Stadnicki Stanisław Jan Kanty (1848–1915), ziemianin, poseł na Sejm Krajowy galicyjski, dożywotni członek austriackiej Izby Panów. Ur. 28 II we Lwowie, był najstarszym synem Edwarda (zob.) i Ludgardy z Mniszków.
Od r. 1860 uczył się S. w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. W l. 1865–9 studiował na Wydz. Prawa UJ. Po przejęciu matczynego majątku Krysowice (pow. Mościska) zajął się jego zarządzaniem. Działalność publiczną rozpoczął w r. 1874 w lokalnych strukturach Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego (GTG), wkrótce objął w nim funkcję przewodniczącego okręgu przemysko-mościsko-jaworowsko-bireckiego (sprawował ją do ok. r. 1887). Ok. r. 1877 został zastępcą członka, parę lat potem członkiem, wreszcie (przed r. 1882) zastępcą prezesa Wydz. Powiatowej Komisji Szacunkowej ds. podatku gruntowego w Mościskach. W r. 1878 wszedł w skład Rady Powiatowej i Wydz. Powiatowego w Mościskach z grupy większych posiadłości. We wrześniu 1880 gościł w pałacu krysowickim cesarza Franciszka Józefa I, wizytującego manewry wojskowe w okolicy. Interesował się stanem szkolnictwa ludowego, wspierał je materialnie i od początku l. osiemdziesiątych do swej śmierci zasiadał w Radzie Szkolnej Okręgowej w Mościskach. W r. 1882 był prezesem Komitetu Wystawy Rolniczo-Przemysłowej w Przemyślu. T.r. został prezesem Wydz. Okręgowego Galicyjskiego Tow. Kredytowego w Mościskach (pełnił ją aż do śmierci) oraz przystąpił do Galicyjskiego Tow. Leśnego.
W r. 1882 obrano S-ego posłem na Sejm Krajowy w kurii gmin wiejskich z okręgu Mościska–Sądowa Wisznia (kuria i okręg ten stanowiły również w kolejnych wyborach zaplecze S-ego). W sejmie należał do ugrupowania konserwatystów krakowskich. W r. 1883 był sekretarzem komisji lustracyjnej, w l. 1885–8 zasiadał w komisji budżetowej i jako jej sprawozdawca referował budżety na r. 1886 oraz 1889, w l. 1887–9 sekretarzował komisji propinacyjnej (gorzelnianej). Kilkakrotnie referował wnioski o subwencje dla zakładów dobroczynnych oraz na utrzymanie zabytków. Z uwagi na preferowanie w polityce subwencyjnej instytucji kościelnych, Aleksander Świętochowski nazwał S-ego jednym z sejmowych «puchaczów średniowiecznych», którzy rozmyślnie zaniedbują rozwój szkolnictwa ludowego. Poza sejmem udzielał się S. w tym czasie w Tow. Wzajemnej Pomocy Oficjalistów Prywatnych jako delegat do Rady Nadzorczej (1888–91).
W kolejnej kadencji sejmowej (1889–95) działał S. szczególnie w komisji gospodarstwa krajowego, której był w r. 1889 sekretarzem; z jej ramienia przemawiał m.in. za wprowadzeniem zakazu importu ziemniaków z Rosji. Okresowo zasiadał też w komisjach: podatkowej (w r. 1892 – sekretarz) i gminnej. Wiele razy występował na forum sejmowym w sprawach lokalnych, propinacyjnych, służby zdrowia, prawa łowieckiego oraz szkolnictwa rolniczego. Równolegle był od ok. r. 1889 wiceprezesem Wydz. Powiatowego w Mościskach, a w l. 1889–91 delegatem Wydz. Krajowego w Szkole dla Położnych we Lwowie. W r. 1890 został członkiem Komitetu i trzecim wiceprezesem GTG, a od r.n. – pierwszym wiceprezesem. W l. 1892–6 był członkiem, a potem (do r. 1914) zastępcą przewodniczącego Komisji Krajowej ds. Rolniczych przy Wydz. Krajowym we Lwowie. Z tej racji w l. 1892–4 reprezentował wydział w Krajowej Średniej Szkole Gospodarstwa Lasowego we Lwowie, zaś od r. 1895 (do śmierci) – w Kuratorii Krajowej Wyższej Szkoły (potem Akademii) Rolniczej w Dublanach. Nie zaniedbywał przy tym gospodarki we własnych dobrach. W Krysowicach uruchomił po r. 1894 centralną subwencyjną owczarnię czuszek, która dostarczała materiału zarodowego innym owczarniom tej rasy. W swych lasach urządzał polowania cieszące się popularnością wśród myśliwych galicyjskich; prowadził planową gospodarkę łowiecką. Od r. 1895 wchodził w skład Wydz. Galicyjskiego Tow. Łowieckiego (GTŁ).
