Niniejszy opis wojskowego tła epoki dotyczy okresu ograniczonego datami 18 października 1920 r. – 31 sierpnia 1939 r. Datę początkową wyznacza moment zawieszenia broni pomiędzy Rzeczypospolitą Polską a Rosją sowiecką, natomiast data końcowa to ostatni dzień pokoju przed wybuchem II wojny światowej. Okres 1921–1939 w dziejach oręża polskiego jest dzielony na trzy podokresy: lata 1921–1926 to czas przechodzenia Wojska Polskiego na stopę pokojową oraz próby uregulowania pokojowego funkcjonowania sił zbrojnych w niezwykle trudnym pod względem ekonomicznym momencie odbudowy Polski ze zniszczeń z okresu I wojny światowej oraz wojen o Niepodległość z lat 1918–1921. Lata 1926–1935 to czas, kiedy po zamachu majowym olbrzymi wpływ na kształt sił zbrojnych wywierał marszałek Józef Piłsudski. Z kolei lata 1935–1939 wyznaczają wprowadzenie w życie koncepcji rozbudowy Wojska Polskiego – pod tym hasłem kryła się zarówno zmiana struktur organizacyjnych, a przede wszystkim głęboka modernizacja sił zbrojnych, która stała się możliwa po zażegnaniu skutków wielkiego kryzysu ekonomicznego zapoczątkowanego w 1929 r.
*
18 października 1921 r. rozpoczął się proces demobilizacji Wojska Polskiego oraz przechodzenia z etatów wojennych na pokojowe. Proces ten przeciągnął się przez okres rokowań pokojowych, których zwieńczeniem było zawarcie traktatu ryskiego 18 marca 1921 r. 22 sierpnia 1921 r. nastąpiło przejście Wojska Polskiego na stopę pokojową, a terytorium Rzeczypospolitej Poleskiej zostało podzielone na 10 okręgów korpusów, w miejsce dotychczasowych 7 okręgów generalnych.
W ciągu dziesięciu miesięcy dzielących moment podpisania zawieszenia broni, od chwili przejścia Wojska Poleskiego na stopę pokojową, w siłach zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej dokonały się istotne przeobrażenia, które miały zarówno przygotować armię do funkcjonowania w czasie pokoju, jak i do ewentualnego przyszłego konfliktu zbrojnego.
Spośród czynników, które wywarły istotny wpływ na kształt Wojska Polskiego za najważniejsze należy uznać: położenie geopolityczne Polski, zawarte sojusze polityczno-wojskowe, będące po części ich wypadkową, rozwiązania strukturalno-organizacyjne przyjęte w Wojsku Polskim, właściwości polskiego teatru działań wojennych, doktrynę wojenną, uwarunkowania ekonomiczne kraju oraz przygotowanie zawodowe i doświadczenia wojenne korpusu oficerskiego Wojska Polskiego.
Państwo polskie, które w listopadzie 1918 r. odzyskało niepodległość, a następnie w ciągu kilku lat ukształtowało swe granice uzyskało ostateczne międzynarodowe potwierdzenie tych granic dopiero 15 marca 1923 r., wraz z decyzją Rady Ambasadorów potwierdzającą polską granicę wschodnią ze Związkiem Sowieckim i Litwą. Polska dyplomacja, mimo podejmowanych wysiłków nie zdołała doprowadzić do porozumienia z południowym sąsiadem – Czechosłowacją. Pomimo dobrych stosunków z Łotwą, nie udało się doprowadzić do powstania bloku państw bałtyckich (Polska, Łotwa, Estonia, Finlandia), zaś stosunki z Litwą pozostawały cały czas napięte. Jednocześnie dwaj potężni sąsiedzi Polski, Niemcy i Rosja sowiecka, doprowadziły do podpisania w Rapallo 18 kwietnia 1922 r. układu o wzajemnej współpracy, co zostało odebrane jako krok wymierzony przeciwko Polsce, a zarazem naruszenie układu sił stworzonego przez traktat wersalski.
