INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Karol Stryjeński     

Karol Stryjeński  

 
 
1887-11-15 - 1932-12-21
Biogram został opublikowany w latach 2006-2007 w XLIV tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Stryjeński Karol (1887–1932), architekt, rzeźbiarz, grafik, pedagog.

Ur. 15 XI w Krakowie, był wnukiem Aleksandra (zob.), synem Tadeusza (zob.) i Marii z Bobrownickich, bratankiem Kazimierza (zob.), bratem Władysława (zob.).

S. zdał maturę w r. 1905 w Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie; od siedemnastego roku życia cierpiał na chorobę szpiku kostnego w nodze. W l. 1907–11 studiował na wydz. architektury politechn. w Zurychu. Po studiach pracował w l. 1911–12 w firmie architektonicznej ojca i wspólnie z nim wykonał pięć projektów oraz uczestniczył w trzech konkursach. W r. 1912 w konkursie na domy mieszkalne z ogródkami oraz na towarzyszącej mu Ogólnopolskiej Wystawie Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym otrzymał (razem z ojcem) dwie pierwsze nagrody (w kategorii IV – dom o tanich mieszkaniach dla ośmiu rodzin i kategorii V – dom dla czterech rodzin w kolonii robotniczej). W r. 1913 wyjechał do Paryża i krótko studiował tam rzeźbę w École des Beaux Arts. Po powrocie do Krakowa związał się t.r. z nowo powstałymi Warsztatami Krakowskimi i współpracował w nich z Jerzym Warchałowskim, Wojciechem Jastrzębowskim, Karolem Tichym i Mieczysławem Kotarbińskim. W kwietniu 1914 w konkursie na krzyże i kapliczki wiejskie, rozpisanym za pośrednictwem Krakowskiego Koła Architektów przez Związek Księży Unitas zdobył II nagrodę. Po wybuchu pierwszej wojny światowej wstąpił t.r. do Legionów Polskich, ale niebawem z powodu złego stanu zdrowia został zwolniony. Poświęcił się odtąd całkowicie pracy w Warsztatach Krakowskich. Zajmował się stolarstwem, projektował meble, kilimy i zabawki, uprawiał grafikę (głównie drzeworyt); założył też pracownię dla byłych legionistów oraz kierował tam sprawami organizacyjnymi i finansami. Dla Naczelnego Komitetu Narodowego wykonał w r. 1916 tarczę legionową m. Sambora. W Warsztatach poznał Zofię Lubańską (zob. Stryjeńska Zofia) i w r. 1916 wziął z nią ślub. Razem z żoną związał się w r. 1917 z ruchem formistów (futurystów); był współtwórcą krakowskiego klubu futurystów «Gałka Muszkatołowa» i wspólnie z kolegami ozdobił malowidłami siedzibę klubu w kawiarni «Esplanada». W r. 1918 zdobył nagrodę w konkursie na projekt mebli włościańskich. W r. 1919 przebywał z żoną w Paryżu; małżeństwo przechodziło kryzys. Po powrocie do Krakowa małżonkowie zamieszkali w domu Pugetów przy ul. Wolskiej (obecnie Piłsudskiego). W r. 1921 założył S. przy Warsztatach wydawnictwo «Fala», publikując w nim m.in. książki z ilustracjami żony oraz grafiki Jana Wojnarskiego. Na początku r. 1922 otrzymał nagrodę za projekt kilimu w konkursie towarzystwa pt. „Kilim Polski”, a w maju t.r. razem z Władysławem Skoczylasem urządził salę polską na Międzynarodowej Wystawie Książki we Florencji. Również t.r. wygrał konkurs na plan regulacyjny Zakopanego. Jego projekt był pionierską propozycją zagospodarowania przestrzennego; zakładał przekształcenie miejscowości w uzdrowisko oraz ośrodek wypoczynkowy i sportowy na skalę europejską. S. wyznaczył granicę ekspansji budowlanej w kierunku Tatr, zaproponował ograniczenie zwartej zabudowy małomiasteczkowej na korzyść wolnostojących budynków o cechach regionalnych, planował wytyczenie szerokiego prospektu równoległego do Krupówek, budowę parku sportowego ze stadionem, lodowiskiem, kortami tenisowymi i skocznią narciarską, krytego basenu wykorzystującego cieplice na Jaszczurówce, kolejki na Gubałówkę, lotniska w Nowym Targu oraz wielu schronisk w okolicy. Już w tym okresie był zwolennikiem integralnego związku architektury z pejzażem (O sposobie budowania schronisk w Tatrach, „Wierchy” R. 1: 1923 nr 1 s. 125–8). Plan regulacyjny S-ego nie został zrealizowany, stał się jednak podstawą późniejszych rozwiązań, także z jego udziałem.

