Korpus Ochrony Pogranicza to polska formacja wojskowa powołana na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 12 września 1924 roku. Kilka dni później - 17 września – Sztab Generalny wydał instrukcję określającą wojskową strukturę KOP. Decyzję o jego utworzeniu podjęto podczas posiedzenia Rady Ministrów z udziałem prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego w dniach 21-22 sierpnia 1924 roku.

Przyczyną powołania KOP było narastające na początku lat dwudziestych zagrożenie radzieckie dla stabilności sytuacji społeczno-politycznej na terenach przygranicznych. Od 1921 roku na polskim terytorium przy granicy z ZSRR na sile przybierały radzieckie działania wywiadowcze, destabilizacyjne, występowały liczne przypadki inspirowanych przez stronę radziecką działań o charakterze terrorystycznym. Władze radzieckie również wspierały i inspirowały ugrupowania terrorystyczne mniejszości narodowych w Polsce oraz wypady z terytorium ZSRR na wschodnie powiaty RP. W 1923 roku ochronę polskiej granicy wschodniej przejęła Policja Państwowa, jednak i ona okazała się bezsilna wobec rosnącego zagrożenia ze strony wschodniego sąsiada. Apogeum tego rodzaju działań miało miejsce w sierpniu 1924 roku, kiedy to zorganizowany oddział - w nocy z 3/4 sierpnia - przekroczył granicę i wtargnął na terytorium województwa nowogródzkiego atakując i grabiąc miejscowość Stołpce. We wrześniu tego roku doszło do kolejnego poważnego aktu agresji w okolicy miejscowości Łowcza, gdzie zatrzymany został pociąg relacji Pińsk – Łuniniec, w którym podróżował wojewoda poleski Stanisław Downarowicz wraz z towarzyszącymi mu senatorem RP Bolesławem Wysłouchem i biskupem Zygmuntem Łozińskim. Szacuje się, że w 1924 roku w strefie przygranicznej przeprowadzono przeszło 200 napadów i aktów dywersji, w których wzięło udział ok. 1000 bandytów, a śmierć poniosły przynajmniej 54 osoby. Działalność dywersyjna prowadzona z terenu ZSRR coraz bardziej zagrażała stabilności naszej granicy wschodniej i bezpieczeństwu państwa. W tej sytuacji władze polskie podjęły decyzję o utworzeniu specjalnej formacji wojskowej przeznaczonej do ochrony granicy wschodniej RP.

KOP stanowił integralną część Sił Zbrojny RP, pod względem operacyjnym, organizacyjnym, personalnym i wyszkolenia podporządkowany został Ministerstwu Spraw Wojskowych, natomiast pod względem ochrony granicy, bezpieczeństwa w pasie granicznym oraz budżetu podlegał Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Z kolei w maju 1938 roku w sprawach wywiadu oraz przygotowań do zadań wojennych podporządkowany został Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych.

Zadania KOP obejmowały przede wszystkim:

- ochronę wschodniej granicy Polski;

- zapewnienie spokoju ludności obszarów przygranicznych;

- ugruntowanie bezpieczeństwa publicznego;

- likwidację działalności zbrojnych band terrorystycznych i dywersyjnych;

- zwalczanie działalności antypaństwowej prowadzonej przez przedstawicieli mniejszości narodowych;

- niedopuszczenie do nielegalnego przewozu i przerzutu towarów przez granicę;

- niedopuszczenie do nielegalnego przekraczania granicy;

- współdziałanie z innymi organami Sił Zbrojnych w dziedzinie obrony państwa.

Do końca 1924 roku żołnierze Korpusu zatrzymali przeszło 5 tysięcy osób, które nielegalnie zamierzały przekroczyć granicę polsko-rosyjską, odparli 89 napadów różnych band, ponad 50 innych wytropili.

Formowanie Korpusu ukończone zostało w grudniu 1927 roku. Ówczesna organizacja pokojowa KOP obejmowała: dowództwo z siedzibą w Warszawie, sześć brygad (o numeracji od 1 do 6) oraz dywizjon żandarmerii. Do 1939 roku KOP przechodził kilka zmian swej struktury. W lipcu 1929 roku nastąpiła pierwsza reorganizacja (pod kryptonimem „R1”), zarówno pod względem organizacji wewnętrznej, jak i dyslokacji. Powstało m.in. sześć dowództw pułków i nowe bataliony. Wszystkie jednostki KOP, od strażnicy po brygadę, przyjęły nazwy miejscowości lub nazwy geograficzne regionów, w których stacjonowały ich dowództwa i sztaby. Część jednostek przeformowano, utworzono kilka nowych. Wprowadzono pododdziały saperów i artylerii. Brygady otrzymały wówczas następujące nazwy: Brygada KOP „Grodno”, Brygada KOP „Wilno”, Brygada KOP "Nowogródek", Brygada KOP "Polesie", Brygada KOP "Wołyń", Brygada KOP "Podole". Pułki natomiast otrzymały nazwy: Pułk KOP "Głębokie", Pułk KOP "Wilejka", Pułk KOP "Wołożyn", Pułk KOP "Sarny", Pułk KOP "Czortków".

