Mielczarski Romuald, pseud. R. M., Jan Wierzba (1871–1926), działacz spółdzielczy i Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP). Ur. 5 II 1871 w Bełchatowie (pow. Piotrków), był jednym z pięciorga dzieci kierownika urzędu pocztowego Szymona i Wilhelminy. W r. 1880 rozpoczął naukę w 3-klasowej szkole prywatnej w Radomsku. Od r. 1883 uczęszczał do gimnazjum rządowego w Częstochowie, a w r. 1885 przeniósł się do V Gimnazjum w Warszawie. Tu utrzymywał się z korepetycji. W Warszawie M. działał w nielegalnych samokształceniowych kółkach uczniowskich oraz nawiązał stosunki z II «Proletariatem», w którym pełnił różne funkcje pomocnicze. Przed samym egzaminem maturalnym (1 V 1890) został aresztowany wraz ze Stefanem Trusiewiczem, gdyż znaleziono przy nim odezwy wzywające robotników do świętowania 1 Maja. Po 4-miesięcznym śledztwie wypuszczono go w sierpniu t. r. za kaucją z cytadeli warszawskiej. Jako niepełnoletni został skazany administracyjnie na rok więzienia i pozbawiony prawa do zamieszkiwania w Królestwie Kongresowym przez 2 lata. Po odbyciu kary więzienia w Petersburgu (do kwietnia 1892) przez kilka miesięcy mieszkał w Białymstoku i Grodnie. W lipcu 1892 wyjechał do Berlina, aby podjąć studia wyższe. Wobec braku matury okazało się to niemożliwe. Rozpoczął natomiast aktywną działalność w Tow. Socjalistów Polskich i z jego ramienia, wraz ze Stanisławem Grabskim, redagował „Gazetę Robotniczą” przeznaczoną dla robotników w zaborze pruskim. Ogłosił tu kilka artykułów, m. in. programowy Czego chcą socjaliści. Należał już wówczas do grupy działaczy, która postulowała łączenie sprawy socjalizmu z hasłem niepodległości Polski. We wrześniu 1892 – z inspiracji władz rosyjskich – został wydalony z Prus. Udał się do Zurychu, skąd nadal współpracował z „Gazetą Robotniczą” oraz brał udział w redagowaniu paryskiego „Przeglądu Socjalistycznego”. W listopadzie 1894 wraz z grupą „Przeglądu” przystąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i wszedł do Centralizacji ZZSP w Londynie. Wówczas pod pseud. Jan Wierzba napisał propagandową broszurę O czym każdy włościanin wiedzieć powinien? (wydana w Londynie 1894, na karcie tytułowej jako miejsce wydania podano Warszawę; 2. wyd. pod zmienionym tytułem: Opowiadanie z dziejów Polski. Dla braci włościan napisał…, Londyn 1901). Była ona nielegalnie przewożona do kraju. M. starał się wykazać w niej chłopom, że głównym ich wrogiem jest carat i polscy panowie. Podobny charakter miał też artykuł 1848 rok w Polsce, ogłoszony w „Przedświcie” i wydany w osobnej odbitce (Londyn 1898).