Pierwsza nagroda w konkursie na plan Zakopanego i zainteresowanie S-ego Podhalem, przyczyniły się do powołania go w r. 1923 na stanowisko dyrektora zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego; posadę objął w marcu t.r. i zamieszkał tamże z żoną i paromiesięcznymi synami-bliźniakami. Gruntownie zreformował Szkołę, zastępując nastawiony na kształcenie rzemieślników austriacki system nauczania metodami rozwijającymi indywidualne zdolności uczniów, zwłaszcza w zakresie rzeźby i dekoracji. Rozbudował i zelektryfikował hale warsztatowe, powiększył internat, reaktywował Warsztaty Absolwentów (rodzaj spółdzielni pod kontrolą Szkoły). Założenia programu nauczania przedstawił w r. 1924 w ukazującym się nieregularnie czasopiśmie „Giewont”. Do najlepszych uczniów S-ego należeli Antoni Kenar i Marian Wnuk. Wyroby artystyczne Szkoły prezentowano w maju 1924 w Salonie Czesława Garlińskiego w Warszawie. W r. 1925 na Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych i Przemysłu Współczesnego w Paryżu Szkoła otrzymała Grand Prix za drzeworyty i za metody nauczania oraz złoty medal w dziedzinie rzeźby; sam S. zdobył dwie pierwsze (dyplomy honorowe), trzy drugie (złote medale) oraz jedną trzecią (srebrny medal) nagrody, otrzymał też Krzyż Legii Honorowej. Na wystawę zaprojektował, wspólnie z Józefem Czajkowskim, pawilon polski oraz kiosk z lajkonikiem w Dziale Atrakcji na Esplanade des Invalides. Od r. 1923, obok Jerzego Mieczysława Rytarda, Juliusza Zborowskiego i Wacława Denhoffa-Czarnockiego, był S. członkiem redakcji „Gazety Zakopiańskiej i Dekad Literackich” (ukazały się trzy numery).

Oprócz Szkoły prowadził S. w Zakopanem, razem z architektami Janem S. Meyerem i Franciszkiem Kotkowiczem, biuro projektowo-budowlane. Realizował zagrody, domy drewniane i murowane oraz wille. Projektując willę dr. Gustawa Nowotnego na Gubałówce, zapoczątkował nowy, odmienny od wcześniejszych realizacji Stanisława Witkiewicza, nurt budownictwa góralskiego, łączący tradycyjne elementy lokalne z formami współczesnymi; nazwano go wówczas «rewizjonistą stylu zakopiańskiego». W l. 1923–7 zaprojektował schroniska w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (zbudowane przez uczniów Szkoły Przemysłu Drzewnego, niezachowane) i na hali Ornak (niezrealizowane) oraz wnętrze schroniska «Murowaniec» na Hali Gąsienicowej. Nawiązując do jednej z idei swego planu regulacyjnego Zakopanego, zainicjował powstanie spółki «Park sportowy», która doprowadziła do budowy skoczni narciarskiej na północnym stoku Krokwi. S. zaprojektował tę skocznię (zwaną później Wielką Krokwią); została ona uroczyście otwarta 22 III 1925, w obecności prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Planował też postawić w Zakopanem pod reglami świątnicę, czworoboczną budowlę drewnianą z posągiem Światowida na dziedzińcu otoczonym krużgankami, przeznaczoną na różne uroczystości. W tej sprawie korespondował z Władysławem Orkanem oraz m.in. Stefanem Żeromskim, Kazimierzem Tetmajerem i Janem Gwalbertem Pawlikowskim. W r. 1926 zaprojektował i postawił granitowe mauzoleum Jana Kasprowicza na Harendzie (prochy poety złożono tam w sierpniu 1933, już po śmierci S-ego). Przyczynił się do ożywienia Tow. Sztuka Podhalańska (zwłaszcza sekcji literackiej i teatralnej) oraz konsolidacji miejscowego środowiska artystycznego. Po rozwiązaniu Towarzystwa pomagał w r. 1926 w realizacji inicjatywy uczniów i profesorów Szkoły Sztuk Pięknych (SSP) w Warszawie, dzięki której powstała spółdzielnia artystów i rzemieślników «Ład»; został członkiem jej zarządu. Był pomysłodawcą zbudowania w Zakopanem domu pracy twórczej, pod budowę którego zakupił parcelę; z poparciem Rafała Malczewskiego, Tadeusza Koniewicza, Augusta Zamoyskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza organizował imprezy, z których dochód przeznaczał na ten cel. Działał na rzecz rozwoju Muz. Tatrzańskiego, był wieloletnim prezesem Oddz. Zakopiańskiego Polskiego Tow. Tatrzańskiego (PTT) i prezesem jego sekcji narciarskiej, sędzią narciarskim oraz aktywnym członkiem sekcji przyrody wysokogórskiej, a w l. 1923–9 także członkiem Zarządu Głównego PTT. W r. 1926 pełnił funkcję prezesa TOPR. T.r. opublikował artykuły Sport w Zakopanem („Świat” nr 6) i Plan regulacyjny („Głos Zakopiański” R. 4 nr 4). Był w Zakopanem osobą znaną i popularną, uchodził za donżuana; w październiku 1925, z powodu «rozpuszczania […] publicznie wyssanych z palca plotek» wyzwał na pojedynek S. I. Witkiewicza; konflikt został zakończony polubownie.

