée artystyczne po Europie dyrygując gościnnie w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie. W r. 1937 po ustąpieniu Toscaniniego ze stanowiska dyrygenta Nowojorskiej Orkiestry Filharmonicznej, zaproszono R-ego na dwa miesiące do jej prowadzenia. T. r. zaangażowany został przez Tow. Radiofonii Narodowej (NBC) w Nowym Jorku w celu zorganizowania i przygotowania wielkiej orkiestry symfonicznej, którą w l. 1937–8 obok Toscaniniego dyrygował. Niedzielne koncerty popołudniowe tej orkiestry transmitowane były na całą Amerykę. Latem 1939 dyrygował koncertami symfonicznymi w Hollywood oraz na festiwalu w Silver Mine w stanie Connecticutt, latem 1940 i 1941 koncertami Nowojorskiej Orkiestry Filharmonicznej na stadionie Levisohna w Nowym Jorku wobec dwudziestotysięcznego audytorium. W sezonie 1941/2 zaproszony został do prowadzenia Nowojorskiej Orkiestry Filharmonicznej w czasie obchodów stulecia jej istnienia. W r. 1943 osiągnął szczyt kariery objąwszy kierownictwo tej orkiestry, z którą dotąd sporadycznie tylko współpracował. Zorganizował ją i w ciągu kilku lat podniósł do takiego poziomu, że V. Thompson, wybitny kompozytor i krytyk, pisał: «Rodziński zrobił więcej dla orkiestry niż jakikolwiek dyrygent w naszym stuleciu. Dziś orkiestra filharmoniczna, pierwszy raz za pamięci piszącego te słowa, równa jest orkiestrze bostońskiej i filadelfijskiej, a może i nawet od nich lepsza». Na stanowisku jej kierownika artystycznego R. pozostawał do r. 1947. W t. r. wystąpił na jej czele w filmie „Carnegie Hall”, który wszedł na ekrany w lutym 1948. W następstwie zatargu z kierownikiem administracyjnym orkiestry otrzymał natychmiastową dymisję i przeniósł się z Nowego Jorku do Chicago. W sezonie 1947/8 dyrygował Chicagowską Orkiestrą Symfoniczną, realizując także, jak niegdyś w Cleveland a potem w Nowym Jorku, program operowy (wystawił m. in. z wielkim sukcesem „Tristana i Izoldę” R. Wagnera). Także i w Chicago nie ułożyły się pomyślnie stosunki R-ego z zarządem orkiestry i mimo uznania publiczności i krytyki, po niespełna roku zmuszony był ustąpić ze stanowiska dyrektora Orkiestry Chicagowskiej.
R. był jednym z czołowych dyrygentów amerykańskich. W koncertach pod jego dyrekcją występowali najwybitniejsi ówcześni artyści, jak Sergiusz Rachmaninow, Józef Hofman, Artur Rubinstein, Wanda Landowska, Fritz Kreisler, Bronisław Huberman, Jasha Heifetz, Kirsten Flagstad, Lauritz Melchior. Był rzecznikiem upowszechnienia muzyki. Dążył do tego, by orkiestry, którymi dyrygował służyły całej lokalnej społeczności; współpracował ze szkołami elementarnymi i średnimi w umuzykalnianiu dzieci i młodzieży, a jego koncerty szkolne stały się wzorem dla innych. R. jako znakomity znawca muzyki neoromantycznej i nowoczesnej z nieporównaną błyskotliwością, wykonywał zwłaszcza dzieła H. Berlioza, R. Wagnera, A. Brucknera, J. Brahmsa, A. M. Skriabina, P. I. Czajkowskiego, J. Sibeliusa, R. Straussa, M. Ravela, I. F. Strawińskiego. Do szczególnych osiągnięć R-ego zaliczyć trzeba szereg prawykonań i pierwszych w Ameryce wykonań dzieł współczesnych kompozytorów europejskich i amerykańskich. Jako pierwszy zapoznał publiczność amerykańską z dziełami D. D. Szostakowicza, dyrygując w r. 1938 amerykańską premierą V Symfonii, w r. 1942 VII Symfonii „Leningradzkiej”, a w r. 1946 VIII Symfonii. W czasie swojej działalności w samym tylko Nowym Jorku dał ponad pięćdziesiąt