Rzeczypospolita Polska położona w Europie Środkowo-Wschodniej zajmowała 388 634 km2 powierzchni, co zaliczało ją do państw europejskich średniej wielkości. Z punktu widzenia obronności państwa ukształtowanie granic II Rzeczypospolitej było wybitnie niekorzystne. Linia graniczna, licząca z licznymi wybrzuszeniami i wklęsłościami 5529 km długości, obejmowała w większości tzw. granice otwarte i była nienaturalnie rozciągnięta w stosunku do powierzchni państwa, którego rozciągłość południkowa wynosiła 903 km, a 864 km równoleżnikowa. II Rzeczypospolita graniczyła z Niemcami (długość linii granicznej 1912 km), Rosją sowiecką (od 30 grudnia 1922 r. Związek Sowiecki) (1412 km), Czechosłowacją (984 km), Litwą (507 km), Rumunią (394 km), Wolnym Miastem Gdańskiem (121 km) oraz Łotwą (109 km). W większości były to granice lądowe (97,5%). Na granicę morską przypadało tylko 140 km (2,5%), w tym 68 km stanowiła linia brzegowa Zatoki Puckiej.
Zawarte w pierwszej połowie 1921 r. sojusze polityczno-wojskowe wywarły znaczny wpływ na rozwiązania strukturalno-organizacyjne przyjęte przez Wojsko Polskie w momencie przejścia na stopę pokojową. 19 lutego 1921 r. zostały podpisane układ polityczny i konwencja wojskowa między Rzeczypospolitą Polską a Republiką Francuską. W zamian za obietnicę otrzymania pomocy w wypadku wojny z Niemcami oraz otrzymania pożyczki zbrojeniowej w wysokości 400 mln franków strona polska zobowiązała się do utrzymywania w czasie pokoju trzydziestu dywizji piechoty, dziesięciu brygad kawalerii oraz wprowadzenia dwuletniej służby wojskowej.
Kilka tygodni później, 3 marca 1921 r. zostało podpisane przymierze pomiędzy Polską a Rumunią, którego częścią składową była tajna konwencja wojskowa zobowiązująca obie strony między innymi do ogłoszenia natychmiastowej mobilizacji w przypadku zagrożenia sojusznika od wschodu, czyli ze strony Rosji sowieckiej oraz do wystawienia co najmniej czternastu dywizji piechoty i dwóch dywizji kawalerii.
Jednocześnie powstała konieczność ustawowego uregulowania sprawy liczebności Wojska Polskiego na stopie pokojowej, gdyż jego wielkość decydowała o obciążeniu wydatkami obronnymi budżetu państwa borykającego się wówczas z ogromnymi trudnościami. Normą decydującą o liczebności Wojska Polskiego miała być wielkość broni głównych: piechoty, artylerii i jazdy. Narzucona przez stronę francuską organizacja armii, zakładała funkcjonowanie 30 trzypułkowych dywizji piechoty zamiast dotychczasowych 21 czteropułkowych dywizji piechoty, wskazywała jednocześnie liczbę pułków najważniejszego rodzaju broni. Jeżeli przyjęto całość piechoty, czyli 90 pułków za 1, to stosunek ilościowy innych broni i służb miał przedstawiać się następująco: artyleria – ½, jazda – ¼, wojska techniczne – ¼, tabory – 1/24, żandarmeria – 1/20; zatem na 20 żołnierzy piechoty miało przypadać 10 artylerzystów, 5 kawalerzystów, 5 żołnierzy wojsk technicznych itd. Po dokonaniu stosownych obliczeń okazało się, że całość sił zbrojnych miała liczyć 17 000 oficerów, 275 000 szeregowych oraz 80 000 koni. Biorąc pod uwagę ówczesną liczbę ludności zamieszkującej terytorium państwa do osiągnięcia określonego minimalnego stanu liczebnego sił zbrojnych w czasie pokoju potrzebne były dwa roczniki poborowych wcielonych do służby czynnej, co w sposób jednoznaczny wskazywało na model powszechnego obowiązku służby wojskowej.
*
Lata 1921–1926 to okres, w którym ukształtowała się pokojowa struktura Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz Sztabu Generalnego, a także struktury organizacyjne terytorialnej organizacji wojskowej oraz poszczególnych rodzajów broni i służb. Był to również czas, w którym wybuchł i toczył się spór o kształt najwyższych władz wojskowych. To także czas poszukiwania optymalnych rozwiązań strukturalno-organizacyjnych, ujednolicania poglądów korpusu oficerskiego wywodzącego się z różnych armii, a także ostatecznego uregulowania miejsc stacjonowania większości oddziałów wojskowych.