Obok działalności politycznej M. podjął studia na wydziale filozoficznym uniwersytetu w Zurychu oraz własne badania naukowe w Raperswilu. Trudności finansowe, związane z brakiem pracy, zmusiły jednak M-ego do przeniesienia się na jesieni 1894 do Antwerpii, gdzie zapisał się do Akademii Handlowej. Utrzymywał się tu głównie z korepetycji i tłumaczeń. W Antwerpii nadal działał w postępowych organizacjach młodzieżowych oraz w ruchu socjalistycznym. M. in. założył belgijską sekcję ZZSP. Pisywał też korespondencje z Belgii do „Przedświtu”. Jego działalność polityczna niepokoiła władze rosyjskie: znalazł się w spisie 25 emigrantów rewolucjonistów, których żandarmeria carska miała, wg tajnej instrukcji, starać się ściągać do Rosji w celu aresztowania („Przedświt” 1894 nr 12 s. 17–18). Na skutek żądania ambasady carskiej władze belgijskie nakazały M-emu w r. 1895 opuszczenie kraju. Wywołało to akcję protestacyjną młodzieży belgijskiej, co doprowadziło do anulowania nakazu. Po ukończeniu w lipcu 1896 z wyróżnieniem Akademii Handlowej, od sierpnia t. r. do czerwca 1900 pracował M. jako bibliotekarz w Bibliotece Raperswilskiej, gdzie kontynuował prace zaczęte przez S. Żeromskiego. M. in. wykończył i wydał opracowany przez Żeromskiego „Katalog zbiorów Mickiewiczowskich znajdujących się w Muzeum Narodowym w Rapperswylu” (Kr. 1898), współpracował przy redakcji „Katalogu zbiorów Kopernikańskich w Muzeum Narodowym w Rapperswylu” (Lw. 1900). Podjął też własne prace nad przyczynami niepowodzenia powstania listopadowego oraz nad życiem emigracji polskiej. Napisał większą rozprawę o historii Tow. Demokratycznego (rękopis zaginął); drukował też od r. 1898 pod pseud. Jan Wierzba artykuły historyczne w piśmie ZZSP „Światło”, m. in. Rok 1848 w Poznańskiem, Sejm czteroletni i drugi podział Polski (1788–1793), Powstanie Kościuszkowskie (1794). Obok tego nadal działał w ruchu socjalistycznym.
W czerwcu 1900 M. zdecydował się na powrót do Warszawy, gdzie po S. Żeromskim miał objąć posadę bibliotekarza w Bibliotece Zamoyskich. Prawdopodobnie decyzja przeniesienia łączyła się z potrzebami działalności partyjnej. Na granicy Królestwa M. został jednak aresztowany i przewieziony do Petersburga. Przez 8 miesięcy przebywał w śledztwie pod zarzutem nielegalnej pracy patriotycznej w Muzeum, nielegalnego transportu literatury socjalistycznej oraz współpracy z „Gazetą Robotniczą”. Po zwolnieniu z więzienia nie zezwolono mu na przebywanie w Królestwie. Mieszkał więc krótko w Białymstoku, Tyflisie, a następstępnie w Czijaturach (zarządzał tu kopalnią manganu). W r. 1903 przeniósł się do Charkowa, w którym pracował jako kierownik działu sprzedaży produktów górniczo-hutniczych w firmie handlowej H. Meyer. W trakcie pobytu w Rosji M. oddawał różne usługi ruchowi socjalistycznemu, ale nie był już bezpośrednio z nim związany. Rewolucja 1905 r. umożliwiła mu powrót do Warszawy, do której przyjechał w r. 1906. Rozpoczął pracę zawodową w firmie Siemens, a później w Tow. Pomocy Szkolnych dla Polskich Szkół «Urania» (do końca 1908 r. prowadził dział handlowy). Równocześnie związał się z ruchem spółdzielczości spożywców, z którym zapoznał się w trakcie pobytu w Belgii. W okresie tym odsunął się całkowicie od działalności politycznej.
M. był jednym z pionierów ruchu spółdzielczości spożywców w Królestwie i, wraz z E. Abramowskim, współzałożycielem Tow. Kooperatystów. W listopadzie 1906 został wybrany do trzyosobowego Zarządu Towarzystwa. Z jego ramienia wyjeżdżał do terenowych organizacji spółdzielczych, lustrując ich działalność, instruując o metodach pracy oraz propagując ideę spółdzielczą. Wynikiem tej działalności było opracowanie zasad rachunkowości w spółdzielniach spożywców. (Wydawnictwo to doczekało się 14 wydań – ostatnie Łódź 1947). Razem ze Stanisławem Wojciechowskim zainicjował w drugiej połowie 1906 r. wydawanie pisma spółdzielczego „Społem”. Był współautorem jego programu i autorem licznych artykułów. Za jedną z zasadniczych spraw, obok rozwoju i umacniania gospodarczego istniejących spółdzielni, M. uważał utworzenie związku spółdzielni