prawykonań i pierwszych w Ameryce wykonań dzieł kompozytorów współczesnych, m. in. W. Waltona, W. Shumana, A. Coplanda, S. Barbera, J. A. Carpentera, P. Crestona, W. Pistona, P. Hindemitha, S. Prokofiewa, M. Rosenthala, J. Kerna. Wiele uwagi poświęcił R. propagowaniu muzyki polskiej. Utworami polskich kompozytorów zwłaszcza Stanisława Moniuszki, Mieczysława Karłowicza i Karola Szymanowskiego („Harnasie” wykonał w całości estradowo 1 IV 1937 w Nowym Jorku), dyrygował na festiwalach w Parku Ravinia w Chicago, w Hollywood Bowl w Kalifornii, na stadionie Levisona w Nowym Jorku, wprowadzał je do programu Nowojorskiej Orkiestry Filharmonicznej. W r. 1937 wziął udział w Festiwalu Muzyki Polskiej z okazji Wystawy Kolonialnej w Paryżu. W połowie 1938 r. R. został przyjęty w Morges przez Ignacego J. Paderewskiego. W r. 1939 dyrygował specjalnym koncertem muzyki polskiej na otwarciu Wystawy Światowej w Nowym Jorku, a w r. 1940 koncertem na rzecz pomocy Polsce z udziałem Józefa Hofmana. W uznaniu zasług w dziedzinie upowszechniania muzyki polskiej za granicą został udekorowany Krzyżem Polonia Restituta. Sztuka dyrygencka R-ego została utrwalona głównie na płytach Columbia, RCA, Westminster, EMI-Capitol, z Clevelandzką Orkiestrą Symfoniczną, z Nowojorską Orkiestrą Filharmoniczna, z Chicagowską Orkiestrą Symfoniczną, Orkiestrą Filharmonii Królewskiej w Londynie, Orkiestrą Państwowej Opery Wiedeńskiej i in.
Od r. 1948 R. dyrygował już tylko gościnnie m. in. na Kubie, w Argentynie, Brazylii, Urugwaju i Wenezueli, w USA i Kanadzie, a także we Francji, Anglii, Austrii i Holandii. W r. 1952 powrócił na stałe do Europy i osiedlił się najpierw we Florencji, a w r. 1954 w Rzymie, współpracując z orkiestrami symfonicznymi Radiofonii Włoskiej, głównie w Rzymie i Turynie, a także z Orkiestrą Symfoniczną Akademii Św. Cecylii w Rzymie. Na krótko przed zgonem papieża Piusa XII dyrygował uroczystym koncertem w Watykanie w jego obecności. Dyrygował też wielokrotnie operą w teatrze «La Scala» w Mediolanie oraz w teatrze «San Carlo» w Neapolu, występował jako dyrygent na festiwalu Maggio Fiorentino, gdzie zrealizował m. in. po raz pierwszy poza ZSRR operę „Wojna i pokój” S. Prokofiewa. W r. 1958 udał się w podróż artystyczną po USA. Na krótko przed śmiercią prowadził znakomite przedstawienie „Tristana i Izoldy” R. Wagnera w Chicagowskiej Operze Lirycznej. Tam dostał ataku sercowego, przewieziony do Bostonu zmarł 27 XI 1958. Pochowany został na St. Agnes Catholic Cemetery w Lake Placid w stanie Nowy Jork.
R. był żonaty dwukrotnie. Jego pierwszą żoną, poślubioną w r. 1917, była pianistka austriacka Ilse Reimesch. Po rozwodzie ożenił się w r. 1934 z córką warszawskiego architekta Franciszka Lilpopa (zob.) Haliną, po śmierci R-ego działaczką społeczną, przewodniczącą Komitetu Pomocy Niewidomym w Polsce, wspierającego Laski.
Z pierwszego małżeństwa miał R. syna Witolda (ur. 5 X 1918 we Lwowie), historyka – sinologa i dyplomatę, profesora Uniw. Warsz. i ambasadora Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej między innymi w Wielkiej Brytanii i Chińskiej Republice Ludowej. Z drugiego małżeństwa miał syna Ryszarda (ur. 23 I 1945 w Nowym Jorku), muzykologa, byłego zastępcę dyrektora Opery w San Francisco, dyrektora artystycznego Opery Metropolitan w Nowym Jorku, dyrektora Konkursów Fortepianowych im. H. L. Cliburna w Fort Worth w stanie Texas.
