Sosnowski Paweł, krypt. publicystyczny: P.S. (1859–1947), geograf, pedagog, dyrektor Państwowego Instytutu Pedagogicznego. Ur. 22 III w Łomży, był synem Kaliksta i Karoliny z Godlewskich, młodszym bratem Kazimierza (zob.).
S. uczył się i zdał maturę w rządowym gimnazjum warszawskim. W końcu 1875 lub na początku r.n. przyjęty został do nielegalnego Tow. Oświaty Narodowej, założonego przez Ksawerego Pruszyńskiego i Józefa Pławińskiego. Studia z zakresu geografii odbył na uniw. w Petersburgu, był tam jednym z przywódców akademickiej Gminy Polskiej o zabarwieniu socjalistycznym. W czasie pobytu w Warszawie na przełomie l. 1880 i 1881 kontaktował się z Gminą Socjalistów Polskich. Pomagał też bratu Kazimierzowi w powielaniu pisma „Gawędy z Ludem Roboczym”. Wyśledzony przez policję carską został przesłuchany przez prokuratora we wrześniu 1881 i skazany w r.n. na roczny nadzór policji. Ten stosunkowo niski wymiar kary zawdzięczał szczerości złożonych zeznań.
W r. 1883 powrócił S. na stałe do Warszawy, gdzie pracował nad rozprawą na stopień kandydata nauk przyrodniczych (nie wiadomo, czy ją ukończył) i udzielał korepetycji. Jednocześnie nauczał geografii w prywatnych średnich szkołach, m.in. w szkole Wojciecha Górskiego, szkole Emiliana Konopczyńskiego i najdłużej (1886–1905) na pensji Jadwigi Sikorskiej. Wbrew zakazom rosyjskich władz szkolnych prowadził wykłady po polsku, używając «ślepych» map bez nazw ze względu na wizyty rosyjskich inspektorów. Stosował nowe metody nauczania: ograniczał ilość materiału pamięciowego, kształcił u uczniów umiejętności kompleksowego traktowania omawianych zjawisk i samodzielnego myślenia, uczył też rysowania i czytania map. Uwagi metodyczne o prowadzeniu zajęć opublikował w pracy Lekcja geografii dla uczniów w wieku od lat 12 do 14 („Przegl. Pedagog.” 1886 nr 3–5) i artykule Jak zająć dzieci podczas wakacji (tamże nr 15). W tymże piśmie zamieszczał także liczne recenzje i drobniejsze artykuły. W r. 1892 opublikował broszurę Brazylia, jej przyroda i mieszkańcy (W., wyd. 4, W. 1917) opartą na relacjach podróżników. Wspólnie z Andrzejem Świętochowskim opracował rozdział dotyczący geografii do „Poradnika dla samouków” (W. 1898 cz. 1). Od listopada 1898 do września 1902 był odsunięty przez kuratora Okręgu Szkolnego Warszawskiego W. Ligina od pracy w szkolnictwie i w tym czasie pracował jako buchalter oraz pisał artykuły do prasy warszawskiej.
