INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Franciszek Ksawery Prek      Franciszek Ksawery Prek, wizerunek na podstawie ilustracji prasowej.

Franciszek Ksawery Prek  

 
 
1801-08-29 - 1863-09-12
Biogram został opublikowany w latach 1984-1985 w XXVIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Prek Franciszek Ksawery (1801–1863), malarz i pamiętnikarz. Ur. 29 VIII w stanowiącej majętność matki wsi Nozdrzec, położonej nad Sanem opodal Dynowa (pow. brzozowski), był najmłodszym synem z sześciorga dzieci Tadeusza (1767–1833), ziemianina, h. Borek, oraz Amelii z Bukowskich (1773–1838). Plotka przypisywała pochodzenie P-a przelotnemu związkowi Amelii z urodziwym magnatem, późniejszym dyplomatą w służbie austriackiej, Feliksem Mierem.

Prekowie utrzymywali szerokie i ożywione sąsiedzkie stosunki towarzyskie, a także pozostawali w zażyłych stosunkach z okoliczną arystokracją, m. in. z dworem księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego w Sieniawie, z rezydencją księżnej marszałkowej Izabeli Lubomirskiej w Łańcucie oraz z jej wychowankiem i pupilem, właścicielem dóbr w Przeworsku, Henrykiem Lubomirskim, Magdaleną Morską w Zarzeczu, Wojciechem Mierem w Leżajsku i in. Umożliwiły one start i pozycję w życiu towarzyskim, stworzyły też oparcie i źródło mecenatu dla późniejszej twórczości artystycznej Ksawerego, u którego już we wczesnym dzieciństwie stwierdzono trwałe kalectwo. Głuchoniemym synem opiekowała się matka, stając się jego pierwszą nauczycielką (tylko w okresie 1808–9 przebywał kilka miesięcy w Instytucie dla Głuchoniemych w Wiedniu) oraz troskliwą (do końca swego życia) opiekunką, także współrealizatorką jego literackich i artystycznych poczynań. Dzięki matce P. posiadł znajomość czytania i pisania, a także wyuczył się języka francuskiego i niemieckiego oraz przypuszczalnie łaciny. Poznał literaturę piękną, w szczególności twórczość Ignacego Krasickiego, którego utwory opowiadał gestami. Podobnie podczas zebrań towarzyskich i przyjęć inscenizował (1819–22) żywe obrazy. W r. 1824 napisał w Nozdrzcu (przy pomocy matki) pięcioaktową komedię pt. Romansomania (pozostawioną w rękopisie); od r. 1817 zaczął spisywać swój dziennik, liczący ogółem 11 tomów, który prowadził (do r. 1838 wespół z matką) aż do r. 1855. Tekstu udzielał bliskim znajomym, zyskując pochlebne opinie ze strony erudyty i mecenasa życia kulturalnego w Galicji Adama Rościszewskiego, pisarek: Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, Marii księżnej Wirtemberskiej i księżny marszałkowej Izabeli Lubomirskiej z Czartoryskich. Dziennik P-a zachował się w całości w wersji rękopiśmiennej w zbiorach Biblioteki PAN w Krakowie oraz Biblioteki Jagiellońskiej. Równocześnie P. uzupełniał go stale obszernymi komentarzami biograficznymi i topograficznymi (liczącymi 4 tomy), stanowiącymi cenne źródło do dziejów życia towarzyskiego oraz społeczno-obyczajowego Galicji 1 poł. XIX w. Obszerny ich wybór (z pamiętników oraz notat) wydał Henryk Barycz, pt. Czasy i ludzie (Wr. 1959).

W l. 1817–22 spędził P. zimy w Sieniawie, gdzie z polecenia księcia A. K. Czartoryskiego spróbował sił na polu rysunku i malarstwa pod kierunkiem Józefa Richtera (1817). Wykonany przez P-a obraz sali pałacu sieniawskiego z odprawiającym mszę ks. Franciszkiem Siarczyńskim (1821) został wydany litograficznie kosztem H. Lubomirskiego u Józefa Pillera we Lwowie (1824). P. był w Sieniawie świadkiem wizyty cara Aleksandra I (1818), zawarł też pierwsze znajomości literackie: z Feliksem Bernatowiczem, Krystynem Lachem Szyrmą i nadwornym poetą Sieniawy Adamem Kłodzińskim, później swym najbliższym przyjacielem. Najczęściej w towarzystwie matki i siostry Izabeli (rzadziej ojca) P. zaczął od r. 1819 bywać w czołowych ośrodkach życia towarzyskiego Galicji: w Zarzeczu, Przeworsku, Łańcucie i in., odwiedzał też liczne dwory ziemiańskie; zwiedził Sanok (1821), Lwów (1823), Puławy (1825), na zaproszenie Artura Potockiego spędził cztery sezony zimowe (1826–9) w Krakowie. Wejście P-a w środowisko intelektualno-artystyczne Krakowa (jak np. Stanisława Wodzickiego, Jana Pawła Woronicza, Franciszka Wężyka, Jana Mieroszewskiego), żywy udział w życiu towarzyskim miejscowych salonów (P. nauczył się tańczyć), uczestnictwo w teatrze amatorskim (m. in. wraz z ówczesnym nauczycielem domowym Potockich A. Kłodzińskim i Wojciechem Kornelim Stattlerem ułożył szaradę pt. Dobrodzieje, ujmującą główne momenty dziejów narodowych) wywarły poważny wpływ na ukształtowanie się głównych kierunków jego zainteresowań. W Krakowie bowiem zapoznał się P. z amatorem rzeźbiarzem Ignacym Mieroszewskim, ale co ważniejsze, zaczął doskonalić swe umiejętności malarskie pod kierunkiem Józefa Sonntaga (1826) i W. K. Stattlera (1828–9).