Portret olej. pędzla Eliasza Kanarka z r. 1939 (w posiadaniu wdowy); Reprod. karykatury Jerzego Szwajcera – Jotesa, w: „Radiofon Pol.” 1926 nr 32 s. 5; Rzeźba (głowa) dłuta Williama McVeya (w siedzibie Clevelandzkiej Orkiestry Symfonicznej w Severance Hall w Cleveland w stanie Ohio); – Allgemeine Muzick Encyklopedie, Ed. J. Robijns en Miep Zijlstra, Haarlem 1983 VIII; Die Musik in Gesch. u. Gegenvart; Rizzoli Ricordi Enciclopedia della Musica, Milano 1972 V; Thompson O., The International Cyclopedia of Music and Musicians, Ed. 11 by Bruce Bohle, New York 1985; Bolek, Who’s Who in Polish America; Cappelens Musik – Lexikon, Ed. Kari Michelsen, Stockholm 1979 V; Current Biography, Ed. Maxine Block, New York 1940 s. 688–9 (fot.); Das Grosse Lexikon der Musik, Hrsg. v. Marc Honegger u. Günther Massenkeil, Freiburg 1976 VII; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Mize J. T. H., The International Who is Who in Music, Ed. 5, Chicago 1951 (fot.); The New Grove Dictionary of American Music, Ed. H. Wiley Hitchcock and Stanley Sadie, New York 1986 IV; New Grove Dictionary of Music and Musicians, London 1980 XVI; Pierre Key’s Musical Who’s Who, New York 1931 s. 367; Słown. Muzyków Pol., II; Słown. Teatru Pol.; Sohlmans Musiklexikon, Stockholm 1979 V; Who is Who in Music, 1941 Ed., Chicago 1940; Błaszczyk, Dyrygenci (fot.); – Brook D., International Gallery of Conductors, Bristol 1951 s. 159–65; Drozdowski M. M., Ignacy Jan Paderewski, W. 1979; Ewen D., Dictators of the Baton, Ed. 2, Chicago 1948 s. 114–27 (fot.); tenże, Living Musicians, New York 1940 s. 297–9; tenże, Musicians since 1900, New York 1978; Gliński M., Artur Rodziński, „Ruch Muzycz.” R. 3: 1959 nr 3 s. 14–16 (fot.); Holmes J. L., Conductors on Record, Westport, Conn. 1982; Jasiński R., Koniec epoki. Muzyka w Warszawie (1927–1939), W. 1986; tenże, Na przełomie epok. Muzyka w Warszawie (1910–1927), W. 1979 (tu fot. R-ego, nr 25); May R., Behind the Baton, London 1981; Meyer Z., Meyer S., Jeszcze o Arturze Rodzińskim, „Ruch Muzycz.” 1959 nr 8 s. 22–3 (fot.); Miedzy kompozytorem i wydawcą, Oprac. T. Chyliński, Kr. 1978; Stoddard H., Symphony Conductors of the USA, New York 1957 s. 365–6; Stromenger K., Artur Rodziński, „Wiad. Liter.” 1934 nr 21 s. 6; – Rodzińska H. A., Nasze wspólne życie, W. 1981 (wyd. w jęz. angielskim, New York 1976, fot.); Rodziński A., Jak pracują orkiestry amerykańskie, „Muzyka” 1934 nr 5 s. 210–11; tenże, Od giętych mebli do sławy, tamże 1934 nr 6–7 s. 286–7; Zechenter W., Wspomnienie o Arturze Rodzińskim, „Ruch Muzycz.” 1968 nr 12; – „New York Times” 1958 nr 331 (28 listopada) s. 27; „Przegl. Kult.” 1959 nr 2; – Nowojorska Biblioteka Publiczna: Oddz. Muzycz. Kartoteka Wycinków z Prasy (pod Rodziński Arthur, 3 teczki); Wywiad z Haliną Rodzińską na taśmie magnetofonowej w Dziale Ustnej Historii Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku: sygn. 02/67–68; – Informacje uzyskane od wdowy, Haliny Rodzińskiej.
Leon T. Błaszczyk