Piotr z Proboszczowic (ok. 1509–1565), astrolog, dr teologii, profesor Uniw. Krak. Pochodził prawdopodobnie z jednej z licznych wsi o tej nazwie położonych bądź w woj. płockim, bądź w sieradzkim; przypuszczenie bowiem, wyrażone w Słowniku Geograficznym, że były to Proboszczowice w parafii Kotulin Wielki koło Gliwic, nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Brak jego wpisu w poczet studentów Uniw. Krak. Immatrykulował się zaś w Uniwersytecie przed r. 1532 – być może jako «Piotr Marcina z Płocka» (1520) lub «Piotr syn Mateusza z Sieradza» (1530) – w t. r. bowiem promował się na bakałarza filozofii, ale dopiero po dziewięciu latach (1541) zdobył mistrzostwo sztuk wyzwolonych. Bezpośrednio po promocji rozpoczął wykłady na Wydziale Filozoficznym najpierw jako docent extraneus (1541–2), od półr. zim. 1542/3 jako kolega mniejszy, na wiosnę 1550, po ustąpieniu Mikołaja z Wojnicza, wszedł do Kolegium Większego. Entuzjasta astrologii, zanim w r. 1543 objął po Andrzeju Glaberze z Kobylina katedrę tego przedmiotu, już jako młody docent extraneus dał wyraz zainteresowaniom astronomią praktyczną. W ciągu szesnastoletniej działalności dydaktycznej objaśniał niemal wyłącznie – poza przelotnymi prelekcjami z Arystotelesa – klasyczny kanon literatury astrologicznej, m.in. traktaty Albumasara, Alcabitiusa, Haly aben Ragela, Alfonsa z Kordoby, a zwłaszcza Ptolemeusza, którego „Quadripartitum” i „Centiloquium” komentował przez 16 półroczy. Podstawą jego wykładów były nadto dzieła A. Nifa „De causis calamitatum” i „Tabulae planetarum”, zaś z autorów polskich prace Jana z Głogowa „Introductorium astronomiae in Ephemerides”, „Tractatus praeclarissimus in iudiciis astrorum de mutatione aëris”, ponadto „Canones astrolabii”. Dwukrotny dziekan Wydziału Filozoficznego (1547, 1553/4), obowiązki nauczycielskie łączył P. z obfitą twórczością w dziedzinie astrologii wieszczbiarskiej, energicznie przy tym zwalczając konkurencję pokątnych astrologów. Tak np. w r. 1549 w wyniku procesu z Heleną Unglerową wyjednał u rektora Jakuba z Kleparza zakaz drukowania przez typografów krakowskich judicjów astrologicznych przed ukazaniem się oficjalnego prognostyku urzędowego astrologa uniwersyteckiego.
Z kilkunastu popularnych, ogłaszanych niemal corocznie w l. 1544–58 druków astrologicznych w języku łacińskim, polskim i niemieckim (Przejrzenie przygód światskich z biegów niebieskich… na l. 1544, 1547, Almanach mit samptden Euangelien und Aspecten der Planeten… na l. 1546, 1563, 1552, Ephemerides cum electionibus) nie wszystkie dotrwały do dnia dzisiejszego (m.in. Efemerydy i Judicjum na r. 1550). Niektóre – jak Diarium cum electionibus na rok 1516 – wytłoczone w oficynie M. Szarffenbergera – odnaleziono dopiero niedawno w oprawie z makulatury introligatorskiej. Obok kalendarzy, almanachów i judicjów ogłosił P. również (po polsku i po łacinie) przepowiednię dotyczącą wpływu komety oglądanej w Krakowie w marcu 1556 na losy ludzkie (Wypisanie komety widzianej w Krakowie i okolicznie lata bożego 1556), pod względem astronomicznym znacznie lepiej ujętą niż we współczesnej obserwacji Jana Musceniusza. Opinia znakomitego astrologa – potwierdzona w pochwalnych epigramatach Grzegorza Czuja z Sambora i Piotra Rojzjusza – zapewniła P-owi stanowisko astrologa rady miejskiej Krakowa oraz otwarła drogę na dwór królewski. Zatrudniony