Od r. 1895 działał S. w Centralnym Komitecie Wyborczym (CKW), który kierował akcją przedwyborczą do Sejmu Krajowego. Podobnie jak poprzednio, także w kadencji 1895–1901 był bardzo aktywny w komisjach sejmowych (wiceprzewodniczący komisji gospodarstwa krajowego, członek komisji gminnej i ds. reformy wyborczej) oraz należał do najczęściej przemawiających posłów. W styczniu 1898 otrzymał Order Żelaznej Korony 2. kl. W kolejnej kadencji (1901–7) zwiększył jeszcze swój udział w pracach sejmowych. Należał do komisji: gospodarstwa krajowego (w l. 1901–5 zastępca przewodniczącego), komisji gminnej (w l. 1901–2 zastępca przewodniczącego, od r. 1905 – przewodniczący), wodnej, dyscyplinarnej, dla ustawy o biurach pracy (1901–5), reformy wyborczej, apelacyjnej dla podatku osobistego dochodowego (1904–6) oraz szkolnej (1906–7). Wraz z Filipem Zaleskim i Jerzym Lubomirskim wniósł 2 VII 1901 interpelację w sprawie poparcia przez władze Galicji interesów polskich w sporze o Morskie Oko, co spowodowało, że sejm podjął w grudniu t.r. debatę na ten temat. W r. 1905 uczestniczył w delegacji posłów galicyjskich, która dziękowała cesarzowi za usunięcie z Wawelu wojsk austriackich. Szerokim echem odbiło się nieprzejednane stanowisko S-ego w kwestii reformy prawa wyborczego w Galicji, zaprezentowane podczas dyskusji sejmowej w listopadzie t.r. Obawiając się wzrostu wpływu radykałów ukraińskich w Galicji Wschodniej wypowiadał się przeciw zasadom powszechności i bezpośredniości wyborów. Uważał, że dążenie do reformy wynika z nieuzasadnionego w warunkach konstytucjonalizmu austriackiego oddziaływania sytuacji rewolucyjnej w Rosji. W związku z tym Ukraińska Partia Socjal-Demokratyczna zorganizowała w Mościskach wiec chłopski przeciw S-emu.
Nie mniej czynny był S. w tym okresie poza salą sejmową. W l. 1901–3 prezesował GTG, z funkcji tej musiał jednak ustąpić pod wpływem krytyki ze strony członków Towarzystwa, gdy poparł reformy Witolda Korytowskiego, wiceprezydenta Krajowej Dyrekcji Skarbu, usprawniające system podatkowy w Galicji. Od r. 1901 należał do Rady Nadzorczej Galicyjsko-Bukowińskiego Akcyjnego Tow. Przemysłu Cukrowniczego w Przeworsku (od r. 1908 – drugi wiceprezes). Dn. 30 VI 1902 na VI Zjeździe GTŁ we Lwowie został wybrany na prezesa (był nim do swej śmierci). Dn. 1 XII 1905 otrzymał nominację cesarską na dożywotniego członka Izby Panów w wiedeńskiej Radzie Państwa. Reprezentował krakowskich konserwatystów w Radzie Narodowej (RN), w którą przekształcił się w r. 1907 dawny CKW.
W wyborach sejmowych 1908 był S. tak skutecznie zwalczany przez działaczy ukraińskich i polskich ludowców, że nie zdobył mandatu z kurii gmin wiejskich w swoim okręgu. Dzięki zakulisowym zabiegom namiestnika Andrzeja Potockiego został natomiast obrany z kurii wielkiej własności w okręgu stryjskim. Po zamordowaniu Potockiego przez ukraińskiego studenta Myrosława Siczynśkiego (12 IV t.r.), S. wraz z Władysławem Sapiehą, Mikołajem Krzysztofowiczem, Wincentym Kraińskim, Arturem Cieleckim i Tadeuszem Fedorowiczem skierował do nowego namiestnika, Michała Bobrzyńskiego, memoriał proponujący m.in. zaprowadzenie w Galicji stanu wyjątkowego na pół roku i cenzurowanie prasy ukraińskiej; Bobrzyński postulaty memoriału odrzucił. W sejmie S. zasiadał znów w komisji gminnej (zastępca przewodniczącego), reformy wyborczej, wodnej i dyscyplinarnej, ale już rzadziej przemawiał. Przy kolejnej dyskusji nad reformą prawa wyborczego (wrzesień 1909) zaproponował Wincentemu Witosowi ugodę między «chłopami i szlachtą polską» w obronie starego prawa, ostrzegając, że w przeciwnym razie «nas Żydzi i Rusini zjedzą»; propozycja nie została przyjęta. Z ramienia Izby Panów był zastępcą członka delegacji ds. wspólnych w Budapeszcie (8–31 X 1908) i w Wiedniu (12 X – 18 XI 1910). Od r. 1909 (aż do wybuchu wojny w r. 1914) pełnił funkcję prezesa Wydz. Rady Powiatowej w Mościskach. Od t.r. reprezentował GTŁ w Państwowym Związku Łowieckim w Wiedniu. W r. 1910 uczestniczył w Międzynarodowej Wystawie Łowieckiej oraz w Międzynarodowym Kongresie Myśliwskim w Wiedniu, na którym wybrano go do Komisji Kongresów Łowieckich. W r.n. został rzeczywistym tajnym radcą.