Na przełomie XIX i XX w. zainicjował S. w Warszawie zebrania nauczycielskie, mające początkowo, dla zmylenia policji rosyjskiej, charakter spotkań towarzyskich. Zebrania te doprowadziły do zorganizowania Kasy Nauczycielskiej, zatwierdzonej przez władze w r. 1902, S. został członkiem jej zarządu. Kasa miała charakter oszczędnościowo-zapomogowy, ale stała się równocześnie ośrodkiem pracy społecznej. W tym czasie S. wydał podręcznik szkolny Opisanie Królestwa Polskiego (W. 1901, wyd. 2, W. 1907) i brał udział w walce o szkołę polską, m.in. przewodniczył nauczycielskiej naradzie w szkole Leonii Rudzkiej w Warszawie 19 II 1905, a następnie wszedł w skład delegacji, która wyjechała do Petersburga dla przekazania premierowi S. Wittemu postulatu wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego do prywatnych szkół Król. Pol. Był jednym z założycieli Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS); w kwietniu 1905 został członkiem jej tymczasowego zarządu, następnie Zarządu Głównego oraz Wydz. Programowego, działał też w komisji opracowującej statut PMS. Był także współzałożycielem Stow. Nauczycielstwa Polskiego (SNP), członkiem jego Zarządu Głównego (od grudnia 1905 do czerwca 1915), prezesem (7 X 1906 – 6 IX 1912, 8 II 1913 – 17 VI 1915) i współredaktorem jego organów: „Sprawy Szkolne” (1908), „Wychowanie w Domu i Szkole” (1909–13) oraz członkiem Komisji Wydawniczej. Zarówno PMS jak i SNP były pod wpływami ugrupowań prawicowych, zwłaszcza Narodowej Demokracji; S. był sympatykiem prawicy, ale nie został nigdy członkiem żadnej partii. W styczniu 1906 na posiedzeniu sekcji wychowawczej Tow. Higienicznego wygłosił referat o założeniach programowych SNP w dziedzinie reformy szkolnictwa. Postulował ujednolicenie programów szkół męskich i żeńskich, zwiększenie liczby godzin nauki języka polskiego, traktowanie języka rosyjskiego jako jednego z języków obcych, rozwijanie nauki «przedmiotów budzących wyobraźnię» (rysunki, modelowanie, nauka rzemiosła), przedmiotów sprawnościowych, a przede wszystkim wprowadzenie wykładów historii i geografii Polski. W r. 1906 wziął udział w opracowaniu Projektu programu seminarium dla nauczycieli szkół elementarnych (W.) i był współzałożycielem Pol. Tow. Krajoznawczego (PTK). Od t.r. wykładał geografię na warszawskich Kursach Pedagogicznych dla Nauczycieli Ludowych. W styczniu 1907 na I Zjeździe Geografów i Przyrodników w Warszawie wygłosił referat Projekt wykładu geografii w szkole średniej („Szkoła Pol.” 1907 nr 3–4). Zainicjował powstanie Komisji Mieszanej dla zbliżenia stanowisk SNP i lewicowego Polskiego Związku Nauczycielskiego (PZN), prowadził w r. 1908 bezpośrednie rozmowy z prezesem PZN Stanisławem Kalinowskim (do połączenia obu związków doszło dopiero na przełomie l. 1916 i 1917). W r. 1913 opublikował obszerny artykuł W obronie języka („Ziemia” nr 18–20, odb. W. 1913), został członkiem komisji SNP ds. szkół żeńskich i wygłosił referat Zasady podziału pracy uczennic w szkole średniej („Wychowanie w Domu i Szkole” 1915 nr 1).
W listopadzie 1914 wszedł S. w skład komisji pedagogicznej SNP powołanej do wypracowania programu i ustroju szkolnego w Polsce niepodległej. Od sierpnia 1915 do poł. lutego 1916 był wiceprzewodniczącym Wydz. Oświecenia Komitetu Obywatelskiego m. st. Warszawy, równocześnie przewodniczącym podsekcji szkół początkowych na przedmieściach Warszawy i członkiem sekcji szkół średnich tego Wydziału. Od okupacyjnych władz niemieckich domagał się polonizacji szkolnictwa i władz szkolnych oraz działał w komitecie, który w r. 1916 opracował projekt Komisji Oświecenia Publicznego, odrzucony przez władze niemieckie. W r. 1917 poparł prośbę żeńskich szkół średnich o dopuszczenie uczennic do egzaminu dojrzałości, pertraktował z polskimi uczelniami o zgodę na studia absolwentek szkół żeńskich i w l. 1917–18 był członkiem komisji maturalnej dla szkół żeńskich w Warszawie. Po wznowieniu działalności PMS w r. 1917 został sekretarzem jej Rady Nadzorczej.
