Ledóchowski Jan (1791–1864), poseł na sejmy Król. Pol., polityk emigracyjny. Ur. 23 VI w Warszawie. Syn Marcina (zob.) i Marianny z Łączyńskich. Studiował w Akademii Wojskowej w Wiedniu, którą opuścił w r. 1808 i zaciągnął się do armii Ks. Warsz. w stopniu podporucznika z przydziałem do sztabu głównego. Po bitwie pod Raszynem awansował do stopnia kapitana i został adiutantem ks. Józefa Poniatowskiego. Pod Jedlińcem dostał się na krótko do niewoli austriackiej. Uczestniczył w wyprawie 1812 r. jako kapitan 14 p. piechoty w straży przedniej gen. H. Dąbrowskiego. Odznaczył się pod Borysowem i Bobrujskiem. Dn. 22 IX 1812 r. otrzymał Legię Honorową i Krzyż Virtuti Militari. Pod Oszmianą dostał się do niewoli rosyjskiej, a po zwolnieniu nie wrócił już do czynnej służby wojskowej i poświęcił się działalności politycznej. Został wybrany marszałkiem szlacheckim i sędzią pokoju pow. jędrzejowskiego, a w r. 1825 został posłem na sejm. L. związał się z opozycją szlachecko-liberalną i na sejmie majowo-czerwcowym 1830 r. wyróżnił się aktywną obroną zasad konstytucji 1815 r. Ostro atakował za naruszanie norm parlamentarnych marszałka J. Lubowidzkiego, a nawet cara Mikołaja I. Poparł energicznie opozycję J. Lelewela przeciw rządowemu projektowi o prawie małżeńskim, przywracającym jurysdykcję kościelną. Jednocześnie L. zdecydowanie popierał rządowy, konserwatywny projekt prawa przeciw żebractwu i włóczęgostwu, projekt «co najniższej klasie ludzi wolność zaprzecza». Wbrew późniejszym twierdzeniom L. wystąpił na tymże sejmie przeciw petycji Jana Olrycha Szanieckiego, domagającego się usamowolnienia włościan. L. w replice oświadczył, że w Król. Pol. nie ma poddaństwa, zaś pańszczyzna jest wynikiem dobrowolnych umów, zatem «nie ma nawet przedmiotu do petycji o zniesienie pańszczyzny». Liberalny w kwestiach politycznych, zdecydowanie konserwatywny w sprawach społecznych, L. wiernie wyrażał nastroje i poglądy umiarkowanego, choć opozycyjnego sejmu. Na policyjnym wykazie członków Tow. Patriotycznego z r. 1825 figuruje nazwisko L-ego. Także R. Sołtyk na emigracji twierdził, że L. był wciągnięty w działalność Tow. Patriotycznego i należał do tej grupy posłów, która jakoby miała kontakt ze Szkołą Podchorążych i spiskiem P. Wysockiego, ale nie jest to pewne.
W zwołanym przez Rząd Tymczasowy sejmie grudniowym 1830 r. L. poparł zdecydowanie powstanie 29 listopada i udzielił na sesji 20 XII energicznego poparcia zalegalizowanej dyktaturze gen. Chłopickiego. L. wszedł do deputacji czuwającej nad dyktatorem, której przewodniczył A. Czartoryski. W dn. 16 I 1831 r. w czasie rozmowy delegacji z Chłopickim, który zmierzał do kapitulacji, doszło do ostrej scysji między L-m a dyktatorem. Dn. 25 I 1831 r., w czasie gorącej dyskusji nad wnioskiem R. Sołtyka o detronizacji Mikołaja I, L. po przemówieniu deputowanego F. Wołowskiego wybiegł na środek izby i zawołał potężnym basem: «Wyrzeknijmy więc wszyscy: nie ma Mikołaja!». Ten okrzyk L-ego, zanotowany w diariuszu i całej prasie, wszedł na trwałe do historii powstania listopadowego. L. uosabiał stare, niezbyt dobre tradycje sejmowe. Krzykacz, pieniacz, wyróżniał się zmiennością poglądów, gadulstwem, choć niekłamanym patriotyzmem. L. szybko związał się z koterią zwolenników gen. Skrzyneckiego i występował gwałtownie przeciw Tow. Patriotycznemu oraz lewicowo-republikańskim gazetom: „Nowej Polsce” i „Gazecie Polskiej”. Odpowiadając na ostry atak M. Mochnackiego na sejm w „Nowej Polsce” (1831 nr 23 z 27 I), L. wniósł w sejmie zaskarżenie na ręce ministra sprawiedliwości oraz oskarżył Lelewela o udzielanie