Mikołaj z Tarnawy h. Sas (ok. 1380–1450), żupnik przemyski, wielicki i bocheński. Ur. w rodzinie wołoskiej, która przybyła na Ruś przypuszczalnie w poł. XIV w. W r. 1383 ojciec M-a Józef i stryj Maciej stali się pełnoprawnymi posiadaczami wsi Poraż w ziemi sanockiej. Pod koniec XIV w. skupili w swych rękach oprócz tej wsi inne, jak Zagórz, Osławę, Wielopole, Serednie oraz Tarnawę, którą obrali sobie na gniazdo rodowe. M. występuje po raz pierwszy w źródłach w zapiskach sądowych w l. 1402 i 1404. W tym okresie życia wyłącznym, jak się wydaje, terenem jego działalności była ziemia ruska i dlatego nie ma podstaw do identyfikowania jego osoby z osobą Mikołaja z Tarnawy, który w r. 1413 przyjął prawo miejskie krakowskie. Nie da się wykluczyć, że już wtedy ten energiczny i przedsiębiorczy człowiek znalazł sobie możnego protektora, może nawet pozyskał sobie względy samego króla Władysława Jagiełły, jeśli w r. 1422 i w l. n. był żupnikiem przemyskim, zaś jego rodzony brat Steczko jego pełnomocnikiem. W r. 1421 król Jagiełło zlecił M-owi i jego bratu Steczkowi lokację miasta Starej Soli i nadał im tam wójtostwo. Posiadając w swych rękach wysoce dochodowy zarząd żupy przemyskiej, M. stworzył sobie podstawy dla późniejszych operacji finansowych i transakcji majątkowych. Zapewne dobrze wywiązywał się ze swych obowiązków, jeśli król w r. 1428 jemu i trzem kupcom włoskim oddał w dzierżawę bardziej intratne od ruskich żupy wielickie i bocheńskie. W r. 1430 w uznaniu zasług, a zwłaszcza za pomoc przy budowie zamku w nowym mieście Nieszawie, król nadał M-owi i jego bratu Steczkowi pustkowia nad rzekami Małą i Wielką Bronicą w ziemi przemyskiej i zezwolił na zakładanie na tym obszarze nowych wsi.
W okresie posiadania dzierżawy żup krakowskich M. zetknął się z silną opozycją, w której główną rolę odgrywali Szafrańcowie, wpływowi możnowładcy małopolscy, mający spore udziały w zyskach z kopalni soli. Zapewne drażniła ich błyskotliwa kariera przybysza z obcych stron, skoro w r. 1432 Piotr Szafraniec młodszy, podkomorzy krakowski, oskarżył M-a o wybijanie fałszywej monety, zaś Piotr Szafraniec starszy, woj. sandomierski i star. krakowski, zakwestionował szlachectwo M-a. Ponadto M. został obwiniony przez górników wielickich o nieposzanowanie ich praw, a w r. 1433 o sfałszowanie statutów górniczych. Z wszystkich tych procesów M. wyszedł obronną ręką, a zarzut nieszlachectwa oddalił. Jednak z powodu tych zatargów autorytet jego jako gospodarza żup solnych mocno ucierpiał i w r. 1434 nie uzyskał już od króla przedłużenia dzierżawy na dalsze lata. Przez dziesięć następnych lat musiał M. wyrównywać swe zobowiązania finansowe wobec króla i innych osób. Jego wierzyciele uzyskali zabezpieczenie swych pretensji na majątku należącym do niego i jego brata Steczka, który do r. 1434 był zarządcą żup solnych przemyskich. W tym okresie M. toczył rozmaite spory, które w l. 1441 i 1444 spowodowały nawet jego uwięzienie.
Mimo tych trudności M. zdołał dzięki wielu transakcjom majątkowym dojść do wielkiej fortuny. Posiadał więc w ziemi sanockiej, oprócz wyżej wymienionych wsi, Czaszyn od r. 1424, Jabłonicę od r. 1444 i przejściowo Olszanicę; w ziemi przemyskiej dobra krakowieckie z miasteczkiem Krakowiec zakupionym w r. 1425 od Jana i Abrahama Pilikowiczów oraz wsiami: Gnojnicą i Przedborzem, a także do r. 1449 dobra bronickie (które sam założył) z Bronicą Małą i Wielką i Łużkiem, w ziemi halickiej przez kilka lat dobra nieźwiskie z wsiami: Nieźwiska, Harasimów, Żywaczów i Podwerbce. W r. 1412 M. zawarł małżeństwo z Małgorzatą, spowinowaconą z Pakoszami z Pakoszówki i z Dolińskimi; zapisał jej oprawę na połowie posiadanych dóbr tarnawskich. Małżeństwo to było bezdzietne. M. zmarł między 12 III a 31 XII 1450. Majątek przeszedł w całości na jego bratanka Jana Steczkowicza.
Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 154; – Dąbkowski P., Szkice z dziejów szlachty sanockiej, „Roczn. Tow. Herald.” T. 6: 1923 s. 60–3; tenże, Ziemia sanocka w XV stuleciu, Cz. 2. „Wschód”, Lw. 1931 s. 48–66; Fastnacht A., Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wr. 1962 s. 73, 150; Ptaśnik J., Studia nad patrycjatem krakowskim, Cz. 2., „Roczn. Krak.” T. 16: 1914 s. 15–17; Wyrostek L., Ród Dragów i Sasów na Węgrzech i Rusi Halickiej, „Roczn. Tow. Herald.” (Kr.) T. 11: 1932 s. 41–4; – Akta grodz. i ziem., V nr 125, VII nr 14, 23, XI indeks oraz nr 54, 55, 63, 247, 464, XIII nr 7, 8, 84–6, 94, 95, 476, 479, 490, 536, 822, 1405, 7182, XIX nr 3130; Kod. Mpol., IV nr 1312; Księga przychodów i rozchodów miasta 1414–1426, Lw. 1905 s. 92, Pomniki Dziejowe Lwowa z Arch. Miasta, III; Księga przyjęć do prawa miejskiego, nr 2468; Matricularum summ., I nr 290, IV nr 594; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 1849, 2390, 2391, 2434, 2442, 2443, 2449, 2457–9, 2478, 2489, 2492, 2577, 2588, 2589, 2619, 2690, VII cz. 2 s. 462–5; Zbiór dokumentów mpol., III nr 678, 815, VII nr 1953, 1984, 2052, VIII nr 2478, 2564; – B. Czart.: Teki Naruszewicza, XII nr 69 s. 347–356, XIV nr 10, 11 s. 33–43.
Jacek Laberschek