Gumplowicz Władysław (1869–1942), działacz PPS, publicysta, geograf, profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej. Ur. 14 II w Krakowie. Był młodszym synem Ludwika G-a i Franciszki Goldman. Po przeniesieniu się rodziców do Grazu (1875) ukończył tam szkołę średnią. Wychowany w patriotycznej, polskiej atmosferze, pod wpływem ojca, uczonego, liberała i wolnomyśliciela, skierował swe zainteresowania w kierunku literatury i historii polskiej, a także wcześnie zapoznał się z teoriami socjalizmu. Już jako uczeń gimnazjalny wytknął błąd w książce Sz. Askenazego, który pokwitował to telegramem: «Brawo, młody Gumplowicz». Na prośbę Tow. Muzycznego w Grazu, jeszcze jako gimnazjalista, przełożył „Sonety krymskie” Mickiewicza na j. niemiecki. Podobnie w latach młodzieńczych przetłumaczył wiersze Asnyka („Ausgewählte Gedichte”, Wien 1887, „Von der Weltbühne”, Dresden 1895). Zgodnie z życzeniem ojca zapisał się na Wydz. Medycyny Uniw. w Grazu, który ukończył ze stopniem dra wszech nauk lekarskich (1892). Krótki czas praktykował jako lekarz-pediatra, ale porzucił to zajęcie dla działalności politycznej i publicystycznej.
Pod wpływem poglądów geografa francuskiego i teoretyka anarchizmu, prof. Elisée Reclus, sympatyzował początkowo z anarchistami. W l. 1893–5 rozwinął bardzo intensywną działalność publicystyczną, współpracując z szeregiem pism niemieckich o tendencjach socjaldemokratycznych („Neue Deutsche Rundschau”, „Sozialistische Monatshefte”, „Der Sozialist”, „Die Zeit”, „Die Zukunft”, „Deutsche Worte”, „Rheinisch-Westfälische Arbeiterzeitung”), włoskich („Riforma Sociale”) i angielskich („Wilshire’s Magazine”), na łamach których poruszał różne zagadnienia teorii i praktyki partyjnej socjaldemokracji, problemy położenia klasy robotniczej i omawiał w licznych recenzjach literaturę teoretyczną, zwłaszcza niemiecką. W l. 1898–1902 przebywał w Zurychu, gdzie pracował w Tow. Polaków «Zgoda», oraz kontynuował własne studia geografii i zagadnień społecznych. Od r. 1898 był członkiem Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich w Londynie i przesyłał z Zurychu liczne artykuły, korespondencje i recenzje do londyńskiego „Przedświtu”. Zjazd socjaldemokracji niemieckiej w Hannowerze (10–14 X 1899) zwrócił jego zainteresowania ku kwestii rolnej, referowanej tam przez E. Davida, a także kwestii kobiecej w ruchu socjalistycznym (ogłosił na ten temat Ehe und die freie Liebe, „Sozialistische Monatshefte” 1900 s. 255–67 i odb. Berlin 1900, 2. wyd. 1902). Pozostawał wtedy w kontakcie z czołowymi przywódcami niemieckiej socjaldemokracji: J. Blochem, E. Bernsteinem, K. Haenischem, E. Davidem i A. Elmem. Więzy przyjaźni łączyły go zwłaszcza z posłem do Reichstagu z Bawarii, G. Vollmarem.
Przeniesienie się ośrodka pracy partyjnej z Londynu do Krakowa skutkiem wcielenia Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich do PPS (12 XI 1899) spowodowało, że G. jako przedstawiciel PPS kontaktował się z Galicją i kołami PPSD Galicji i Śląska. W r. 1900 opracował projekt programu rolnego PPSD, w którym, opierając się na tezie wielkiej żywotności drobnej gospodarki chłopskiej, głosił postulat zniesienia wielkiej własności ziemskiej i stworzenia sieci małych gospodarstw wiejskich rozwijających się w oparciu o osiągnięcia spółdzielczości i wysokiej kultury technicznej. Jakkolwiek zbliżony w swych poglądach do teorii agrarnej Davida, to jednak krytykował go za zbyt radykalne ujęcie kwestii rolnej. To przede wszystkim zadecydowało o przynależności G-a do zdecydowanych przedstawicieli nurtu rewizjonistycznego. Poglądy te sformułował jednak niezależnie i wcześniej („Przedświt” 1899, „Prawo Ludu” 1900, „Naprzód” 1902). Program ten, wywołał polemikę z E. Haeckerem („Naprzód” 1903) i K. Kelles-Krauzem („Przedświt” 1905). W początkach września 1901 r. wystąpił G. na konferencji przedstawicieli