Melsztyński Jan h. Leliwa, imię zakonne Wiktoryn (zm. ok. 1474), rycerz, dworzanin królewski, zakonnik bernardyn. Był starszym synem Spytka, kasztelana bieckiego (zob.), i Beatryczy Szamotulskiej, a bratem Spytka, kasztelana zawichojskiego (zob.). W r. 1446 M. wypłacił siostrze Dorocie 250 grzywien posagu, a w r. 1447 świadkował w procesie o dziesięciny między Janem Amorem Tarnowskim a Zbigniewem Oleśnickim, biskupem krakowskim. W r. n. ręczył za szwagra Michała Lasockiego (zob.), którego osadzono w wieży za zabójstwo, zaś w r. 1449 doprowadził M. do ugody z Oleśnickimi, kończącej kilkunastoletni okres wzajemnych nienawiści rodowych i wojen. W r. 1453 M. brał udział w sejmie walnym piotrkowskim i świadczył przy potwierdzeniu przez króla przywilejów dla królestwa. T. r. również M. brał udział w wyprawie Jana z Tęczyna przeciwko Januszowi, księciu oświęcimskiemu, obwarowanemu w zamku Wołek, którego ostatecznie nie zdobyto, gdyż wódz ekspedycji «nie chciał z narażeniem na niebezpieczeństwo tylu znakomitych młodzieńców szturmować do zamku wielce obronnego swoim położeniem». M. poparł wojnę pruską i w r. 1454 wyprawił się na Pomorze, gdzie 18 IX, w czasie przegranej bitwy pod Chojnicami, dostał się, wraz ze swym powinowatym A. Tęczyńskim, do niewoli krzyżackiej, uwolniony między 6 II a 31 VII 1455, prawdopodobnie drogą wymiany za komtura toruńskiego. Na rzecz wojny z Krzyżakami M. pożyczał królowi pieniądze oraz pomagał je uzyskiwać, m. in. u mieszczan krakowskich. W r. 1456 brał udział w sejmie w Nowym Mieście Korczynie, gdzie uchwalono podatek na wojnę pruską z królewszczyzn, dóbr duchownych i szlacheckich; sejm naznaczył M-ego, obok innych panów małopolskich, na szafarza zebranych na ten cel pieniędzy.
W czasie sejmu piotrkowskiego w r. 1459 M. stanął po stronie opozycji antykrólewskiej, której wyrazicielem w czasie obrad był Jan Rytwiański, zarzucający królowi gnuśność i nieudolność w rządach państwem. Grupa magnatów małopolskich razem z M-m odmówiła wówczas wejścia na salę sejmową bez rękojmi bezpieczeństwa dla niej ze strony króla. W sporze o obsadę biskupstwa krakowskiego M. stanął po stronie nominata papieskiego, Jakuba z Sienna. Kiedy król wysunął jako kandydata na tron biskupi w Krakowie Jana Gruszczyńskiego i rozpoczął energiczne starania w Rzymie o unieważnienie papieskiej nominacji Sienieńskiego, M., obok innych magnatów małopolskich, podjął się wówczas niewdzięcznego poselstwa do Kazimierza Jagiellończyka, aby skłonić go do oddania Jakubowi z Sienna biskupstwa, ale nie osiągnął celu. Kiedy doszło między królem a nominatem papieskim do otwartego konfliktu, który wobec toczącej się wojny pruskiej był niepożądaną dywersją, gdyż groził wojną domową, M. znalazł się w grupie przeciwników króla, a w czasie represji i konfiskat dóbr zbuntowanej części duchowieństwa przygarnął w murach swojego zamku w Melsztynie Jakuba z Sienna i jego najzagorzalszych zwolenników, w tym i Jana Długosza, który z gościny u M-ego korzystał przeszło półtora roku (wtedy mógł zbierać informacje do swojej kroniki). M. świadczył pomoc owym buntownikom jawnie, narażając się królowi. Nie zastosował się do przekazanego oficjalnie w jesieni 1461 przez specjalnych królewskich wysłanników ostrego napomnienia, aby usunął ze swego zamku Sienieńskiego, «wroga króla i Królestwa»; odpowiedział posłom, iż nie poczuwa się do żadnej winy i w związku z tym żywi nadzieję, że odzyska łaskę królewską. W t. r. w zamku melsztyńskim znalazł również schronienie Mikołaj Kreidler, obwiniany – jako rajca krakowski – za mieszczański rozruch krakowski, zakończony zabiciem Andrzeja Tęczyńskiego, męża Jadwigi ksiąskiej; wstawianie się M-ego za Kreidlerem u Tęczyńskich świadczy nie tylko o odwadze i gotowości do życzliwej pomocy wobec przyjaciół, ale również właśnie o jego bliskich kontaktach z patrycjatem krakowskim.