W r. 1927 doprowadził S. do umieszczenia żony w zakładzie psychiatrycznym w Batowicach pod Krakowem; był to ostateczny powód do rozwodu, który nastąpił pod koniec t.r. Następnie wyjechał do Warszawy i jako profesor zwycz. objął pracownię rzeźby monumentalnej i technik metalowych SSP; jego bliskimi współpracownikami byli Franciszek Strynkiewicz i Henryk Grunwald. Nie mając stałego miejsca zamieszkania, przebywał w Warszawie u przyjaciół, m.in. u Jastrzębowskiego. Pracę pedagogiczną łączył z działalnością społeczną na rzecz studentów oraz organizowaniem warszawskiego życia artystycznego. Był kuratorem studenckiej Bratniej Pomocy, dla której zdobywał fundusze i urządzał konkursy (m.in. „Sport w sztuce”). W r. 1929 założył spółdzielnię rzeźbiarzy «Forma», której członkami byli m.in. Kenar, Wnuk, Alfons Karny, Natan Rappaport i Karol Tchorek. T.r. współorganizował Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu. Również t.r. był członkiem sądu w konkursie na pomnik Wojciecha Bogusławskiego, a w r. 1930 – w konkursie na pomnik-mauzoleum poległych w bitwie pod Ostrołęką w powstaniu listopadowym. Redagował pismo „Plastyka”, którego jedyny zeszyt ukazał się w r. 1930. Po Władysławie Skoczylasie objął funkcję prezesa Polskiego Klubu Artystycznego (z siedzibą w hotelu «Polonia») w Warszawie. Utrzymując nadal kontakt z Zakopanem i pełniąc funkcję prezesa sekcji narciarskiej PTT, współorganizował w r. 1929 mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym Międzynarodowej Federacji Narciarskiej (Fédération Internationale de Ski, FIS).