ośrodka londyńskiego, zarządu berlińskiego PPS i członków PPSD w Krakowie (Kelles-Krauz, E. Golde, I. Daszyński i G.), mającej na celu przygotowanie stanowiska socjalistów polskich wobec zjazdu socjaldemokracji niemieckiej w Lubece (22–28 IX 1901). W Lubece był G. korespondentem krakowskiego „Naprzodu”. Konieczność przeniesienia sekretariatu PPS i „Gazety Robotniczej” z Berlina do Katowic (1 VII 1901) oraz aresztowania socjalistów przez władze pruskie spowodowały, że sekcja krakowska PPS objęła redakcję „Gazety”. W tym celu G. po krótkim pobycie we Wiedniu i Anglii (przebywał tam w falansterze rolniczo-hodowlanym pod Londynem) przeniósł się we wrześniu 1902 r. do Krakowa i objął współredaktorstwo „Gazety” i „Naprzodu”. W Krakowie znajdowała się już ponadto redakcja „Przedświtu” (będącego od stycznia 1900 organem PPS), przeniesiona w listopadzie 1901 r. z Londynu. Po krótkim okresie redakcji L. Wasilewskiego objął „Przedświt” G. jako redaktor odpowiedzialny (1902). Okres pobytu w Galicji wypełniała G-owi gorączkowa praca partyjna i publicystyczna. Organizował nielegalne wycieczki na teren Górnego Śląska i konferencje na pograniczu z towarzyszami z zaboru pruskiego (brał w nich udział także Daszyński). Przemawiał często na wiecach, woził bibułę, przekraczał nielegalnie granicę Kongresówki celem wygłaszania tam pogadanek, ułatwiał pobyt przybywającym nielegalnie towarzyszom zza kordonu we własnym mieszkaniu w Krakowie. Pisał artykuły do „Przedświtu”, „Latarni”, „Krytyki” i „Światła” (pod pseud. Piotra Górkowskiego i Władysława Krakowskiego) oraz broszury na tematy aktualne i popularnonaukowe. Nadto był (w jesieni 1910) wykładowcą w szkole partyjnej zorganizowanej przez Komisję Oświatową PPSD. Znaczny majątek odziedziczony po rodzicach zaangażował w wydawnictwo «Książka» w Krakowie, udzielał szczodrze zapomóg indywidualnych, pokrywał wydatki organizacji akademickiej Promień na UJ, finansował domy ludowe. W tym czasie zetknął się w pracy partyjnej z działaczką PPS, Cecylią Golde (siostrą Estery), która stała się dla niego odtąd (1902) wierną towarzyszką doli (ślub odbył się w Krakowie w styczniu 1910 r.). W r. 1907 był kandydatem z ramienia PPSD do parlamentu austriackiego, w okręgu wyborczym Biała-miasto, jednakże przepadł w wyborach. Po IX. Kongresie PPS we Wiedniu (październik 1906) i rozłamie w partii wstąpił G. do Frakcji Rewolucyjnej PPS i brał udział w jej I. Zjeździe (X. Kongres PPS) w r. 1907, na który przygotował tezy programu agrarnego odrzuconego przez zjazd. Poglądy swoje uzasadnił w pracy, wydanej pod pseud. Piotra Górkowskiego, Przyczynek do kwestii rolnej w Król. Pol. (W. 1908). Nawiązał wtedy kontakt z J. Piłsudskim i publikował w organie Frakcji, „Robotniku”. W l. 1907–9 przebywał w Paryżu, Londynie, Bernie i Wiedniu, gdzie pogłębiał swe studia geografii gospodarczej i antropogeografii. W r. 1911 uzyskał na Wydziale Filozoficznym Uniw. we Wiedniu stopień dra filozofii na podstawie dysertacji Über den Einfluss der geographischen Bedingungen auf die Entwicklung der australischen Kolonien. W tym czasie ogłosił w „Krytyce” artykuły poświęcone uzasadnieniu praw Polski do niepodległości, gdzie postulował granice etnograficzne przyszłej Polski w oparciu o wnikliwą analizę współczesnych prądów narodowościowo-społecznych (zbiór ich wyszedł pt. Kwestia polska a socjalizm, W. 1908). W lutym 1914 r. wyjechał do Paryża i zetknął się powtórnie z Piłsudskim. Od sierpnia t. r. przebywał w Szwajcarii, brał udział w inspekcji punktów zbornych polskich ochotników do Legionów i wygłaszał na temat sprawy polskiej szereg prelekcji w Zurychu, Genewie i Lozannie. W tym czasie przygotował też projekt reformy rolnej dla Galicji oraz ogłosił pod pseud. Peregrinus Vistulensis pracę Russia and Poland during the present war (Lausanne 1915), a także rozprawę w wydawnictwie zbiorowym