M. utrzymywał prawdopodobnie kontakty z Grzegorzem z Sanoka: świadczyć może o tym fakt ufundowania przez Grzegorza z Sanoka w r. 1440 szpitala dla ubogich w mieście Brzesku, należącym do M-ego. Sam M. zgromadził pokaźną bibliotekę pism wczesnohumanistycznych, wśród których znajdowały się utwory Boccaccia; usiłował uczynić zamek melsztyński ogniskiem nauki i kultury humanistycznej. M. z bratem wychowywali się w atmosferze umiłowania dziejów ojczystych, których uczono ich w dzieciństwie i młodości. Mimo udziału w wojnie pruskiej oraz w opozycji antykrólewskiej, kiedy dawał dowody osobistej odwagi, M. nie był typem rycerza możnowładcy; posiadał naturę subtelną, głęboko religijną i podporządkowaną przede wszystkim sprawom Kościoła. Długoletni stan bezżenny sugeruje, iż M. zapewne od wczesnej młodości nosił się z zamiarem porzucenia życia świeckiego. Jeszcze 16 V 1463 był człowiekiem świeckim, po czym wstąpił w Krakowie do klasztoru Bernardynów, gdyż w r. 1465 występuje jako «religiosus dominus Johannes, quondam Melstinsky, ordinis s. Francisci frater», w zakonie przyjął imię Wiktoryn. Po wybudowaniu w r. 1468 murowanych budynków klasztoru Bernardynów w Tarnowie przez Jana Amora Tarnowskiego przeniósł się M. do Tarnowa. W czasie panującej w Tarnowie zarazy niósł ofiarnie pomoc chorym, zanim sam nie zachorował; zmarł po 9 X 1474.
M. był bliskim przyjacielem Jana Długosza i pod jego wpływem zapewne stał się dobroczyńcą Uniw. Krak. W r. 1454 sprzedał M., z bratem Spytkiem, czynsz 12 grzywien na wsi Piotrkowice za 400 grzywien profesorom Kolegium Mniejszego, zaś w r. 1464, za wyraźną namową Długosza, przekazał Uniwersytetowi plac i kamienicę (zwaną Collegium Novum, a potem bursą węgierską) przy ul. Franciszkańskiej, czyli dzisiejszej Brackiej, wartości 1 500 fl. za 900 fl. Długosz również wywarł zapewne wpływ na podjęcie przez ascetycznie usposobionego M-ego decyzji poparcia finansowego dla realizacji planu założenia na Stradomiu kontemplacyjnego klasztoru Kartuzów o ścisłej regule. M. zapisał na rzecz tego klasztoru czynsz 30 grzywien na żupach wielickich. Do momentu przekroczenia bramy klasztoru Bernardynów M. władał dobrami rodowymi wespół z bratem Spytkiem, prowadząc oszczędną gospodarkę. Utrzymywał kontakty z mieszczaństwem krakowskim (Kreidlerowie, Kessingerowie) oraz poprzez swych «familiares» z miastami słowackimi.
 
Boniecki; Dworzaczek, Genealogia, tabl. 97; Niesiecki, V–VI; Spisy jeńców polskich z bitwy pod Chojnicami, Oprac. M. Biskup, „Przegl. Hist.” T. 56: 1965 s. 93; – Bobrzyński M., Smolka S., Jan Długosz, jego życie i stanowisko w piśmiennictwie, Kr. 1893 s. 102–12; Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy, W. 1971 s. 163–70 i tabl. II (obszerna charakterystyka życia i działalności M-ego); Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie w XIV i pierwszej połowie XV wieku, Kr. 1966; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, Kr. 1918 I; Kantak K., Bernardyni polscy, Lw. 1933 I 15; Kiryk F., Jakub z Dębna na tle wewnętrznej i zagranicznej polityki Kazimierza Jagiellończyka, Wr.–W–Kr. 1967 s. 31; Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, W. 1930 s. 293; Kutrzeba S., Handel Krakowa w wiekach średnich na tle stosunków handlowych Polski, Kr. 1903 s. 69; Morawski, Historia UJ; Papée F., Studia i szkice z czasów Kazimierza Jagiellończyka, W. 1907 s. 8; Ptaśnik J., Obrazki z życia Krakowa, Kr. 1902 s. 21, Bibl. Krak. nr 21; Sikora F., O fundacji kartuskiej Jana Długosza, „Kwart. Hist.” 1973 nr 4; Smolka S., Szkice historyczne, W. 1882–3 I 86, II 273, 275; Strzelecka A., Niektóre okoliczności krakowskiego rozruchu mieszczańskiego w r. 1461, w: Mediaevalia, W. 1960 s. 286, 294; Zarewicz L., Leliwita Spicimir, kasztelan krakowski, Kr. 1899 s. 72, 77; – Acta capitulorum Crac.; Akta odnoszące się do stosunków handlowych Polski z Węgrami, Arch. Kom. Hist., Kr. 1902 IX 427–9; Arch. Sanguszków, II; Cod. epist. saec. XV, I, III; Cod. Univ. Crac., II, V; Długosz, Historia, V; tenże, Liber benef., III; tenże, Opera omnia, I; Kod. m. Krak., II–IV; Kod. Mpol., IV; Kronika OO. Bernardynów w Tarnowie, Tarnów 1894 s. 6; Matricularum summ., I; Mon. Pol. Hist., III; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum, Göttingen 1950 I cz. 2 nr 13427; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 3281, 3370, 3379, 3515, 3600, 3721, 3737, 3738b., 3787, 3788, 3964, 3968; Vet. Mon. Pol., II; – Arch. Państw. w Kr. (Wawel): Terr. Biec. 1 s. 170, 188–189, Terr. Czchov. 4 s. 11 i 12, 151 s. 98, 151, Teutonicalia 3 s. 106–107.
Feliks Kiryk