spożywców. Na zwołanym z inicjatywy Tow. Kooperatystów I Zjeździe Stowarzyszeń Spożywczych (październik 1908) M. referował plan utworzenia hurtowni spółdzielczej. Plan został przyjęty, a jego realizację powierzono referentowi. M. został jednym z dwóch sekretarzy Biura Informacyjnego Stowarzyszeń Spożywczych, kierując pracami przygotowawczymi do otwarcia hurtowni i utworzenia związku spółdzielni. Po 3-letnich pracach przygotowawczych – połączonych z dalszą działalnością lustracyjną spółdzielni – hurtownia rozpoczęła działalność w październiku 1911. Przez następne 15 lat M. był właściwym jej kierownikiem. Od chwili formalnego powstania (przy jego czynnej współpracy i inicjatywie) w czerwcu 1911 Warszawskiego Związku Stowarzyszeń Spółdzielczych (WZSS) został w nim dyrektorem Wydziału Gospodarczego. Dzięki jego inicjatywom WZSS oraz hurtownia rozwijały się bardzo dynamicznie (z przerwą w okresie 1914–18). Wobec wyjazdu w r. 1915 S. Wojciechowskiego do Rosji M. objął kierownictwo WZSS i hurtowni. Obok tego przejściowo (do 11 IV 1916) stanął na czele sekcji żywnościowej Komitetu Obywatelskiego m. Warszawy. Należał też do Rady Naukowej Tow. Szkoły Nauk Społecznych i Handlowych. Głównym terenem pracy M-ego była jednak nadal spółdzielczość spożywców. Na V Zjeździe pełnomocników spółdzielni (czerwiec 1917) M. wygłosił programowy referat Cel i zadania stowarzyszenia spożywców (w formie broszury: W. 1917, po 1918 i 1936), wytyczający bieżące i perspektywiczne zadania ruchu; na I Konferencji Przewodników Polskiej Kooperacji w Lublinie w lutym 1918 przedstawił program powojennego rozwoju spółdzielczości polskiej.
Po odzyskaniu niepodległości przez państwo polskie M., wraz z S. Wojciechowskim, odgrywał czołową rolę w WZSS (od lipca 1919 przekształconego w Związek Polskich Stowarzyszeń Spożywców – ZPSS). Po odejściu w styczniu 1919 Wojciechowskiego do pracy politycznej M. sam kierował Związkiem aż do r. 1921; decydował zarówno o jego działalności ideologicznej, jak i gospodarczej. W r. 1919, dążąc do odbudowy osłabionej wojną spółdzielczości spożywców, udał się do Anglii, gdzie dla potrzeb hurtowni spółdzielczej zakupił na kredyt w Centralnej Hurtowni Spółdzielczej (Cooperative Wholesale Society) duże ilości artykułów. W celu uzyskania środków na spłatę długu poważnie rozwinął eksport polskich wyrobów do Wielkiej Brytanii. Od r. 1919 był członkiem Komitetu Centralnego Międzynarodowego Związku Spółdzielczego. Jako przedstawiciel spółdzielczości M. zapraszany był do udziału w różnych komisjach dotyczących spraw aprowizacyjnych kraju, uczestniczył też m. in. w Państwowej Radzie Kolejowej, Państwowej Radzie Naftowej, tymczasowej Naczelnej Radzie Gospodarczej. W r. 1924 jako przedstawiciel spółdzielczości wybrany członkiem Rady Banku Polskiego, pozostał nim aż do zgonu. Początkowo blisko współpracował w sprawach ogólnopaństwowych z prezydentem S. Wojciechowskim i ministrem skarbu oraz premierem W. Grabskim, ale nie zgadzając się z ich koncepcjami reform, wycofał się ze współpracy (m. in. odmówił Grabskiemu w końcu 1923 r. objęcia teki ministra przemysłu i handlu w jego gabinecie) i skoncentrował się na działalności w spółdzielczości spożywców. Na kolejnych zjazdach i kongresach występował przeciwko rozbiciu kooperacji spożywców i dążył do jej zjednoczenia. Udało mu się doprowadzić do tego w kwietniu 1925. Powstał wówczas Związek Spółdzielni Spożywców RP (ZSS RP), w którym M. został prezesem Zarządu. Był wówczas uznanym przywódcą całego ruchu spółdzielczości spożywców w Polsce. M. należał do zwolenników tzw. spółdzielczości neutralnej, nie związanej z określonym kierunkiem politycznym, ale traktującej spółdzielczość jako ruch ludowy, broniący interesów spożywców, który miał stanowić samodzielną drogę do budowy nowego ustroju społecznego. Poglądy M-ego (aż do okresu powojennego) wywierały bardzo duży wpływ na koncepcje i praktyczną działalność polskiej spółdzielczości spożywców. Jak pisał K. Krzeczkowski, «poglądy jego spółdzielcze tworzą rodzaj ewangelii, ewangelii nie zawsze wykonywanej, ale czczonej i szanowanej».