NKN-u Die politisch-geographische Bedeutung Polens (w zbiorze „Die Bedeutung Polens für Russland”, Kr. 1917). W okresie wojny został zmobilizowany do armii austriackiej jako lekarz. Po zakończeniu działań wojennych był działaczem w czasie plebiscytu na Górnym Śląsku. W r. 1919 przebywał z ramienia Min. Spraw Zagran. na placówce dyplomatycznej we Wiedniu. Od r. 1923 osiedlił się w Warszawie i poświęcił się głównie karierze naukowej. W t. r. habilitował się z antropogeografii na Wolnej Wszechnicy Polskiej i wykładał w Warszawie i w Oddzielę Łódzkim (1928–34) geografię gospodarczą i antropogeografię. W l. 1924–7 był wykładowcą na kursach intendenckich Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. 4 XII 1924 r. został mianowany profesorem geografii gospodarczej i antropogeografii Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie (katedra ad personam). W r. 1937 został profesorem zwycz. geografii gospodarczej. Ogłosił w tym czasie szereg prac geograficznych, m. in. Australia i Oceania (Kr. 1927), Geografia gospodarcza (W. 1927, 2. wyd. 1938), Rozwój gospodarstwa światowego (W. 1928) oraz fundamentalne swe dzieła Australia i Oceania (W. 1937) i Azja Południowa (W. 1938). W geografii gospodarczej, idąc śladami W. Nałkowskiego, starał się G. akcentować «związki przyczynowe, jakie zachodzą między otaczającą człowieka przyrodą a wszelkimi jego czynnościami gospodarczymi». Nie zaniechał i wówczas pracy społecznej i oświatowej. Interesował się eugeniką i ogłosił popularną pracę Obłąkani królowie – Szkice z dziejów państw monarchicznych (W. 1923), w której udowadniał argumentami historycznymi degenerację rodów arystokratycznych (był czynnym członkiem Tow. Eugenicznego w Warszawie). Wygłosił wiele odczytów i referatów na kursach organizowanych przez Polski Związek Myśli Wolnej w Warszawie. Ponadto był wieloletnim członkiem Komisji Rewizyjnej Pol. Tow. Geograficznego w Warszawie. Z zakresu dydaktyki przetłumaczył na j. polski pracę P. Sandiforda „Szkolnictwo angielskie” (W. 1927).
Działalność polityczną ograniczył G. w okresie międzywojennym do akcji oświatowej i popularyzacyjnej. Wygłaszał odczyty w ramach akcji Tow. Uniwersytetów Robotniczych (TUR), na kursach wakacyjnych w Zakopanem (ostatni raz w lecie 1938), ogłaszał również dużą ilość artykułów popularnonaukowych z zakresu historii, geografii i przyrody na łamach „Robotnika” i „Dziennika Popularnego”, podpisując je kryptonimem «Gu.» W r. 1934 wystąpił na XXIII. Kongresie PPS w Warszawie (2–4 II) jako autor programu rolnego (wiejskiego) PPS, domagającego się wywłaszczenia bez odszkodowania wielkiej obszarniczej własności ziemskiej (z pominięciem średniej własności), majątków fundacyjnych i martwej ręki celem nadzielenia ziemią robotników rolnych, chłopów bezrolnych i małorolnych.
W r. 1937 ożenił się z poznaną w pracy partyjnej dr Wandą Wołkówną (pierwsza żona Cecylia zm. w r. 1930). Wybuch wojny w r. 1939 i okres okupacji spędził w Warszawie, prowadząc komplety tajnego nauczania (wykładał geografię) w swym mieszkaniu przy ul. Barskiej 5. Ponadto brał udział w pracy konspiracyjnej, związany z grupą prof. Zygmunta Szymanowskiego o orientacji Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (RPPS). W lokalu organizacji w dzielnicy Ochota wygłaszał G. odczyty o aktualnej sytuacji politycznej. Prócz tego, mając dużą łatwość wierszowania, układał satyryczne czterowiersze w j. niemieckim i hasła, które na powielanych ulotkach rozrzucali harcerze warszawscy w budynkach niemieckich, koszarach, tramwajach itp., aby działać psychologicznie na żołnierzy niemieckich w okupowanej Warszawie. Pisał ponadto artykuły do prasy konspiracyjnej, zachęcany przez Helenę Orsza-Radlińską i Władysława Kaczanowskiego. Dnia 10 IX 1942 r., wycieńczony chorobą, zmarł na atak serca, pochowany na cmentarzu ewangelickoreformowanym w Warszawie.