Już pobyt w Puławach (gdzie nauczył się techniki akwareli), ale przede wszystkim poznanie zabytków Krakowa i piękna jego okolic zadecydowało o poświęceniu się w twórczości malarskiej tematyce historii i krajoznawstwa. Z namowy A. Kłodzińskiego, przy pomocy A. Rościszewskiego oraz finansowej Jana Gwalberta Pawlikowskiego (wówczas działającego w Wiedniu), a przede wszystkim przy pomocy matki przystąpił P. z początkiem kwietnia 1828 do kopiowania w klasztorach krakowskich obrazów wybitnych polskich postaci historycznych, a także portretowania współczesnych krakowian (np. Woronicza i Jerzego Samuela Bandtkiego). Rysunki P-a rytował Anton Tepplar, młody wiedeńczyk sprowadzony w jesieni 1828 do Nozdrzca. Prace kontynuował P. w Puławach (1829–30), w Wilanowie i Warszawie (luty–czerwiec 1830), gdzie zasięgał rad Juliana Ursyna Niemcewicza. Uczęszczał także na wolne lekcje rysunku w Akademii Sztuk Pięknych, brał udział w posiedzeniach Tow. Warszawskiego Przyjaciół Nauk; zapoznał się z księdzem Jakubem Falkowskim, założycielem Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych. Pobyt w Warszawie przyniósł nową tekę rysunków P-a, które stanowiły materiał do Wizerunków znakomitych ludzi w Polszcze, z dołączeniem krótkiego każdej osoby żywota, wydanych staraniem Xawerego Preka, których całość wynosiła 4 zeszyty (Kr.–[Wiedeń] 1829–36) zawierające 26 podobizn miedziorytowych odbitych w drukarni Dominika Perlaschi (Perlaski) w Wiedniu oraz jedynie 10 życiorysów (łącznie) drukowanych z okładkami i kartami tytułowymi u Józefa Czecha w Krakowie, których autorami byli wybitni historycy. P. wspólnie z F. Bernatowiczem pisał życiorys A. K. Czartoryskiego. Wizerunki w komplecie stanowią unikat. Zeszyt 4 składał się jedynie z odbitych pojedynczo 7 tablic. Znana jest tylko wysokość nakładu zeszytu 1 (350 egzemplarzy).

Wybuch powstania listopadowego zahamował prace nad wydaniem dzieła; pokrzyżował także plany uzyskania stypendium rządowego przez P-a na wyjazd do Rzymu. Los publikacji przesądziły wszakże wyjazd Tepplara do Wiednia (1833) oraz uwięzienie K. Słotwińskiego i katastrofa Ossolineum (1834), które miało realizować druk tekstu zeszytu 4. P. poniechawszy pracy nad Wizerunkami, odbył wówczas szereg podróży, odwiedzając rodzinę w Galicji i na Węgrzech oraz zaprzyjaźnione dwory, poświęcając czas kuracji (w Szczawnicy i Lubieniu koło Lwowa). W końcu lat trzydziestych rozpoczął też szereg wycieczek krajoznawczych (np. w r. 1841 zwiedził Tatry), których plonem było 11 akwarel przedstawiających 27 męskich i kobiecych typów ludowych z okolic Lwowa, Korczyny, Sędziszowa Małopolskiego, Pienin, Jasła, Dynowa, Krosna oraz rodzinnego Nozdrzca. Z niezrównaną subtelnością i precyzją utrwalił w kolorach wszelkie szczegóły stroju ludowego, stwarzając niespotykany w owym czasie ważny dokument kulturalno-historyczny (Z. Ameisenowa). Wielokrotnie przebywał wówczas (zwłaszcza w karnawale) we Lwowie (1835–44), gdzie m. in. poznał Wincentego Pola, z którym pogłębił znajomość u Tadeusza Skrzyńskiego w Zagórzanach w Jasielskiem (1840); po r. 1849 nawiązał kontakty z Zygmuntem Kaczkowskim.