przez Zygmunta Augusta w r. 1548 z pensją 10 złp. rocznie, pozostawał P. w jego służbie przynajmniej do r. 1553, kiedy to w nagrodę położonych zasług otrzymał stałą pensję 10 grzywien na żupach wielickich, do czasu, kiedy król będzie mógł go obdarzyć jakimś większym beneficjum. W ciągu tego okresu często udzielał Zygmuntowi Augustowi porad astrologicznych, np. w r. 1551 przestrzegał go przed wyjazdem na Litwę; w liście z 1 VI t.r. donosił król Mikołajowi Radziwiłłowi, «iż Proboszczowita mistrz hoc ex astris deprehendit, że na kilku miejscach w drodze trzeba się nam obawiać ognia». Jak bardzo liczono się z jego zdaniem w kołach dworskich, świadczy fakt, że gdy w r. 1553 trzeba było przesunąć ślub Zygmunta Augusta z Katarzyną Austriaczką, to nowy termin ustalono «ex communi astrologorum iudicio». Bez wpływu na pozycję P-a pozostał w tej sytuacji list Stanisława Orzechowskiego do Uniw. Krak. (z 23 VII 1557), przedstawiający jego «zwodnicze prognostyki» jako jaskrawy przykład naukowego upadku krakowskiej uczelni. Jak się zdaje, również i później udzielał P. królowi porad astrologicznych, m.in. w r. 1563 w czasie obrad sejmu piotrkowskiego.
W r. 1557 przeszedł P. na Wydział Teologiczny, na którym zapewne już wcześniej rozpoczął studia, w t.r. występuje bowiem jako dziekan kolegiaty Św. Anny, do której wszedł w r. 1554 z tytułem bakałarza teologii. W dalszej karierze kościelnej przed r. 1564 awansował do kapituły Św. Floriana, w której przez pewien czas pełnił obowiązki prokuratora. W dn. 27 II 1565 promował się na doktora teologii. Do końca życia żywo interesował się astrologią; uczestniczył np. 24 VIII 1563, wraz ze swym uczniem Janem Musceniuszem i z Mikołajem z Szadka, w głośnej obserwacji koniunkcji Jowisza i Saturna, której celem było sprawdzenie przydatności tablic astronomicznych Mikołaja Kopernika, przeliczonych przez Sylwestra Roguskiego na południk krakowski w porównaniu z dotychczas używanymi tablicami alfonsyńskimi. Zmarł P., nie sporządziwszy testamentu, 21 VI 1565, zaledwie w kilka miesięcy po promocji teologicznej. Pochowany został w kolegiacie Św. Floriana, gdzie wzniesiono mu nagrobek z wyrytym pochwalnym epitafium, w którym podkreślono jego uczoność w «sztuce ptolemejskiej» oraz szacunek, jakim darzyli go król i senat «za przymioty umysłu i rzetelności rady».
Estreicher (Proboszczowic); Żebrawski, Bibliografia; Słown. Geogr. (Proboszczowice); Barycz, Historia UJ; tenże, Z epoki renesansu, reformacji i baroku. W. 1971; Birkenmajer A., Roboczy konspekt zespołowej „Historii astronomii” w Polsce, Stud. z Dziej. Nauk. Pol. S. C. Z. 2, W. 1959; Historia astronomii w Polsce, W. 1975 I; Tabeau L., Dwa nieznane druki z oficyny U. Szarffenbergera w Krakowie z r. 1545 i 1546, „Biul. B. Jag.” R. 15: 1963 s. 55–60; – Acta rectoralia, II; Liber diligentiarum; Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła wojewody wileńskiego, Wyd. S. A. Lachowicz, Wil. 1842 s. 13, 52, 53; Orichoviana, I 471; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Źródła do historii sztuki i cywilizacji w Polsce, Wyd. A. Chmiel, Kr. 1911 I; – Arch. UJ; rkp. nr 57 s. 135 i n., nr 63 s. 95, 103, 107, nr 177 s. 52, 53, 102; B. Jag.: rkp. nr 262, 608 s. 335–340, nr 3068, 3224, ponadto Cim. 5523 (Zapiski J. Musceniusza), Cim. 8420 (Zapiski M. Glicjusza), Cim. 5522 (Zapiski Marcina z Raciąża).
Leszek Hajdukiewicz