moralnego poparcia atakom na sejm. L. był, obok B. Kicińskiego, głównym zwolennikiem ograniczenia wolności druku i podporządkowania prasy wodzowi naczelnemu (występował z takim wnioskiem w sejmie); atakowała go za to ostro „Nowa Polska” (20 V 1831). Nie przeszkodziło to L-emu na emigracji stwierdzić: «Zawsze i zupełnie zasady Nowej Polski podzielałem». W czerwcu 1831 r. L. wystąpił z podsuniętym mu przez gen. Skrzyneckiego wnioskiem o reformę rządu, tzn. projektem odsunięcia od władzy liberalnego rządu na rzecz dyktatury wodza naczelnego. Niezręczne wystąpienie L-ego, który powołał się na opinię Skrzyneckiego po przegranej bitwie pod Ostrołęką, wywarło najgorsze wrażenie w kołach patriotycznych i radykalnych. L. był namiętnie atakowany w prasie jako bezkrytyczny stronnik Skrzyneckiego. Gdy reformiści ponieśli klęskę w decydującym głosowaniu 11 VI 1831 r., L. usiłował w lipcu złożyć mandat poselski, interpretując wynik głosowania oraz wypowiedzi prasy jako votum nieufności. Izba poselska rezygnacji L-ego nie przyjęła. W dziedzinie wojskowej L. nie odegrał poważniejszej roli, choć wykazał męstwo w szeregach 8 p. piechoty (Grochów, Dembe Wielkie); był regimentarzem woj. krakowskiego i sformował tu 1 p. Krakusów i 9 p. piechoty. Od lipca 1831 r. dowodził pospolitym ruszeniem tegoż województwa. Dotrzymał przyrzeczenia podpisanego 17 I 1831 r. w «akcie jedności narodu», zapowiadającego emigrację w wypadku klęski. Przez Galicję i Węgry powędrował do Niemiec i zorganizował w Stuttgarcie komitet pomocy dla emigrantów; następnie udał się do Francji. W kraju wytoczono mu proces, skazano zaocznie na śmierć, a majątek – Charsznica – zakupił na licytacji P. Steinkeller w porozumieniu z L-m i odprzedał Helclom.
Na emigracji L. odżegnał się od popierania arystokracji i systemu monarchicznego. W rozmowie ze Straszewiczem na pytanie, dlaczego popopiera zasady demokratyczne, oświadczył: «Jadis c’était un crime, aujourd’hui c’est une vertu». Początkowo związał się z Ogółem «tarańskim», lecz już w końcu sierpnia 1832 r. wszedł do Komitetu Narodowego Polskiego pod prezesurą gen. J. Dwernickiego (przemianowanego nieco później w Komitet Emigracji Polskiej; rozleciał się on na wiosnę 1834 r.). Próby zmontowania nowego Komitetu, m. in. z udziałem L-ego i Dwernickiego, nie powiodły się (1835). L. był gorącym zwolennikiem zwołania sejmu na emigracji, lecz projekt ten został utrącony przez A. Czartoryskiego, którego L. zwalczał zaciekle przez dziesiątki lat. Współpracował z emigracyjną „Nową Polską”, dostarczał funduszów J. B. Ostrowskiemu i próbował rehabilitować swą działalność w r. 1831. W r. 1836 był czołowym działaczem krótkotrwałej Konfederacji Narodu Polskiego. Program, uznany przez władze francuskie za rewolucyjny, spowodował jego rozwiązanie, a jego twórcy uchodzić musieli do Anglii. L. przebywał na wyspie do 1841 r., wiążąc się tam ze Zjednoczeniem Emigracji Polskiej. W t. r. wrócił do Francji, w r. 1845 został prezesem Tow. Wychowania Narodowego Dzieci Wychodźców Polskich. Był głównym fundatorem szkoły batiniolskiej, na którą ofiarował w r. 1841 28 tys. franków. Był też długoletnim członkiem jej Rady. W kwietniu 1846 r. L. zgłosił swój akces do Tow. Demokratycznego Polskiego. W r. 1848 dotarł aż do Krakowa i jako członek Komitetu Krakowskiego prowadził rozmowy z deputacją Sejmu Frankfurckiego. Podpisał wówczas z innymi kolegami-posłami „Promemoria gegen den projectirten Anschluss d. Grossherzogtums Posen an Deutschland” (Frankfurt 1848). Od r. 1848 przebywał we Francji. Potępił projekt gen. Bema, aby kolonizować Algier rękami Polaków.
