Próchnicki Franciszek (1847–1911), pedagog, polonista, filolog klasyczny, działacz oświatowy i społeczny. Ur. 30 XI w Brzeżanach, był synem Jana i Marii z Bielańskich.
Gimnazjum P. ukończył w rodzinnym mieście, po czym odbył studia polonistyczne (był uczniem Antoniego Małeckiego) i filologii klasycznej na Wydziale Filozoficznym Uniw. Lwow. Równocześnie działał w Czytelni Akademickiej i w l. 1868–70 był jej prezesem. Pracę pedagogiczną rozpoczął w kwietniu 1871 jako zastępca nauczyciela (a od r. 1873 rzeczywisty nauczyciel) w gimnazjum w Brzeżanach, uczył tam języka polskiego i historii Polski. W r. 1874 został mianowany nauczycielem w Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, gdzie uczył (od 29 II 1875) języków łacińskiego i polskiego. W r. 1891 został kierownikiem filii tegoż gimnazjum, a po przekształceniu się jej w r. 1892 w V Gimnazjum – dyrektorem tego zakładu. Na tym stanowisku okazał się «świetnym administratorem i gospodarzem» (Józef Nogaj), umiał wyjednywać nadzwyczajne dotacje i spowodował szybki rozwój gimnazjum, w którym za jego dyrekcji powstały kolejno dwie filie stanowiące zawiązek późniejszych gimnazjów VI i VIII. «Szkole oddany był całą duszą – wspominał uczeń P-ego Stanisław Łempicki. – Uważano go za jednego z najostrzejszych i najbardziej wymagających dyrektorów, chociaż był zawsze opanowany, taktowny, grzeczny. […]. Uczył P. polskiego znakomicie […]. Imponował nam […] świetnym metodycznym przeprowadzeniem lekcji wedle ułożonego planu». Dn. 28 VIII 1905 P. przeszedł na emeryturę z uzyskanym w r. 1903 tytułem radcy rządu. Uczył później w lwowskich szkołach żeńskich benedyktynek łacińskich i sakramentek oraz w Liceum Wiktorii Niedziałkowskiej (był współtwórcą i członkiem zarządu opiekującego się tą szkołą towarzystwa).
P. brał żywy udział w działalności Tow. Pedagogicznego, wchodził w skład jego zarządu oraz uczestniczył w pracach utworzonego w ramach tegoż Towarzystwa Kółka Nauczycieli Szkół Wyższych. Należał następnie do założycieli powstałego z owego Kółka w r. 1884 Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych (TNSW), wchodził w okresie 1887–1908 do jego zarządu (w l. 1896–9 jako wiceprezes), został w końcu (1909) członkiem honorowym. Odegrał wybitną rolę jako inicjator wielu akcji TNSW, przede wszystkim w sprawach nauczania języka polskiego. Na jego wniosek Kółko Nauczycieli Szkół Wyższych powołało w r. 1883 komisję dla ułożenia jednolitego programu udzielania tego przedmiotu w galicyjskich szkołach średnich. Na podstawie obrad i uchwał tej komisji opracował P. Wskazówki do nauki języka polskiego (Lw. 1885), nowatorskie pod względem metodycznym (zalecenia metody indukcyjnej i aktywizacji uczniów, nacisk na «rozbiór» utworów w nauczaniu literatury) i mocno podkreślające konieczność wychowania młodzieży w duchu narodowym. Obowiązywały one, z niewielkimi zmianami, do r. 1914, stanowiąc podstawę opracowanych również przez P-ego: urzędowego Planu, wydanego wraz z instrukcją przez Radę Szkolną Krajową w r. 1893, a następnie, również mającego moc urzędową, Planu nauki języka polskiego w gimnazjach galicyjskich i instrukcji dla nauczycieli tego przedmiotu … (Lw. 1905). P. był także autorem licznych memoriałów kierowanych w tych sprawach przez TNSW do Rady Szkolnej Krajowej i Sejmu galicyjskiego. Gdy w r. 1908 ukazało się rozporządzenie Min. Oświaty, podające nowe przepisy sposobu odbywania egzaminów dojrzałości, P. poświęcił ich zastosowaniu w nauczaniu języka polskiego artykuł Kilka uwag o egzaminie dojrzałości z języka polskiego („Muzeum” 1909).
