Mańkowski Mieczysław, pseud. Antoni Busłajew, Ludwik Irzykowski, Józef, Andrzej Kalinowski, Karol Lorek, Ludwik, Mieczek, Aleksander Pietrowski, Piotr, Wojciech (1862–1922), działacz polskiego ruchu robotniczego. Ur. 5 X w Krakowie, był synem Konstantego, zarządcy drukarni uniwersyteckiej, zasłużonego organizatora stowarzyszenia zawodowego drukarzy, i Teofili z Wyrzykowskich, bratankiem Antoniego (zob.). Rodzice, dość zamożni, posłali go do gimnazjum realnego w Krakowie, ale M. porzucił je w 16 roku życia i wstąpił do terminu, by uczyć się zawodu stolarza-cieśli. Obeznany wcześnie – za sprawą ojca, a zwłaszcza stryja – z zasadami socjalizmu, stał się ich gorącym zwolennikiem, prawdopodobnie pod wpływem M. Jankowskiej (późniejszej Mendelsonowej) przebywającej przez pewien czas w Krakowie. W r. 1879 wstąpił do jednego z tajnych kół socjalistycznych, założonych w Krakowie przez L. Waryńskiego. Był popularnym w środowisku młodzieży robotniczej agitatorem. Brał też udział w przemycaniu transportów broszur i pism socjalistycznych. Wskazany w anonimowym donosie jako wspólnik Waryńskiego, został 6 XII 1879 aresztowany po rewizji w jego mieszkaniu, w trakcie której znaleziono kaszty drukarskie i literaturę socjalistyczną. Dn. 4 II 1880 wypuszczono go z więzienia śledczego, ale zaliczono do grupy 35 oskarżonych o propagandę socjalistyczną i pociągnięto do odpowiedzialności sądowej. Ponownie aresztowany 19 II, gdy odbierał z poczty na stacji w Zabierzowie transport broszur nadesłanych z Genewy, został uwięziony u Św. Michała. Po dwumiesięcznym procesie 16 IV 1880 sąd przysięgłych uniewinnił go wraz z pozostałymi oskarżonymi.
M. przeniósł się następnie do Lwowa, gdzie zakładał nielegalne koła socjalistyczne wśród terminatorów. W r. 1881 przekazał je J. Kozakiewiczowi i Z. Balickiemu, a sam wrócił do pracy konspiracyjnej w Krakowie. Za propagandę socjalizmu pociągnięty ponownie 6 I 1883 do odpowiedzialności sądowej, został wyrokiem Sądu Krajowego Karnego z 28 IV t. r. skazany na miesiąc aresztu. Od jesieni 1883 działał w partii Proletariat w Warszawie; wszedł do pierwszego Komitetu Robotniczego i Centralnego Kółka Stolarzy. Zajął się założeniem i zaopatrywaniem w farby tajnej drukarni partii, współpracował z redakcją pisma „Proletariat”, jako przedstawiciel Komitetu Centralnego (KC) kontaktował się z organizacjami prowincjonalnymi, m. in. w Łodzi i Białymstoku. Dn. 29 XI t. r. został aresztowany w mieszkaniu rzekomego przyjaciela, a w rzeczywistości prowokatora J. Rutkowskiego, i następnie przewieziony do X Pawilonu cytadeli warszawskiej. Za opór stawiany żandarmerii w chwili aresztowania, został 12 VIII 1885 przekazany Sądowi Wojennemu. Oskarżony w tzw. procesie 29 proletariatczyków (23 XI – 20 XII 1885), wygłosił przed sądem przemówienie, w którym odważnie bronił ideologii partii i uzasadnił swe poglądy na terror. Skazany na 16 lat katorgi, nie apelował o kasację wyroku. Dn. 23 XII napisał w imieniu skazanych robotników list do towarzyszy na wolności. Na początku 1886 r. przeniesiony został na Pawiak, a w marcu przewieziony do więzienia etapowego w Moskwie, skąd skierowano go do więzienia katorżniczego nad rzeką Karą na Syberii. Miał tam wiele zatargów z administracją więzienną. Gdy w związku z protestem więźniów w r. 1890 zlikwidowano katorgę karyjską, M., wraz z H. Dulębą, przeniesiony został do Akatuja. Politycznie sympatyzował w tym czasie z rosyjskimi socjalistami-rewolucjonistami.