W 1931 roku przeprowadzona została kolejna reorganizacja (pod kryptonimem „R2”), w ramach której zniesiono numerację, pozostawiając jedynie nazwy oddziałów od nazw miejscowości lub regionów geograficznych, w których stacjonowały ich dowództwa i sztaby. Organizacja KOP po tej zmianie wyglądała następująco: Brygada „Grodno", Brygada „Wilno”, Brygada „Nowogródek”, Brygada „Polesie”, Brygada „Wołyń”, Brygada „Podole”, Centralna Szkoła Podoficerów KOP w Osowcu i Dywizjon Żandarmerii.

Dalsze przemiany organizacyjno-strukturalne i rozbudowa jednostek KOP prowadzone były w latach 1937-1939. W lutym 1939 roku KOP przejął od Straży Granicznej odpowiedzialność również za granicę polsko-rumuńską, a miesiąc później, po rozpadzie Czechosłowacji, także granicę polsko-węgierską.

Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej w strukturze KOP znajdowały się trzy brygady („Grodno”, „Podole”, „Polesie”) i dziewięć samodzielnych pułków („Wilno”, „Głębokie”, „Wilejka”, „Wołożyn”, „Snów”, „Sarny”, „Zdołbunów”, 1. Pułk KOP oraz 2. Pułk KOP oraz Centralna Szkoła Podoficerów KOP. Łącznie około 25 tysięcy żołnierzy.

Na podstawie rozkazu z 30 sierpnia 1939 roku o przejściu KOP na stopę wojenną w jego strukturze przeprowadzona została kolejna reorganizacja. Na bazie poszczególnych oddziałów KOP formowano rezerwowe dywizje piechoty, podporządkowując je określonym związkom operacyjnym. Dowództwo KOP utworzyło dowództwo Grupy Operacyjnej (dowódca gen. Jan Kazimierz Kruszewski) Armii Odwodowej „Prusy”. Dowódcą Korpusu został dotychczasowy I zastępca dowódcy KOP – gen. bryg. Wilhelm Orlik-Rückemann. W trakcie mobilizacji na bazie oddziałów KOP utworzono cztery dywizje piechoty (33. DP, 35. DP, 36. DP, 38. DP) oraz trzy brygady górskie (1., 2., i 3.).

1 września 1939 roku oddziału KOP podjęły walkę z Niemcami, m.in. w dniach 2-3 września uporczywą obroną pozycji pod Węgierską Górką wsławiła się 151. kompania forteczna „Węgierska Górka”, wchodząca w skład 1. Brygady Górskiej KOP. W dniach 6 - 9 września ciężkie walki w rejonie Końskich – Szydłowca i Iłży toczyła 36. DP rez. zmobilizowana przede wszystkim na bazie Brygady KOP „Podole”. Od 7 do 10 września miała miejsce bitwa w rejonie Wizny, określana mianem „Polskich Termopil”, w której oddziałami polskimi dowodził kpt. KOP Władysław Raginis. Od 17 września oddziały KOP walczyły również z Armią Czerwoną, m.in. 29-30 września w bitwie pod Szackiem 4-tysięczna grupa KOP pod dowództwem gen. Wilhelma Orlik-Rückemanna stawiała twardy opór 52. Dywizji Strzeleckiej. 1 października jednostki KOP stoczyły również ciężki bitwę pod Wytycznem. Po klęsce wrześniowej wielu żołnierzy KOP dostało się do niewoli radzieckiej, część zdołała się ewakuować do Rumunii i na Węgry, część zaś przeszła do działań konspiracyjnych.

Dowódcami KOP byli kolejno: gen. bryg. Henryk Odrowąż-Minkiewicz (1924-V 1929), płk Stanisław Tessaro (V 1929-X 1930), gen. bryg. Jan Kruszewski (X 1930-VIII 1939) i gen. bryg. Wilhelm Orlik-Rückemann (od 31 sierpnia 1939 do rozformowania we wrześniu 1939 roku).

dr hab. prof. Akademii Obrony Narodowej Janusz Zuziak