Powyższe założenia programowe realizował P. w podręcznikach, które opracowywał sam lub z pomocą innych pedagogów. Były to przeważnie wielokrotnie wznawiane: Wypisy polskie dla klasy V c. k. szkół gimnazjalnych i realnych (Lw. 1889), Polska książka do czytania dla szkół wydziałowych i wyższych klas szkół ludowych (Lw. 1886–90 I–IV, wespół z Romualdem Starklem), Polska książka do czytania dla szkół wydziałowych i wyższych klas szkół ludowych żeńskich (Lw. 1892–4 I–III, wespół z Mieczysławem i Bolesławem Baranowskimi), Wypisy polskie dla klasy I–II szkół gimnazjalnych i realnych (Lw. 1890–3, wespół z Józefem Wójcikiem), Wypisy polskie dla klas wyższych szkół gimnazjalnych i realnych (Lw. 1891 cz. 2, wespół ze Stanisławem Tarnowskim), Wypisy polskie dla szkół średnich (Lw. 1911 IV, V, wespół z Konstantym Wojciechowskim). Wg świadectwa Łempickiego podręczniki te, «na owe czasy znakomicie ułożone», były «zajmujące i lubiane przez młodzież». Nauczaniu języka polskiego poświęcił nadto P. parę prac szczegółowych, m. in. Kilka słów o tematach do wypracowań piśmiennych w języku ojczystym w szkołach naszych średnich („Szkoła” 1881), O czytaniu ważniejszych utworów literackich przez uczniów szkół średnich (Spraw. Gimnazjum V we Lwowie za r. szk. 1897 i odb.), O Sonetach krymskich jako lekturze szkolnej („Muzeum” 1898). P. był również autorem kilku podręczników do nauki języka łacińskiego, m. in. Ćwiczeń łacińskich na klasę siódmą i ósmą (Lw. 1881), Przykładów do tłumaczenia z języka polskiego na łaciński na trzecią klasę (Lw. 1883), Ćwiczeń łacińskich na klasę trzecią i czwartą (Lw. 1888–93). Napisał nadto, wspólnie z Bolesławem Baranowskim, Polską książkę do czytania dla szkół wydziałowych męskich na klasę I (nie wydana). Z inicjatywy P-ego powstała i była przezeń przez czas jakiś redagowana „Biblioteka dla Młodzieży”, którą wydawało TNSW od r. 1891; jej kilka tomików sam opracował (P. Calderona „Książę Niezłomny”, W. Shakespeare’a „Juliusz Cezar”, „Koriolan” oraz „Makbet”, K. Szajnochy „Dwie wojny”, „Mściciel” oraz „Krzysztof Opaliński”). P. ogłosił również kilka prac z zakresu historii literatury polskiej. Tej tematyce były poświęcone jego pierwsze publikacje, a mianowicie ograniczony do epoki romantyzmu szkic O duchowym poetów polskich pokrewieństwie („Dzien. Liter.” 1870 nr 37-43), O życiu Franciszka Karpińskiego (Lw. 1876). Później zajmował się – już z rzadka – utworami Adama Mickiewicza (Kilka słów o genezie i znaczeniu „Farysa”, „Muzeum” 1887, XV sonet krymski w: „Dla Stryja”, Lw. 1886) i Juliusza Słowackiego (Scena sądu w „Balladynie”, Spraw. Dyrekcji Liceum im. W. Niedziałkowskiej za r. szk. 1909).
P. należał do najczynniejszych członków Tow. Opieki nad Młodzieżą, którego był przez dziesięć lat prezesem. W znacznej części jego zasługą było założenie we Lwowie przez to Towarzystwo bursy dla młodzieży pod nazwą Dom im. Tadeusza Kościuszki. W l. 1899–1902 był członkiem Rady Szkolnej Okręgowej Zamiejskiej (zajmował się szkołami ludowymi okręgu lwowskiego), a w l. 1902–6 zasiadał w Radzie Miejskiej Lwowa: wchodził w skład jej sekcji szkolnej i był jednym z delegatów tej sekcji do Rady Szkolnej Okręgowej miasta Lwowa. P. zmarł we Lwowie 31 X 1911 i został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim. Był odznaczony orderami austriackimi: Franciszka Józefa (krzyż kawalerski, 1898) i Żelaznej Korony III kl. (1905).
Z małżeństwa z Wandą z Łuczkiewiczów pozostawił P. córki: Marię, zamężną Smulikowską, i Annę, zamężną Skarbińską, oraz syna Zdzisława (zob.).
Estreicher w. XIX; Bibliografia metodyki nauczania języka polskiego (1918–1939), W. 1963; Medyński A., Przewodnik po cmentarzu Łyczakowskim, Lw. 1937 s. 15, 54; – Karbowiak A., Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych 1884–1908, Lw. 1909 (dod. 1 do „Muzeum”, fot.); Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie, Lw. 1909 (fot.); Słowiński L., Nauka literatury polskiej w szkole średniej w l. 1795–1914, W. 1976; tenże, Z dziejów polonistyki szkolnej okresu niewoli narodowej, „Dydaktyka Liter.” (Zielona Góra) 1981 IV: Wojtal J., Wydawnictwo książek szkolnych w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich 1878–1918, Wr. 1976; – Galicyjskie wspomnienia szkolne, Kr. 1955 s. 373; Łempicki S., Złote paski, W. 1957 s. 25, 28–31, 44; Sprawozdanie dyrekcji c. k. Gimnazjum V we Lwowie za r. szk. 1912, Lw. 1912 s. 31–44 (J. Nogaj); Spraw. dyrekcji c. k. Gimnazjum V we Lwowie za r. szk. 1897–1906, Lw. 1897–1906, Spraw. dyrektora c. k. Gimnazjum Lwowskiego im. Franciszka Józefa za r. szk. 1875–92, Lw. 1875–92; Spraw. dyrektora c. k. Wyższego Gimnazjum w Brzeżanach za r. szk. 1875, Lw. 1875 (i poprzednie); – Nekrologi z r. 1911: „Czas” nr 502 s. 3, „Gaz. Lwow.” nr 250 s. 3, „Muzeum” t. 2 s. 361–72 (fot.), „Słowo Pol.” nr 510 s. 3, nr 512 s. 3, „Szkoła” s. 708; – IBL PAN: Kartoteka bibliogaficzna (A. Bara); – Informacje Zdzisława M. Skarbińskiego z W. oraz Anny Szczęśniakowej z Wr.
Rościsław Skręt