Wówczas w ramach planowania wojennego opracowano pierwsze plany na wypadek zagrożenia wojennego. Analiza sytuacji geopolitycznej w Europie skłoniła najwyższe władze wojskowe II Rzeczypospolitej do uznania Związku Sowieckiego i Niemiec za głównych przeciwników, przy czym początkowo brano pod uwagę tylko ewentualność agresji ze strony wschodniego sąsiada. Ewentualny konflikt zbrojny ze Związkiem Sowieckim był traktowany jakom największe zagrożenie, ze względu na konieczność prowadzenia przez dłuższy czas działań zbrojnych w osamotnieniu, mogąc liczyć jedynie na pomoc Rumunii. Z kolei Niemcy, ograniczone postanowieniami traktatu wersalskiego, a także szachowane przez Francję nie stanowiły początkowo większego zagrożenia.
Wynikała z tego tzw. teoria dwóch wrogów. Obowiązywała ona przez cały okres istnienia II Rzeczypospolitej, stanowiąc wytyczną do działalności służbowej najwyższych władz wojskowych, w tym planowania wojennego. Elementem tej teorii było założenie o odmiennej charakterystyce przeciwnika – wynikająca z liczebności armii „masa” na Wschodzie i oparta na przewadze materiałowej i technicznej „siła” na Zachodzie.
Z kolei zatarg z Litwą o Wileńszczyznę, na terenie której funkcjonowała tzw. Litwa Środkowa, spowodował, że w obszarze tym do września 1922 r. utrzymywana była na stopie wojennej 2. Armia. W latach 1921–1926 wprowadzono 6 kolejnych planów mobilizacyjnych, z których każdy obowiązywał przez rok, poza ostatnim.
Lata 1921–1926 okazały się okresem, w którym siły zbrojne młodego państwa, dźwigającego się ze zniszczeń wojennych, musiały przetrwać znaczne ograniczenia budżetowe, co przekładało się na braki w uzbrojeniu, sprzęcie wojskowym, a nawet umundurowaniu i wyżywieniu żołnierzy. Jednocześnie wynagrodzenie żołnierzy zawodowych stało na bardzo niskim poziomie.
*
Zamach stanu przeprowadzony w maju 1926 r. spowodował, że w całym kraju, w tym również w siłach zbrojnych nastąpiły głębokie zmiany. W Wojsku Polskim objęły one przede wszystkim reorganizację najwyższych władz wojskowych. 6 sierpnia 1926 r. wprowadzono stanowisko Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, któremu podporządkowano inspektorów armii oraz Sztab Generalny (od 22 grudnia 1928 r. Sztab Główny), jako wiodące elementy tzw. toru wojennego, czyli organów planowania wojennego. Z chwilą wybuchu wojny Generalny Inspektor Sił Zbrojnych miał być wyznaczony na Naczelnego Wodza. Z kolei za funkcjonowanie sił zbrojnych w czasie pokoju odpowiadało Ministerstwo Spraw Wojskowych, reprezentujące tzw. tor pokojowy, które w przypadku konfliktu wojennego miało odpowiadać za obszar krajowy. Była to tzw. dwutorowość utrzymana do 1939 r. Przez cały ten okres, czyli lata 1926–1935 zarówno Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, jak i Ministrem Spraw Wojskowych pozostawał Józef Piłsudski, sprawując w ten sposób pełnię władzy nad wojskiem.
W 1927 r. rozpoczęły się głębokie przemiany w niemalże wszystkich sferach funkcjonowania sił zbrojnych. Dowództwa okręgów korpusów pozbawiono wpływu na proces szkolenia wojsk, stały się one organami odpowiedzialnymi za zabezpieczenie funkcjonowania sił zbrojnych. Dokonano głębokiej reformy szkolnictwa wojskowego. Jednocześnie podjęto szereg prac studyjnych dotyczących możliwości częściowego zmotoryzowania sił zbrojnych, wprowadzenia nowych typów uzbrojenia i sprzętu wojskowego. W tym celu powołano 7 wojskowych placówek zajmujących się badaniami technicznymi. Powstały nowe wytwórnie zbrojeniowe. Powołano Dowództwo Broni Pancernych (1930 r.). Wprowadzenie tych zmian uniemożliwił wielki kryzys gospodarczy, który rozpoczął się w 1929 r. Ponadto – w związku ze zmianami w pragmatyce kadrowej – radykalnej zmianie uległo oblicze korpusu generałów i oficerów, spośród których wielu przeniesiono do rezerwy bądź w stan spoczynku. Znaczącej poprawie uległa sytuacja materialna żołnierzy zawodowych.