Podobnie jak konserwatywni ziemianie z Podola austriackiego (tzw. podolacy), S. pozostawał w konflikcie z Bobrzyńskim, oddalał się od swych dawnych przyjaciół politycznych tj. konserwatystów krakowskich i podjął współpracę ze Stronnictwem Demokratyczno-Narodowym. Spektakularnym tego przejawem była mowa wygłoszona 9 VII 1911 podczas powitania na dworcu we Lwowie Stanisława Głąbińskiego po jego ustąpieniu z rządu austriackiego. T.r. utworzył wraz z Józefem Milewskim, Władysławem Czartoryskim i Aleksandrem Krzeczunowiczem spółkę, która zakupiła „Gazetę Narodową”, przekształcając ją w organ podolaków. W styczniu r.n. przystąpił do opozycyjnego wobec namiestnika sejmowego Klubu Środka (Centrum). Ostro atakował Bobrzyńskiego za jego politykę ukraińską, ten z kolei nazwał go później w swoich „Pamiętnikach” «nieodrodnym potomkiem Diabła Stadnickiego w nowoczesnej szacie». S. wspierał tworzenie Drużyn Bartoszowych. Ponownie obrany w r. 1913 posłem z kurii wielkiej własności, tym razem w obwodzie przemyskim, pracował w komisji przygotowującej ostateczny kształt reformy wyborczej, bronił w niej interesów polskiej mniejszości Galicji Wschodniej, m.in. przez wprowadzenie systemu proporcjonalnego w trójmandatowych okręgach. W r. 1914 uczestniczył w pracach nad reorganizacją RN (od października 1910 był członkiem jej Komisji Wykonawczej). Na ostatniej sesji sejmu t.r. złożył mandat. Należał w tym czasie do Rady Nadzorczej Banku Krajowego oraz Banku Hipotecznego we Lwowie.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. przystąpił do Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). W poł. września 1914, podczas kryzysu na tle rozwiązania Legionu Wschodniego uczestniczył wraz z Witoldem Czartoryskim, Leonem Bilińskim i Ignacym Daszyńskim w mediacjach wewnątrz NKN, a po ich fiasku prawdopodobnie ustąpił w grudniu t.r. Zmarł po krótkiej chorobie 16 I 1915 w Wiedniu, pochowany został na wiedeńskim cmentarzu centralnym.
Żoną S-ego była (ślub 17 III 1878) Otylda (Otylia) Maria Waleria z Borkowskich (1857–1930), córka Włodzimierza (zob.), szwagierka Edwarda Chołoniewskiego (zob.), dama Krzyża Gwiaździstego (1881), poetka i pisarka religijna. W małżeństwie tym miał syna Stanisława Adama (20 X 1878 – 1952), który studiował prawo na UJ (1896–1900), był od r. 1914 członkiem Rady Powiatowej w Mościskach, t.r. został posłem do Sejmu Krajowego galicyjskiego. Przez wiele lat związany z Heleną Łazarewicz (1880–[?]), aktorką Teatru Miejskiego w Krakowie, ożenił się z nią w r. 1914 (ustąpiła t.r. ze sceny). W r.n. objął Krysowice, zniszczone w skutek działań pierwszej wojny światowej, gdy kwaterowała tam naczelna komenda wojsk rosyjskich oblegających Przemyśl; przepadły wówczas cenne zbiory sztuki, biblioteka oraz wyposażenie wnętrz pałacowych. Był współzałożycielem i działaczem Tow. Teatrów Stołecznych w Warszawie (1919–22). Wspierał Tow. Szkół Ludowych i działalność kulturalną Związku Strzeleckiego.