Po odbyciu katorgi, jako poddany austriacki nie podlegał osiedleniu i w r. 1903 wrócił do Krakowa. Tu aresztowano go za uchylanie się od służby wojskowej i zatrzymano w komendzie wojskowej na Wawelu, ale wkrótce sprawę umorzono. M. wyjechał na pewien czas do Szwajcarii, gdzie kontaktował się z polską i rosyjską emigracją socjalistyczną. Po powrocie osiadł w Krakowie. W r. 1905 wydawnictwo socjalistyczne „Książka” wydrukowało jego wspomnienia U stóp szubienicy, opisujące dramatyczne przeżycia uwięzionych w cytadeli proletariatczyków w chwili stracenia ich współtowarzyszy. Na wieść o wybuchu rewolucji 1905–7 w Rosji stał się jednym z czołowych działaczy, powołanej przez VII Zjazd Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS, 5–7 III 1905) Organizacji Spiskowo-Bojowej, członkiem jej kierownictwa – Wydziału Spiskowo-Bojowego, a od października t. r. członkiem Wydziału Bojowego Organizacji Bojowej (OB) oraz tzw. Sztabu «5-ciu». Po ukończeniu kursu instruktorów bojowych w Krakowie działał od stycznia 1906 w Król. Pol.; delegowany przez Sztab do Lublina, zorganizował tam oddział bojowy tzw. centralnej OB. Od marca kierował warszawskim okręgiem bojowym. Ujawnione już we wczesnej młodości zainteresowania wynalazkami skierował teraz na poszukiwania materiałów wybuchowych i konstruowanie bomb. Wziął udział w zwołanej w tajemnicy przed Wydziałem Bojowym w maju 1906 w Milanówku konferencji instruktorów OB, która zajęła opozycyjne stanowisko wobec taktyki walki prowadzonej przez Wydział i opowiedziała się za wprowadzeniem masowych form walki.
Po III Radzie Partyjnej (czerwiec 1906), na której złożył rezygnację z funkcji członka Sztabu, objął ponownie kierownictwo lubelskim okręgiem zjednoczonej OB. Za udział w opozycyjnej konferencji ukarany został naganą na I konferencji bojowej (5–12 VII 1906 w Krakowie), jednak pod naciskiem opozycji wybrany został ponownie do Wydziału Bojowego. Zaplanował i przygotował liczne akcje bojowe, m. in. podczas tzw. krwawej środy 15 VIII 1906. Był też projektodawcą i głównym organizatorem nieudanego zamachu bombowego W. Krahelskiej na generał-gubernatora Warszawy G. Skałona 18 VIII 1906, a później drugiego, również nieudanego, w Wilnie. Po rozłamie w PPS (listopad 1906) wyjechał do Francji, ale już w końcu roku wrócił do Królestwa; działał początkowo w Siedlcach, a później, wraz z M. Dąbrowskim, kierował pracą OB PPS – Frakcji Rewolucyjnej w Częstochowie i na Rakowcu. Był do jesieni 1907 jednym z 3 członków wybranego przez J. Piłsudskiego pierwszego Wydziału Bojowego OB PPS – Frakcja Rewolucyjna. Uczestniczył w X (I) Zjeździe Partii (3–11 III 1907 w Wiedniu). Wiosną 1907 przygotował plan zdobycia skarbca kijowskiej filii banku państwowego i po jego akceptacji udał się do Kijowa. Na skutek różnych przeszkód nie mógł przeprowadzić akcji w przewidywanym terminie, a tymczasem został odwołany w związku z mianowaniem go 22 VIII 1907 przez Wydział Bojowy dowódcą okręgu bojowego w Warszawie. Zaplanował kilka akcji, współdziałał z W. Dehnelem w przygotowaniu ryzykownego napadu na furgon pocztowy w Warszawie. Aresztowany 17 (30) VIII 1907 pod nazwiskiem Andrzej Kalinowski, został oskarżony o przynależność do OB PPS – Frakcja Rewolucyjna i o organizację większości jej akcji w okręgu warszawskim. Więziony w cytadeli warszawskiej, sądzony był w procesie warszawskiej OB, toczącym się w sierpniu 1908; z braku dowodów Warszawski Wojenny Sąd Okręgowy skazał go na 4 lata osiedlenia. Decyzją generał-gubernatora Skałona wyrok ten zamieniono mu, jako obywatelowi austriackiemu, na 2 miesiące aresztu i bezterminowe wydalenie za granicę.