W drugiej poł. 1918 na zlecenie Min. WRiOP zorganizował S. Państwowy Inst. Pedagogiczny i w listopadzie t.r. został mianowany jego dyrektorem. Równocześnie w r. 1919 był, przez krótki czas, dyrektorem przejętej przez państwo Szkoły Mechaniczno-Technicznej im. H. Wawelberga i S. Rotwanda. W styczniu t.r. został wiceprzewodniczącym Związku Polskiego Tow. Nauczycielskiego, powołanego dla przygotowania zjazdu nauczycielskiego, zwanego Sejmem Nauczycielskim. Zjazd ten odbył się w dn. 15–17 IV t.r. w Warszawie. S. był członkiem jego prezydium i na sekcji kształcenia nauczycieli szkół średnich wygłosił referat Projekt działalności Państwowego Instytutu Pedagogicznego („O szkołę polską”, W. 1920 III). Po zjednoczeniu w r. 1919 lwowskiego Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych i SNP był od grudnia t.r. do czerwca 1926 prezesem nowo utworzonego Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych (TNSŚiW). W r. 1920 wystąpił z pomysłem utworzenia Akademii Pedagogicznej, który jednak, po negatywnym zaopiniowaniu m.in. przez Kazimierza Twardowskiego, został przez Min. WRiOP odrzucony. T.r. przewodniczył S. sądowi obywatelskiemu, rozpatrującemu sprawę Wacława Radeckiego w związku z przeprowadzonymi przez tegoż eksperymentami hipnotycznymi. S. opublikował wiele prac, m.in. Memoriały w sprawie nauczania geografii opracowane przez komisję do spraw nauczania geografii i przesłane p. Ministrowi WRiOP przez Polskie Tow. Geograficzne. I Memoriał w sprawie programu geografii w szkole średniej… („Przegl. Geogr.” 1918 z. 1–2, toż w „Roczn. Pedagog.” T. 1: 1921), podręczniki: Karpaty. Obraz geograficzny (W. 1918, wyd. 2, pt. Karpaty, nasze góry graniczne, W. 1923) i Geografia Polski w dawnych granicach (W. 1918, od wyd. 4, pt. Geografia Polski, wyd. 8, Lw. 1928), prace monograficzne: Trzy rocznice (1885, 1905, 1915). Szkic z dziejów szkolnictwa i nauczycielstwa b. Królestwa Kongresowego („Przegl. Pedagog.” 1926 nr 1–5 odb. W.–Lw. 1926) i Dzieje Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego (1905–1919) (W. 1930) oraz wspomnienia: Jak uczyłem geografii na pensjach żeńskich 1885–1905 (w: „Szkoła Jadwigi Sikorskiej w Warszawie”, W. 1927), Kartki przeszłości szkoły średniej i jej nauczycielstwa w Królestwie Polskim (w: „Nasza walka o szkołę polską”, W. 1934 II) oraz Wspomnienie o dyrektorze W. Górskim (w: „Jednodniówka jubileuszowa 1877–1937”, W. 1937). Publikował też wiele artykułów w czasopismach, zwłaszcza w „Przeglądzie Pedagogicznym”. W marcu 1924 obchodził 40-lecie pracy zawodowej; relacjom z tej uroczystości poświęcony został cały numer organu TNSŚiW „Sprawy Towarzystwa” (1924 nr 8). Był członkiem honorowym SNP i członkiem korespondentem Polskiego Tow. Geograficznego. Przez Min. WRiOP został powołany w l. dwudziestych do Komisji Pedagogicznej i w r. 1927 do Okręgowej Komisji Dyscyplinarnej dla nauczycieli. W r. 1926 przeszedł na emeryturę.
W czasie drugiej wojny światowej S. mieszkał u syna Zbigniewa w Warszawie na Ochocie. W początku sierpnia 1944 został wysiedlony przez Niemców, ale wraz z synem uciekł z transportu i zamieszkał w Małym Chrzanowie (pow. Grodzisk Maz.). Tam zmarł 29 X 1947, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
W małżeństwie z Ewą Klaudią z Poźniaków (zm. 1927), miał S. dwóch synów: Oskara (zob.) i Zbigniewa (1893–1964), ichtiologa, pracownika Dep. Wodnych Melioracji Min. Rolnictwa, wykładowcę Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie i redaktora „Przeglądu Rybackiego”, męża Haliny (zob. Sosnowska z Żelechowskich 1.v. Czarnocka Halina).