O życiu osobistym L-ego niewiele wiadomo. Ożeniony z Joanną Wielowiejską (w r. 1819), potomstwa nie zostawił. Na emigracji był związany z Kunegundą Małachowską, która go zasilała finansowo i zapisała mu znaczny majątek, który L. jednak po jej śmierci szybko przetrwonił. W latach pięćdziesiątych współpracował z centrową grupą demokratów, skupioną wokół „Przeglądu Rzeczy Polskich”. Podniecony rozwojem ruchu politycznego w kraju, 29 XI 1861 r. wystąpił z przemówieniem nawołującym do zjednoczenia się emigracji pod demokratycznym sztandarem. W związku z tym w ciągu następnego roku zasiadał w kilku kolejnych komitetach emigracyjnych, które przeciwstawiały się linii Hotelu Lambert, a szukały porozumienia z obozem «czerwonych» w kraju. Po wybuchu powstania L. udał się do Krakowa; po powrocie zaś (wydalony przez policję) zdał sprawę Komitetowi Emigracji Polskiej z przebiegu intryg, które doprowadziły do dyktatury M. Langiewicza. Ogłosił m. in.: Antoni Ostrowski, żywoty narodowe z ostatnich stu lat (Paryż 1859), Do Franciszka Wołowskiego i Bonawentury Niemojowskiego (tamże 1834), Kilka słów na kilka słów przez Aleksandra Jełowickiego (tamże 1834), Teraźniejsze położenie emigracji polskiej („Demokrata Pol.” T. 8 s. 171), Stanisław Gawroński („Przegl. Rzeczy Pol.” 1860 nr z 25 XI s. 29–32), Antoni Hłuszniewicz (tamże nr z 1 IX s. 44–6). Ostatnie lata swego życia L. poświęcił głównie szkolnictwu polskiemu we Francji. Zmarł w Paryżu 10 IX 1864 r., pochowany na cmentarzu w Montmartre.
Bibliografia historii Polski XIX wieku, Wr.–W.–Kr. 1958–68 I–II; Sarrut G., Saint-Edme B., Biographies polonaises extraites de la biographies des hommes du jour, Paris 1836 s. 62–4; Tyrowicz M., Towarzystwo Demokratyczne Polskie, 1832–1863, W. 1964 (pełna bibliogr. do okresu emigracji, reprod. litogr. L-ego); – Barącz S., Pamiętnik szlachetnego Ledóchowskich domu, Lw. 1879 s. 178–9; Bortnowski W., Walka o cele powstania listopadowego, Ł. 1960; Dutkiewicz J., Francja a Polska w 1831 r., Ł. 1950; Falkowicz S., Idejno-političeskaja bor’ba v polskom osvoboditelnom dwiženii 50–60 godov, Moskva 1966; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14; Gruss N., Szkoła Polska w Paryżu, W. 1962; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach r. 1831 i 1863, W. 1918 s. 29, 346; Łepkowski T., Warszawa w powstaniu listopadowym, 2. wyd., W. 1965; Meloch M., Sprawa włościańska w powstaniu listopadowym, 3. wyd., W. 1953; Oppman E., Warszawskie „Towarzystwo Patriotyczne” 1830–1831, W. 1937; Rostocki W., Władza wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym, Wr. 1955; Rzadkowska H., Marian Langiewicz, W. 1967; Zajewski W., Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830–1831, Gd. 1967; tenże, Wolność druku w powstaniu listopadowym 1830–1831, Ł. 1963; – Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 II; Diariusz sejmu z miesiąca czerwca 1830 roku, W. 1831 s. 155, 195, 288; Kaczkowski S., Dzieła, Kr. 1883 II; Koźmian K., Pamiętniki, oddział III, Kr. 1865 s. 495, 497; Lelewel J., Dzieła, W. 1961 VIII; Mochnacki, Dzieła, P. 1863 I 64; Ostrowski A., Pamiętnik z czasów powstania listopadowego, Wyd. K. i W. Rostoccy, Wr.–W.–Kr. 1961; Sołtyk R., O związkach przedrewolucyjnych, „Pam. Emigracji” 1833 nr z 21 V s. 2–5 (broszura Jan Albert); Straszewicz J., I Polacchi della Rivoluzione del 29 novembre 1830, Capalago 1834 I 331–3 (litogr. L-ego); Wężyk F., Powstanie Królestwa Polskiego w r. 1830 i 1831, Pamiętnik spisany w r. 1836, Kr. 1895; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski 1803–1868, P. 1913–4 I–III; – „Dzien. Powsz. Krajowy” 1831 nr 156; „Nowa Pol.” 1831 nr 14, 105, 135 i nr z 9–11 VI; „Polak Sumienny” 1831 nr z 5–11 VI; – AGAD: Wilanowskie Arch. Ostrowskich z Ujazdu sygn. 590 (korespondencja z marszałkiem sejmu W. Ostrowskim); B. PAN w Kr.: rkp. nr 1830 (korespondencja); B. Pol. w Paryżu: papiery sejmowe nr 379 (oryginał aktu detronizacji, m. in. podpis J. L-ego); B. Uniw. Warsz. w W.: papiery Krukowieckiego wg inwentarza Moraczewskiego sygn. M 8 vol. I k. 47–58 («Alfabet członków towarzystw tajnych oraz innych osób do tychże towarzystw wprowadzonych»).
Władysław Zajewski