W odniesieniu do planowania wojennego zintensyfikowano działalność inspektorów armii oraz generałów do prac Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, którzy prowadzili liczne studia operacyjne w terenie. W ten sposób zaczęła nabierać kształtu koncepcja osłony i rozwinięcia operacyjnego sił zbrojnych w przypadku konfliktu ze Związkiem Sowieckim. W latach 1926–1935 obowiązywał cały czas plan mobilizacyjny „S”.
Pod koniec życia marszałka Józefa Piłsudskiego dostrzegł on rodzące się zagrożenie dla polskiej granicy zachodniej, w związku z dojściem do władzy Adolfa Hitlera. Propozycja wojny prewencyjnej wysunięta pod adresem Francji pozostała jednak bez odpowiedzi. Opinię Marszałka podzielała większość inspektorów armii i generałów do prac GISZ. W tej sytuacji w latach 1932–1934 marszałek Józef Piłsudski doprowadził do uregulowania stosunków dyplomatycznych z obu groźnymi sąsiadami i podpisania traktatów o nieagresji ze Związkiem Sowieckim i Niemcami.
*
12 maja 1935 r. zakończył życie marszałek Józef Piłsudski. Jego następcą został gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły, który objął stanowisko Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, a 11 listopada 1936 r. otrzymał awans na stopień generała broni i marszałka polski. Ministrem Spraw Wojskowych został gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki. W tym okresie większość kluczowych stanowisk w siłach zbrojnych objęła grupa generałów i oficerów wywodzących się z kręgów legionowo-peowiackich.
W latach 1935–1939 na czoło zagadnień związanych z siłami zbrojnymi wybija się program rozbudowy Wojska Polskiego, który w rzeczywistości jest jednocześnie procesem ich głębokiej modernizacji, mającym na celu unowocześnienie sił zbrojnych poprzez utworzenie nowych oddziałów wojskowych i nasycenie armii nowoczesnym uzbrojeniem i sprzętem wojskowym. Stało się to możliwe w związku ze znaczącą poprawą sytuacji gospodarczej Polski, na skutek opanowania kryzysu gospodarczego.
Organem odpowiedzialnym za koordynację i synchronizację tych działań był Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu (KSUS), na czele którego stał inspektor armii gen. broni Kazimierz Sosnkowski. Rezultatem jego prac było przyjęcie do realizacji sześcioletniego programu rozbudowy Wojska Polskiego 1936–1941. Dzięki planom zakładającym zużytkowanie na ten cel zawrotnej jak na polskie warunki sumy ponad 5 miliardów złotych, udało się do wybuchu wojny sformować dwie brygady zmotoryzowane oraz wiele oddziałów i pododdziałów nowoczesnych rodzajów broni – broni pancernych, artylerii przeciwpancernej, artylerii przeciwlotniczej, łączności oraz lotnictwa, a także zakupić nowe uzbrojenie, w tym okręty wojenne, samoloty, czołgi, działa, broń przeciwpancerną i maszynową oraz sprzęt wojskowy – radiostacje, samochody, motocykle itd.
W zakresie planowania wojennego w latach 1935–1939 opracowany został plan wojny ze Związkiem Sowieckim, tzw. plan operacyjny „W” (Wschód). 4 marca 1939 r. Sztab Główny przystąpił do opracowania planu wojny z Niemcami (plan operacyjny „Z”), którego nie zdołano jednak w pełni ukończyć do chwili wybuchu II wojny światowej. Wiosną 1937 r. wprowadzony został nowy plan mobilizacyjny „W”, który w praktyce okazał się jednym z najlepszych planów mobilizacyjnych.
*
W latach 1921–1939 Rzeczpospolita Polska poczyniła ogromny wysiłek finansowy, aby utrzymywać na stopie pokojowej siły zbrojne liczące ponad 250 000 żołnierzy. W rezultacie Wojsko Polskie należało do liczących się wówczas armii europejskich. Stan ekonomiczny państwa nie pozwalał na zmodernizowanie wojska w takiej skali, w jakiej robili to sąsiedzi Polski. Pomimo tych problemów Wojsko Polskie stawiało w 1939 r. przez 36 dni opór armiom aż trzech agresorów.
płk dr hab. prof. Akademii Obrony Narodowej Juliusz S. Tym