W r. 1930 został S. członkiem I Rady nowo powstałego IPS. W r. 1931 objął funkcję wiceprezesa Rady IPS (prezesem był Skoczylas), a w styczniu 1932 został dyrektorem Instytutu. Był komisarzem wystawy „Salon Listopadowy”, otwartej 29 XI 1930, w stulecie wybuchu powstania listopadowego, zarazem inaugurującej działalność IPS w tymczasowej siedzibie przy ul. Krzywe Koło 5, w kamienicy Baryczków. W sierpniu 1931 w Zakopanem poświęcono pomnik nagrobny Bartusia Obrochty, zaprojektowany przez S-ego i wykonany pod jego kierunkiem. T.r., również wg projektu S-ego, zbudowano nowoczesny pawilon wystawowy IPS przy ul. Królewskiej 13 w Warszawie (otwarty 21 IX t.r., niezachowany) oraz dokonano adaptacji pawilonu wystawowego IPS w Łodzi. S. był inicjatorem wielu wystaw w Instytucie; za jego kadencji odbyła się pierwsza ekspozycja kapistów (1931), a w l. 1931–2 cykl ważnych wystaw retrospektywnych: Stanisława Wyspiańskiego, Władysława Podkowińskiego, Leona Wyczółkowskiego, Xawerego Dunikowskiego i Rafała Malczewskiego. S. i Skoczylas zaprojektowali w IPS wystawę Piotra Michałowskiego (zrealizowana po śmierci S-ego w r. 1934); wg planu S-ego powstały też wystawy: Stanisława Noakowskiego, Zygmunta Waliszewskiego, Augusta Zamoyskiego oraz ekspozycja polskiej sztuki gotyckiej i polskiej martwej natury. Nakładem IPS wydano tekę drzeworytów Tadeusza Kulisiewicza z cyklu „Szlembark”. W r. 1931 wziął S. udział w konkursie na projekt pomnika Zjednoczenia Ziem Polskich w Gdyni (sąd konkursowy zakupił projekt opracowany przez niego wspólnie z Janem Szczepkowskim). Nadal publikował artykuły na temat regionu podtatrzańskiego, m.in. Plan regionalny Podhala („Gaz. Podhalańska” R. 19: 1931 nr 3–7). Był aktywnym członkiem Tow. Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych. Do jego późnych, niezrealizowanych planów należą pomysły utworzenia muzeum Wyspiańskiego i założenia inst. muzycznego w Krakowie oraz wzniesienia pomnika Stefana Żeromskiego w Warszawie.

S. odznaczał się talentem organizacyjnym; w Krakowie, Warszawie i Zakopanem był animatorem życia artystycznego. Przyjaźnił się z architektami, muzykami (m.in. Karolem Szymanowskim) i pisarzami, zwłaszcza poetami grupy Skamandra (Jarosławem Iwaszkiewiczem, Julianem Tuwimem, Janem Lechoniem, Marią z Kossaków Pawlikowską). Ostatni rok życia spędził w domu architekta Franciszka Lilpopa, którego córka Felicja opiekowała się nim do śmierci. Przewieziony po dwóch wylewach krwi do mózgu do Krakowa, zmarł tam 21 XII 1932; został pochowany 23 XII w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim. Zgodnie z jego wolą 29 IV 1933 przeniesiono jego szczątki na Pęksowy Brzyzek w Zakopanem. Drugi pogrzeb S-ego miał bardzo uroczysty charakter, m.in. z udziałem wielu gości z Warszawy, których przywiózł specjalny pociąg.

W małżeństwie z Zofią z Lubańskich miał S. córkę Magdalenę (1918–1991), zamężną Jaques-Dalcroze, zmarłą w Genewie, oraz bliźniaczych synów: Jacka (zob.) i Jana (zob.).

Po śmierci S-ego jego imię nadano skoczni narciarskiej na Krokwi (nosiła je formalnie do r. 1989, lecz po drugiej wojnie światowej nie było używane). W r. 1933 otwarto Dom Artystów im. S-ego, zbudowany przez Mariana Wimmera na zakupionej przez S-ego działce przy drodze z Bukowiny Tatrzańskiej do Morskiego Oka (spłonął w r. 1937). Również w r. 1933 imieniem S-ego nazwano obozy letnie dla młodych plastyków. W lipcu t.r. dał pierwsze przedstawienie teatr artystyczny «Cricot», założony w Krakowie m.in. z inicjatywy S-ego. W r. 1938 w IPS na wystawie „Sztuka tkacka w Polsce, dawna i współczesna” pokazano prace S-ego. Jego projekty (głównie mebli i przedmiotów użytkowych), wykonane przez uczniów Szkoły Przemysłu Drzewnego, a także inne jego prace znajdują się w Zakopanem, w: Muz. Tatrzańskim, Zespole Szkół Plastycznych im. Kenara, Zespole Szkół Budowlanych (dawne Liceum Kenara) oraz zbiorach prywatnych, ponadto w Muz. Narodowym w Warszawie, u spadkobierców Jastrzębowskiego i w posiadaniu rodziny.