Fot. w posiadaniu rodziny w Warszawie; – Bibliografia zawartości czasopism: „Głos” 1886–99, Wr. 1955; „Krytyka” 1899–1914, Wr. 1953; Indeks „Ludu” t. 1–39, P. 1953 („Lud” 1952–3 XL); „Ogniwo” 1902–5, Wr. 1957; „Przegląd Społeczny” 1906–7, Wr. 1954; „Tydzień” 1893–1906, „Na Ziemi Naszej” 1909–1911, Wr. 1959; Indeks „Z Pola Walki” 1958; Estreicher; Hahn W., Bibliografia bibliografii polskich, Wyd. 2., Wr. 1956; Kormanowa Ż., Materiały do bibliografii druków socjalistycznych na ziemiach polskich w l. 1864–1918, Wyd. 2., W. 1949; Leszczycki S., Piasecka J., Winid B., Bibliografia geografii polskiej 1936–44, W. 1959; Ormicki W., Bibliografia geograficzna za l. 1928–35, Kr. 1935–6: Stammhammer J., Bibliographie des Socialismus und Communismus, Jena 1900–9 II–III; tenże, Bibliographie der Social-Politik, Jena 1912 II; Ilustr. Enc. Trzaski; Enc. XX w.; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Peretiatkowicz A., Sobeski M., Współczesna kultura polska, P. 1932; Who’s Who in Central and East-Europe 1933/4; – Daniszewski T., Historia ruchu robotniczego w Polsce (l. 1886–1900), Stenogram wykładów, W. 1950 III 52; Drobner B., Na posterunku, Kr. 1948 s. 57; Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej 1864–1914, Wyd. 2., W. 1933; tenże, Stronnictwa i programy polityczne w Galicji 1846–1906, Kr. 1907 II 150–5, 162, 301; Kawecka K, Żarnowska A., Estera Golde Stróżecka, „Z Pola Walki” 1958 nr 1 s. 217; Księga jubileuszowa Polskiej Partii Socjalistycznej 1892–1932, W. 1933; Pobóg-Malinowski W., Józef Piłsudski 1901–8, W. 1935; tenże, Leon Wasilewski, „Niepodległość” T. 16: 1937 s. 48; Próchnik A., Leon Wasilewski w polskim ruchu socjalistycznym, „Niepodległość” T. 16: 1937 s. 141, 147; Wojciechowski K., Oświata ludowa 1863–1905 w Król. Pol. i Galicji, W. 1954; Żarnowska A., Kazimierz Kelles-Krauz (1872–1905), „Z Pola Walki” 1958 nr 1 s. 259, 268; – [Bielecki M.] Kowieński M., Hasło niepodległości Polski dawniej a dziś, „Myśl Socjalistyczna” 1907 I 19, 24; [Dąbrowski J.] Grabiec J., Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem, Moje wspomnienia, P. 1925; XXIII. Kongres PPS (1934) w materiałach i relacjach agenturalnych Komisariatu Rządu na m. st. Warszawę, Wyd. H. Marek, „Z Pola Walki” 1958 nr 1 s. 159–202; Die Ergebnisse des Hannoverschen Parteitags, „Sozialistische Monatshefte” 1899 III s. 602–3; [Heryng I.] Ryng I., Wybór pism, W. 1957; Kwestia polska a ruch socjalistyczny. Zbiór artykułów o kwestii polskiej R. Luxemburg i in., Kr. 1905 s. 27, 169; Limanowski B., Pamiętniki, Oprac. J. Durko, W. 1958 II; Piłsudski J., Pisma zbiorowe, W. 1937 II; Rudnicki L., Stare i nowe, Wyd. 3., W. 1951 II 37, 46–8, 52; Stadnicki W., Z przeżyć i walk, W. 1928; Wasilewski L., Józef Piłsudski jakim go znałem, W. 1935 s. 70; tenże, Z roboty zagranicznej PPS, W trzydziestą rocznicę – Księga pamiątkowa PPS, W. 1923 s. 181; – Srokowski S., W. G. (1869–1942), „Przegl. Geogr.” R. 19: 1939/45 [druk.] 1946 s. 8–12; W. B., Tow. W. G., „Robotnik Polski w Wielkiej Brytanii” 1945 nr 13 s. 4; – Akta parafii Kościoła ewangelicko-reformowanego w Warszawie; Arch. Zakł. Hist. Partii KC PZPR w W.: Arch. J. Moraczewskiego, rkp. nr 71/II nr 2, 220, nr 71 III, Moraczewski J., Wspomnienia – Ludzie, czasy i zdarzenia, cz. 1: 1870–1907, I–III (rkp.), PPS Korespondencja, teka 13 (Korespondencja G-a z l. 1899–1909), nr 114/I nr 1 (Uchwały XXIII. Kongresu PPS obradującego 2–4 II 1934 w Warszawie, druk ulotny); Arch. Universität. Wien: Phil. Rigorosenprotokoll nr 3123 am 24 XI 1911; Gumplowiczowa W., Materiały do życiorysu W. G-a, rkp. w posiadaniu autorki w Warszawie; – Informacje Wandy Gumplowiczowej i Jana Kancewicza z Warszawy; Informacje dra Hansa Gangla z Wydziału Prawa Uniw. w Grazu.
Wiesław Bieńkowski