M. osiadł w Krakowie i nadal uczestniczył w pracach PPS – Frakcja Rewolucyjna; ochrana warszawska oskarżała go o udział w zamachu bombowym na gen. L. Uthoffa (10 X 1909). Na II Radzie Partyjnej (7 IV 1910 w Krakowie) został ponownie powołany do Wydziału Bojowego. Od r. 1909 należał w kierownictwie PPS – Frakcja Rewolucyjna do działaczy nastawionych opozycyjnie do prac militarnych podejmowanych przez Piłsudskiego i Centralny Komitet Robotniczy (CKR). Zdecydowanie przeciwny dążeniu do uniezależnienia od partii Związku Walki Czynnej (ZWC), wystąpił, wraz z grupą opozycyjną, w listopadzie 1910 z Wydziału Bojowego i podpisał okólnik w tej sprawie, zaaprobowany przez II konferencję bojową (4 VI 1911). Od maja 1912 współpracował z wydawanym we Lwowie przez F. Perla opozycyjnym pismem „Placówka”, gdzie pisywał artykuły pod pseud. Ludwik Irzykowski. Opublikował w tym czasie utwór Złoty dar człowieka. «Wieczory Więzienne» (Kr. 1912), w którym dał wyraz swym poglądom etyczno-moralnym i patriotycznym. Był następnie jednym z czołowych działaczy organizacji PPS – Opozycja. W sprawach partyjnych wyjeżdżał w r. 1913 kilkakrotnie do Królestwa; m. in. kontrolował pracę grup w Częstochowie i Żyrardowie, zaopatrywał je w pismo „Walka”. Był w związku z tym poszukiwany przez ochranę warszawską. W momencie wybuchu wojny w r. 1914 przeciwstawił się wstąpieniu do Legionów i nie wrócił wraz z całą organizacją do PPS – Frakcji Rewolucyjnej.
Przez pierwsze lata wojny M. chorował i dopiero po utworzeniu Pogotowia Bojowego stanął ponownie do pracy. Na początku 1918 r. przybył do Warszawy, gdzie brał udział w planowaniu i organizowaniu akcji Pogotowia. W sierpniu t. r. dokooptowano go do Centralnego Wydziału Pogotowia. Dn. 13 XI t. r. uczestniczył w wiecu i pochodzie protestacyjnym proletariatu Warszawy przeciw Radzie Regencyjnej i zatknął na Zamku Królewskim czerwony sztandar. Wkrótce potem wrócił do Krakowa. Pogłębiająca się choroba wpłynęła fatalnie na jego psychikę; od tego czasu żył w zupełnej niemal izolacji, zajmował się wynalazkami. Zmarł 22 XI 1922 w Krakowie. Uroczysty pogrzeb M-ego na cmentarzu Rakowickim, zorganizowany przez PPS, zgromadził tłumy robotników. W r. 1930 odznaczono go pośmiertnie Krzyżem Niepodległości z Mieczami. Literatura historyczna utrwaliła obraz M-ego jako jednej z najszlachetniejszych postaci w ruchu socjalistycznym, u którego «nie było rozziewu między słowem a czynem» („Kalendarz Robotniczy PPS” na r. 1923).
M. w czasie pobytu na katordze zawarł małżeństwo z Jelizawietą Nikołajewną Kowalską (1852–1933), rewolucjonistką rosyjską, skazaną w r. 1881 za należenie do Południowego Związku Robotników Rosyjskich przez kijowski sąd wojskowy na bezterminową katorgę, którą odbywała na Karze. Wielokrotnie represjonowana przez władze więzienne za protesty i ucieczkę, po zajściach w czasie inspekcji na Karze nadamurskiego generał-gubernatora barona Korfa została przeniesiona do centralnego więzienia w Wierchnieudińsku. Brutalne zachowanie się wobec niej władz więziennych wywołało głośny bunt więźniów zakończony likwidacją katorgi karyjskiej. Od r. 1903 J. N. Kowalska mieszkała wraz z mężem w Krakowie.
Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; W. Enc. Powsz., (PWN), (tu mylny rok. ur. 1864); Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce, Pod red. J. Cynarskiego-Krzesławskiego i A. Próchnika, W. 1936 s. 72–3 (fot.); – Ajnenkiel E., Bojowcy PPS. Brawurowi – bohaterscy – niezłomni, Ł. 1929 s. 30, 33, 38; Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966; Haecker E., Historia socjalizmu w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim. T. 1. 1846–1882, Kr. 1933 s. 189–90, 201 (fot.), 205, 211, 231, 246, 247, 268–70; Holzer J., Nurt opozycyjny w PPS Frakcji Rewolucyjnej i PPS Opozycja (1909–1914), „Przegl. Hist.” 1959 nr 3 s. 547, 552, 556, 568; Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja. Lata 1904–1907 na ziemiach polskich, W. 1969; Księga jubileuszowa PPS 1892–1932, W. 1933; Leiwand A., Pogotowie Bojowe i Milicja Ludowa w Polsce 1917–1919, W. 1972; Ładyka T., PPS (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906–1914, W. 1972; Perl F. (Res.), Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim do powstania PPS, W. 1958; Pobóg-Malinowski W., Akcja bojowa pod Bezdanami 26 IX 1908, W. 1933 s. 10, 11, 74; tenże, Józef Piłsudski 1901–1908. W ogniu rewolucji, W. 1935; Próchnik A., Zamach na Skałona, „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” 1935 nr 1 s. 13–5 (fot.), 24, 25; Radek S. A., Rewolucja w Warszawie 1904–1909, W. 1938 s. 184 (fot.), 247–50, 272, 273, 385–93, 416; Szapiro B., Tadeusz Rechniewski (1862–1916), W. 1957; – Jastrzębski W., Wspomnienia 1885–1919, W. 1966; Kon F., Narodziny wieku. Wspomnienia, W. 1969 s. 50, 151–8, 275, 307–11 (dotyczy J. N. Kowalskiej), 353, 638, 660 (dotyczy J. N. Kowalskiej); Kółka socjalistyczne, Gminy i Wielki Proletariat. Źródła, Wyd. L. Baumgarten, W. 1966; Krakowski komisarz policji na służbie carskiego wywiadu, Wyd. L. Baumgarten, Kr. 1967; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958 II; Kwapiński J., Organizacja Bojowa, katorga, rewolucja rosyjska, W. 1928 s. 7, 8, 13, 16–7, 20; Limanowski B., Pamiętniki 1907–1919, W. 1961; Sokolnicki M., Czternaście lat, W. 1936; – Kalendarz Robotniczy PPS na rok 1918 („Jedność Robotn.”) W. 1917 s. 191; Kalendarz Robotniczy PPS na rok 1923, W. 1923 s. 148–9 (wspomnienie pośmiertne); „Kron. Ruchu Rewol.” 1936–9; „Naprzód” 1922 nr 272 s. 3 (wspomnienie pośmiertne), nr 273 s. 5, nr 274 s. 4; „Niepodległość” T. 5: 1931–2, T. 8: 1933, T. 14: 1936, T. 16: 1937; „Przedświt” 1911 nr 11 s. 601; „Równość” 1880 nr 5 s. 27, nr 6–7 s. 67–8, nr 8–9 s. 61, 64; „Stolica” 1958 nr 34 s. 10–1; „Z Pola Walki” (Moskwa) 1930 nr 9–10 s. 86; „Z Pola Walki” 1960 nr 1 s. 19, 1963 nr 1 s. 33, 36, 158, 159, 166, 173, 178, 183, 225, 256, 282, nr 2 s. 13, 16; – Arch. Państw. w Kr.: SKKKr. 192 k. 617–846; Arch. Państw. w W.: PGZŻ 10 k. 39–40, 374 k. 79v.; Centr. Arch. KCPZPR: Teczka osobowa M-ego nr 3812, Instytut Badania Najnowszej Historii Polski 357/3 podt. 1 k. 52; – Informacje Jerzego Pająka.
Alicja Pacholczykowa