W dn. 26 VI 1840 P. kupił wieś Sielec koło Sędziszowa Małopolskiego i osiadł tam w połowie 1842 r.; prowadził odtąd bardziej żywot samotnego domatora i skrzętnego hreczkosieja. Kontynuował pisanie pamiętników, przeżywał grozę wypadków 1846 r., schroniwszy się w pobliskim Sędziszowie Małopolskim; starał się zaradzić skutkom klęsk elementarnych (1847, 1851), przez które popadł w lichwiarskie długi. Z rzadka już tylko opuszczał Sielec, np. w r. 1854, kiedy to odbył pierwszą w swym życiu podróż koleją do Krakowa. Po r. 1855 uzupełniał pamiętniki notami, opracowywał także (pozostawiony również w rękopisie) Kalendarz obywatelsko-chronologiczny dziejów w Polsce i Galicji tudzież Polaków w obcych krajach przebywających (obecnie w zbiorach B. Jag.), mający dydaktyczno-moralizatorski charakter. W r. 1856 wystawił kilka swych prac malarskich w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Zmarł na tyfus dn. 12 IX 1863 w Sielcu i (15 t. m.) został tam pochowany.

Swą spuściznę literacką i artystyczną zapisał P. Bibliotece Jagiellońskiej, Tow. Naukowemu Krakowskiemu oraz Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie.

 

Autoportret w zbiorach B. Jag.; Reprod. autoportretu (1826), ze zbiorów B. Ossol. we Lw., w: Gębarowicz M., Wizerunki znakomitych ludzi w Polszcze, Wyd. staraniem X. Preka, Lw. 1928; – Estreicher w. XIX, I 351; Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1; Grajewski, Bibliografia ilustracji; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Polak K., Bibliografia „Wierchów” 1923–1972, W. 1976; Pol. Bibliogr. Sztuki, II; Bénézit, Dictionnaire, (1966); Rastawiecki, Słown. rytowników, (pod hasłem: Tepplar A.); Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, (błędne lata życia); Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler; Bachowski – Treter, Wystawa miniatur; Katalogi rysunków w zbiorach Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, T. 1: Zbiory Pawlikowskich, Wr. 1960; – Ameisenowa Z., Stroje ludowe z przed 100 lat w nieznanych rytunkach Preka i Kielisińskiego, Kalendarz Ilustr. Kur. Codz. na r. 1938 s. 225–8; taż, Materiały etnograficzne F. Ksawerego Preka, tamże na r. 1939 s. 210 (fot. autoportretu); Banach A., Polska książka ilustrowana 1800–1900, Kr. 1959; Barycz H., Wstęp do: Prek F. K., Czasy i ludzie, Wr. 1959 s. III–L (fot.); tenże, Wśród gawędziarzy, (fot.); Dębicki L., Puławy (1762–1830), Lw. 1887 II 141–2, 1888 III 396; tenże, Z pamiętników przyjaciela Puław, „Czas” R. 44: 1891 nr 17–21 s. 1; Kieniewicz S., Pomiędzy Stadionem a Goslarem. Sprawa włościańska w Galicji w 1848 r., Wr. 1980; tenże, Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, Wr. 1951; Kutrzebianka A., Rozwój badań etnograficznych ziemi krakowskiej, „Lud” T. 39: 1948–51 [druk.] 1952 s. 576; Piskor A., Siedem ekscelencji i jedna dama, Wyd. 3., W. 1959 s. 95–6; Sierotwiński S., Opis wycieczki w Tatry z roku 1841, „Wierchy” R. 23: 1954 s. 197–201; – Chłędowski K., Z przeszłości naszej i obcej, Lw. 1935; Darowska z Mieroszewskich H., Uwagi i wspomnienia z życia towarzyskiego w Krakowie 1831–1837, w: Kapitan i dwie panny. Krakowskie pamiętniki z XIX wieku, Kr. 1980; Mieroszewscy S. i S., Wspomnienia lat ubiegłych, Kr. 1964; Pol W., Pamiętniki, Kr. 1960; Stattler W. K., Przypomnienie starych znajomości, „Tyg. Illustr.” T. 18: 1874 s. 359; Zawadzki W., Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kr. 1961; – „Tyg. Illustr,” T. 16: 1873 s. 112; – B. Jag.: rkp. 938, 939, 3096, 3372; B. Ossol.: rkp. 897 II; B. PAN w Kr.: rkp. 1183, 1828 k. 205–206; – Informacje Parafii Najśw. Marii Panny w Sędziszowie koło Ropczyc i korespondencja w posiadaniu autora.

Wiesław Bieńkowski

 

 
 

Powiązane zdjęcia

   

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.