Potocki Stanisław h. Pilawa (1659–1683), starosta halicki i kołomyjski, rotmistrz i pułkownik jazdy. P. był starszym synem Andrzeja, kaszt. krakowskiego i hetmana polnego kor. (zob.), i Anny z Rysińskich, bratem Józefa hetmana w. kor. (zob.). Przed r. 1679 P. uczył się w kolonii akademickiej w Stanisławowie. W czerwcu 1679 był marszałkiem sejmiku halickiego. W 2. poł. 1679 r. wyruszył w podróż do Włoch, gdzie dotarł w końcu t. r. Na początku 1680 r. był obecny na uroczystościach kościelnych, zorganizowanych przez papieża Innocentego XI w Rzymie, w czasie których otrzymał odeń relikwie św. Wincentego. W t. r. wrócił do kraju przez Francję i Belgię. Przeżył podczas tej podróży katastrofę, opisaną barwnie m. in. przez Niesieckiego. Oto w czasie przeprawy przez rzekę pod Brukselą wybuch prochu, który zniszczył statek, «jego samego, i z ciałem Ś. Wincentego, nienaruszenie na … brzeg wyniósł i postawił …». W połowie 1680 r. owe relikwie zostały złożone w marmurowej trumnie na ołtarzu w kościele p. wezw. Najśw. Panny Maryi, świętych Andrzeja i Stanisława w Stanisławowie. W końcu lipca 1680 był P. ponownie marszałkiem sejmiku halickiego. W tymże okresie tytułował się również dworzaninem królewskim. W r. 1682 otrzymał z cesji ojca starostwo halickie. W dn. 2 VI 1683 zawiadamiał mieszczan halickich o płaceniu czopowego na zaciąg wojska, celem obrony ziemi przed «kupami swawolnymi». W t. r. był posłem na sejm z sejmiku halickiego.

W pierwotnej wersji komputu 1683 r. P. figurował jako rotmistrz chorągwi pancernej oraz szef regimentu piechoty niemieckiej; ostatecznie zaciągnął jedynie chorągiew pancerną (86 koni). W połowie lipca t. r. P. wyruszył ze Stanisławowa, razem z ojcem, na czele własnej chorągwi (wchodzącej w skład grupy jazdy Mikołaja H. Sieniawskiego) na miejsce koncentracji wojsk polskich do Krakowa, dokąd przybył 2 VIII. Dn. 11 VIII wyruszył P. z Krakowa, wraz z grupą Sieniawskiego, i przez Bielsko, Cieszyn, Nowy Jičin, Ołomuniec i Brno dotarł 25 VIII do Mikułowa. Dn. 1 IX był w obozie pod Kokendorfem. Jego chorągiew została wówczas zaliczona do pułku jazdy ojca, który nie brał udziału w wyprawie wiedeńskiej. Jako porucznik chorągwi husarskiej swego ojca był jednocześnie P. pułkownikiem i dowódcą jego pułku jazdy. W bitwie wiedeńskiej 12 IX P. znajdował się na lewym skrzydle wojsk polskich (pomiędzy miejscowościami Pötzleinsdorf i Dornbach), dowodzonym przez Sieniawskiego. Ok. godziny 17 Jan III podjął decyzję o wykonaniu próbnej szarży jazdy celem zorientowania się, czy teren nadaje się do decydującego uderzenia taktycznego jazdy polskiej. Z grupy Sieniawskiego wydzielono dwa pułki jazdy (Andrzeja Potockiego pod dowództwem P-ego i jego stryja Feliksa pod dowództwem Krzysztofa Skarbka), które uderzyły na wojska tureckie. W czasie przeciwnatarcia tureckiego P., wg tradycji rodzinnej, spiesząc na pomoc swemu stryjowi, zginął od cięcia w głowę. Po bitwie serce P-ego złożono w kościele Kapucynów w Wiedniu, zaś ciało przewieziono do kraju i pochowano w rodzinnych grobach Potockich w kościele stanisławowskim. W wydanym z tej okazji w r. 1684 w Krakowie panegiryku, pt. „Monumentum triumphale...”, rektor stanisławowskiej kolonii akademickiej Wojciech Kazimierz Lesiowski sławił cudowne ocalenie P-ego pod Brukselą i świetność całego rodu Potockich.

P. nie założył rodziny.

Śmierć P-ego na polu walki wywarła duże wrażenie w kraju (pamięć o nim dotrwała do XIX w.); w grudniu 1684 szlachta halicka polecała swym posłom, aby wyrazili kondolencje ojcu P-ego z powodu śmierci «Stanisława sławnej pamięci … syna swego in facie wojsk różnych narodów pod Wiedniem innata heroica obtulit virtute». W końcu XVII w. dwaj towarzysze chorągwi husarskiej Andrzeja Potockiego: Jan Ponikiewski i Stanisław Poradowski ufundowali tablicę pamiątkową ku czci P-ego w wiedeńskim kościele Kapucynów. W kościele w Stanisławowie istniała w końcu XIX w. tablica pamiątkowa ufundowana w r. 1777 przez Potockich oraz dwie tablice ufundowane kosztem władz miejskich w r. 1883.

Portret P-ego wykonany w 1. pol. XVIII w. w Muz. w Wilanowie (nr inw. 1231), reprod. w: Łoski J., Jan Sobieski, jego rodzina, towarzysze broni i współczesne zabytki, W. 1883 s. 35–6; – Enc. Kośc., (Innocenty XI); Słown. Geogr., (Stanisławów); Dworzaczek; Kossakowski S. K, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II; Niesiecki; Uruski; Żychliński, XIV 34; – Śreniowski S., Organizacja sejmiku halickiego, Lw. 1938; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VIII cz. 1; – Akty do dziej. Jana III; Akta grodz. i ziem., XXIV; – Informacje Ireny Voisé i Jana Wimmera.

Marek Wagner