Bibliografia geografii polskiej 1918–1927, Oprac. J. Piasecka, W. 1971; Możdżeń S. I., Bibliografia historii wychowania za lata 1918–1939, Wr. 1978; Słownik polskich towarzystw naukowych, W. 1994 II cz. 2; Hass L., Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1939, W. 1963; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Baumgarten L., Kółka socjalistyczne, gminy i Wielki Proletariat. Procesy polityczne 1878–1888, W. 1966; Hist. Nauki Pol., IV; Janowski A., Paweł Sosnowski, „Ziemia” R. 9: 1924 nr 3 s. 38–40 (fot.); Jažborovskaja J. S., Bucharin N. J., U istokov pol’skogo socialističeskogo dviženija, Moskva 1976; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964; Marciniak Z., Procesy zjednoczeniowe w ruchu nauczycielskim na ziemiach polskich w latach 1915–1919, W. 1969; toż za l. 1919–1929, W. 1969; Mauersberg S., Orientacje ideologiczne w ruchu nauczycielskim w Polsce w latach 1918–1939, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 28: 1985 nr 2 s. 196; Młody las, 6–7 czerwca 1959 roku. Zjazd koleżeński…, [W. 1959] s. 5, 10, 56; Nowiński F., Polacy na Uniwersytecie Petersburskim w l. 1832–1884, Wr. 1986; O szkołę polską, Lw.–W. 1920 cz. 3 s. 7, 10, 19, 185; Politechn. Warsz. 1915–65; Schönbrenner J., Walka o demokratyczną szkołę polską w l. 1919–1922, W. 1963; Snytko T. G., Russkoe narodničestvo i pol’skoe obščestvennoe dviženie 1865–1881 gg., Moskva 1969; Stanisława Michalskiego autobiografia i działalność oświatowa, Oprac. H. Radlińska, J. Lepalczyk, Wr. 1967; Stemler J., Dzieło samopomocy narodowej Polska Macierz Szkolna 1905–1935, W. 1935 s. 11, 13, 17, 21–2, 24–5, 28; Szczechura T., Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1919–1939, W. 1957; Szkoła Jadwigi Sikorskiej w Warszawie, W. 1927 s. 46, 216; Targalski J., Bracia Pławińscy, „Pokolenia” R. 3: 1965 nr 1 s. 84; Wojciech Górski i jego szkoła, Red. J. Lasocki, J. Majdecki, W. 1982; Wroczyński R., Myśl pedagogiczna i programy oświatowe w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX w., W. 1963; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, Red. S. Tazbir, W. 1961; Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1905–1985, W. 1986; – Kazimierz Sosnowski, inżynier technolog, W. 1931 s. 35–8 (przemówienie S-ego); Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–9 I–III; Pachucka R., Pamiętniki z lat 1886–1914, Wr. 1958; Sprawozdanie Polskiej Macierzy Szkolnej za r. 1906/7, W. 1907 s. VIII, XV; Twardowski K., Dzienniki, [Wyd.] R. Jadczak, W. 1997 I; – „Dzien. Urzęd. Min. WRiOP” R. 10: 1927 nr 11 s. 407; Kalendarzyk Polit.-Hist. m. st. Warszawy 1916–1917; „Kur. Warsz.” 1924 nr 69 s. 11 (relacja z jubileuszu S-ego), 1936 nr 353 s. 15 (rozmowa B. S. Stefanowskiego z S-m, fot.); „Rzeczpospolita” 1924 nr 68, wyd. poranne (jubileusz S-ego); „Sprawy Tow.” 1924 nr 8 s. 113–30 (fot.), nr 11 s. 176; „Tyg. Ilustr.” 1924 nr 12 s. 194 (fot.); „Z pola walki” R. 6: 1963 nr 1–2; „Życie Warszawy” 1947 nr 302 (nekrolog); – Arch. USC w Grodzisku Maz.: Akt zgonu S-ego nr 82/1947/G; B. Jag.: sygn. Przyb. 247/81, Przyb. 27/93; B. Narod.: rkp. 7208 t. 3, rkp. III 9665 t. 22 k. 31, rkp. III 9666 t. 6 k. 58–59; Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: sygn. 553 1 1376 k. 57–68 (życiorys S-ego).
Stanisław Konarski