 

Portret temperowy przez żonę S-ego, Zofię, niedatowany, w posiadaniu rodziny; Szkice portretowe: przez żonę, niedatowane, w posiadaniu Anny Syrzistie w Kr., przez Rafała Malczewskiego z ok. l. 1925–30 w Muz. Narod. w W.; Fot. w: Enc. Tatrzańska; – Pol. Bibliogr. Sztuki (kilkakrotnie S. pomylony z ojcem, Tadeuszem); – Dużyk J., Wokół Zygmunta Waliszewskiego, „Roczn. B. PAN w Kr.” T. 44: 1999 s. 417, 419; Folga-Januszewska D., Rafał Malczewski i mit Zakopanego, Olszanica 2006; Huml I., Warsztaty Krakowskie, W. 1978 (liczne nieścisłości); Kenarowa H., Karol Stryjeński – pierwszy rewizjonista stylu zakopiańskiego, „Wierchy” R. 44: 1975 s. 65–84; taż, Od zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego do Szkoły Kenara, Kr. 1978 s. 158–81; Lameński L., Z dziejów środowiska architektonicznego Krakowa w l. 1879–1932. Tadeusz Stryjeński i jego współpracownicy, w: Architektura XIX i początku XX w., Wr. 1991 s. 33; Milewska W., Zientara M., Sztuka legionistów polskich i jej twórcy 1914–1918, Kr. 1999; Nowak J. T., Tarcze Legionów Polskich 1915–1917 w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Kr. 2006; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; Pol. życie artyst. w l. 1915–39 (fot.); Sosnowska J., Materiały do dziejów Instytutu Propagandy Sztuki (1930–1939), W. 1992; – Kossak W., Listy do żony i przyjaciół (1883–1942), T. 2. Lata 1908–1942, Oprac. K. Olszański, Kr. 1985; Lilpop-Krancowa F., Wspomnienie o Karolu Stryjeńskim, „Twórczość” R. 33: 1977 nr 4 s. 84–98; Malczewski R., Pępek świata. Wspomnienia o Zakopanem, W. 1960; Orkan W., Listy ze wsi i inne pisma społeczne, W. 1981 I; Stryjeńska Z., Chleb prawie że powszedni. Pamiętnik, Oprac. M. Grońska, W. 1995 (fot.); Szymanowski K., Korespondencja. T. 3 1927–1931, Oprac. T. Chylińska, Kr. 1997; Witkiewicz S. I., Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne, Oprac. J. Degler, W. 1976 s. 77–8; – „Architekt” R. 13: 1912 z. 6–7 s. 75, R. 17: 1922 z. 3–4 s. 26–7; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Ilustr. Kur. Codz.” 1932 nr 356, 1933 nr 119, „Kobieta współcz.” 1933 nr 1 s. 10 (N. Samotyhowa), „Kur. Pozn.” 1933 nr 1, „Przegl. Turystyczny” R. 2: 1933 nr 1 s. 12, Spraw. Komitetu TZSP za r. 1932, W. 1932 s. 16, „Sztuki Piękne” R. 9: 1933 s. 75, 79, 241, „Światowid” 1933 nr 1, „Tyg. Ilustr.” 1933 nr 1 s. 17, „Wiad. Liter.” R. 10: 1933 s. 2 (F. Goetel), s. 4 (W. Skoczylas, K. Szymanowski, W. Jastrzębowski, K. Wierzyński, R. Malczewski, J. Warchałowski, M. Sterling), „Wierchy” R. 11: 1933 s. 156–8 (R. Malczewski), „Znak” 1933 nr 1 s. 13 (L. Bielska); – B. Jag.: rkp. 8630 III k. 50–51.

Jolanta Laskownicka

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 

Postaci powiązane

 

Władysław Jan Stryjeński

1889-06-20 - 1956-05-16 lekarz
 
 

Jacek Stryjeński

1922-11-21 - 1961-03-08 malarz
 

Jan Stryjeński

1922-11-21 - 1996-06-22 architekt
 
 
 

Postaci z tego okresu

 

w biogramy.pl

 

Irena Eichlerówna

1908-04-19 - 1990-09-12
aktorka teatralna
 
 
więcej  

Postaci z tego okresu

 

w ipsb

 

Jan Rudowski

1891-07-17 - 1945-02-02
ziemianin
 

Tadeusz Samuel Smoleński

1884-08-16 - 1909-08-29
historyk
 

Mieczysław Skrudlik

1887-12-19 - 1941-06-17
historyk sztuki
 
więcej  
  Wyślij materiały Wyślij ankietę
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.