Fot. w B. Nauk. PAU i PAN w Kr., sygn. 9747, oraz w zbiorach praprawnuczki, Teresy Stadnickiej z Zakopanego; – Borkowski, Almanach, II 229–30, 881–2 (Stadniccy); Borkowski, Rocznik szlachty, II 307; Borowski E., Genealogie…, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., III 233; – Słown. Geogr. (Borynicze, Krysowice); Słown. pol. tow. nauk., II cz. 2; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, VIII; Bal S., Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Oficjalistów Prywatnych w pierwszych 25 latach swego istnienia (1868–1892), Lw. 1893 s. 109, 116, 126; Buszko J., Polacy w parlamencie wiedeńskim 1848–1918, W. 1996; tenże, Sejmowa reforma wyborcza w Galicji 1905–1914, W. 1956 (w indeksie mylnie pod imieniem Adam); Drużyny Bartoszowe 1908–1914, Lw. 1939 s. 385; Feldman W., Stronnictwa i programy polityczne w Galicji, Kr. 1907 I 222–3; Grodziski S., Sejm Krajowy Galicyjski 1861–1914, W. 1993 I–II; Krogulski S., Pół wieku. Zarys działalności Małopolskiego Towarzystwa Łowieckiego 1876–1926, Lw. 1929 s. 66, 70–1, 73–5, 82, 91, 97, 111, 115, 121, 130, 135, 138; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny; Łazuga W., Ostatni stańczyk. Michał Bobrzyński – portret konserwatysty, P. 1982; Łopuszański T., Pamiętnik c.k. Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego 1845–1894, Lw. 1894 s. 172, 186–8; Najdus W., Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska 1890–1919, W. 1983; Prasa polska w latach 1864–1918, W. 1976; Pruski W., Hodowla zwierząt gospodarskich w Galicji w latach 1772–1918, Wr. 1975 II 423–4, 427, 430; Szczerbowski I., Pamiętnik dwudziestopięcioletniej działalności Galicyjskiego Towarzystwa Leśnego 1882–1907, Lw. 1907 s. 222; Świętochowski A., Historia chłopów polskich w zarysie, Lw.–P. 1928 II 363; Wątor A., Działalność Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze austriackim do roku 1914, Szczecin 1993; tenże, Galicyjska Rada Narodowa w latach 1907–1914, Szczecin 2000; tenże, Ziemianin-polityk. Tadeusz Cieński 1856–1925, Szczecin 1997; Wiczkowski J., Lwów, jego rozwój i stan kultury, Lw. 1907; – Bigo J., Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicji, Lw. 1886 s. 96; Hof-und Staats-Handbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1903, Wien; Szematyzmy Król. Galicji z l. 1874–1914; – Biliński L., Wspomnienia i dokumenty 1846–1919, W. 1924; Bobrzyński M., Z moich pamiętników, Wyd. A. Galos, Wr. 1957; Głąbiński S., Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939; Jaworski W. L., Diariusz 1914–1918, Oprac. M. Czajka, W. 1997; Nowolecki A., Pamiątka podróży cesarza Franciszka Józefa I po Galicji i dwudziestodniowego pobytu Jego w tym kraju, Kr. 1881 s. 125–34; Spraw. stenogr. Sejmu Krajowego, 1882–1913; Starzeński L., Ostatnie wspomnienia z ostatnich polskich łowów, „Łowiec” 1890 nr 10 s. 145; Starzyński T., Z polowań krysowickich, tamże 1890 nr 2 s. 27–8; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964 I; – „Czas” 1880 nr 208, 1901 nr 54, 1909 nr 127; „Kur. Lwow.” 1901 nr 147, 155; „Łowiec” 1892 nr 1 s. 14, dod. do nr 4, 1894 nr 10 s. 157, 1895 nr 2 s. 26; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1915: „Czas” nr 36, 44, „Kur. Lwow.” nr 30, „Nowa Reforma” nr 32; – Arch. UJ: Kartoteka do „Corpus Studiosorum Universitatis Jagellonicae 1850–1918”; B. Jag.: rkp. 8087 III, 8089 III – 8093 III; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 7391, 8106.
Bibliogr. dot. Otyldy Marii Stadnickiej: Estreicher w. XIX; – Dla najuboższych. Jednodniówka wydana staraniem P.P. Ekonomek, Lw. 1903; Hertz, Zbiór poetów pol.; – IBL PAN: Kartoteka bibliogr. (A. Bara).
Bibliogr. dot. Stanisława Adama Stadnickiego: Słown. Teatru Pol. (Łazarewicz Helena); – Borowski E., Genealogie…, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., III 234; – Chwalewik, Zbiory pol.; – Krasiński E., Warszawskie sceny 1918–1939, W. 1976; Księga pamiątkowa 50-lecia Gimnazjum im. Jana Długosza we Lwowie, Red. W. Kucharski, Lw. 1928 s. 95; „Rolnik” 1867–1937, Lw. 1938 s. 74–5; – Szematyzmy Król. Galicji z l. 1904–14; Woreyd. Almanach, W. 1928; – Arch. UJ: Kartoteka do „Corpus Studiosorum Universitatis Jagellonicae 1850–1918”.
Elżbieta Orman-Michta