M. zmarł nagle w Warszawie 30 III 1926, pochowany został na Powązkach. Nie był żonaty. Po śmierci M-ego jego imieniem nazwano niektóre instytucje spółdzielcze. Zwyczajowo w lokalach ZSS RP wisiały jego fotografie i portrety. Utworzono też z funduszy ZSS RP fundację imienia R. M-ego dla kształcenia ideowych pracowników spółdzielczości. W dziesiątą rocznicę śmierci M-ego ZSS RP wydał pod red. K. Krzeczkowskiego dwa tomy pism M-ego, zawierające całą jego zidentyfikowaną spuściznę (W. 1936).

Podana bibliogr. zawiera prace najważniejsze; Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; W. Enc. Powsz., (PWN); Słownik Pracowników Książki Pol.; – Chmielewski Z., Wzorowy spółdzielca, „Spółdzielczy Przegl. Nauk.” 1936 nr 3 (fot.); Dąbrowski F., Historia Towarzystwa Kooperatystów, W. 1931 (fot.); Dąbrowski S., Program spółdzielczy R. M-ego, W. 1927; Dziewulski S., R. Mielczarski i jego prace 1871–1926, W. 1926 (odb. z „Ekonomisty”, fot.); Jasiński J., R. Mielczarski, W. 1946; Krzeczkowski K., Pierwsza sprawa polityczna R. M-ego, „Spółdzielczy Przegl. Nauk.” 1936; tenże, R. Mielczarski. Zarys życia, w: M. R., Pisma, W. 1936 I s. VII–LII (fot.); Księga jubileuszowa PPS 1892–1932, W. 1933; Światło A., Poglądy społeczne przedstawicieli neutralnej myśli spółdzielczej do r. 1939, W. 1963 s. 106–22; Świtalski Z., Prekursorzy CRS „Samopomoc Chłopska”, „Trybuna Spółdzielcza” 1974 nr 3; Thugutt S., R. Mielczarski, spółdzielca – patriota – człowiek, W. 1936 (rys.); Wojciechowski S., R. Mielczarski. Pionier spółdzielczości w Polsce, W. 1927; Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego. Cz. I, W. 1971 s. 260–3; Żerkowski J., R. Mielczarski, „Czytaj” 1970 nr 12 s. 5; tenże, Spółdzielczość spożywców w Polsce 1918–1939, W. 1961 s. 12–16, 20, 24–5, 48, 50, 52, 55, 57; Żeromski S., O przyszłość Rapperswilu, Kr. 1912 s. 50, 51, 53–6, 130–1; – „Kalendarzyk Polityczno-Historyczny m. st. Warszawy” na r. 1916; toż, na r. 1917; Program powojennego rozwoju spółdzielczości polskiej R. M-ego, W. 1918, w: Świtalski Z., Polska myśl spółdzielcza okresu kapitalizmu (pięć programów), W. 1973 s. 13–19; SprawozdaniaWZSS, ZPSS i ZSS RP za l. 1911–1926; Wasilewski L., R. Mielczarski jako pracownik partyjny, „Społem” 1931 nr 7 s. 7; Wspomnienia działaczy spółdzielczych, W. 1963–73 I, V; – „Niepodległość” T. 14: 1936, T. 17: 1938, T. 19: 1939; „Robotn. Przegl. Gosp.” 1926 nr 4 (nekrolog); „Robotnik” 1926 nr z 31 III (nekrolog); „Spólnota” 1926 nr 14 (fot.), nr 15 (fot.); – AGAD, Prokurator Warsz. Izby Sądowej 1756a k. 1, 26, 69–72, 80–3, 86, 91, 96, 110, 190–2, 249, 316, Prokurator Warsz. Izby Sądowej 1666 k. 23–39, 64–9, 74–6, 140–52, 165–67, 239–41, 248–78; Centr. Arch. KC PZPR: 305/II/6 k. 37, 25.
Zbigniew Landau