Pisarski Achacy z Pisar h. Szreniawa z krzyżem (zm. 1673), poseł na sejmy, działacz sejmikowy w województwie krakowskim, starosta wolbromski. Ród pochodził z Pisar w pow. krakowskim. P. był trzecim z czterech synów Jana, rotmistrza, i jego drugiej żony Apolinary z Latoszyńskich, córki Józefa, podczaszego krakowskiego (zob.). P. wcześnie stracił ojca; był jeszcze dzieckiem w r. 1641, gdy jego matka była już powtórnie zamężna za Hiacyntem (Jackiem) Lanckorońskim z Brzezia. Prawdopodobnie studiował w Krakowie, gdyż w r. 1649 w wydanym w tym mieście dziełku Kazimierza Dmosickiego podpisał się pod anagramem, dodając po nazwisku «studiosus poëseos». Panegiryści wspominali o udziale P-ego w kozackich, moskiewskich, szwedzkich, transylwańskich ekspedycjach, lecz nie podali szczegółów. Był on właścicielem Wronkowa, Wojsławic i Żar w pow. proszowskim oraz Dupia i Pisar w pow. krakowskim. Należał do najgorliwszych stronników rokoszanina Jerzego Lubomirskiego. Jako poseł krakowski na nadzwycz. sejm w r. 1665, dn. 24 III nie chciał w izbie dopuścić do głosu posła inflanckiego Szlichtynga, sprzeciwiającego się wniesieniu prośby o łaskę dla Lubomirskiego. Zapewne swą postawą przyczynił się P., wraz z innymi krakowskimi posłami, do zerwania tego sejmu. W lecie zaś t. r. werbował ludzi w województwie krakowskim dla Lubomirskiego. Jako marszałek sejmiku proszowskiego 3 II 1666 mobilizował opozycję antydworską, został wybrany na posła sejmowego, a w maju t. r. stanął na czele pospolitego ruszenia województwa w zastępstwie kaszt. Stanisława Warszyckiego. W lipcu (13) tak zapalczywie stawał pod Mątwami po stronie rokoszanina, paląc się do walki przed Wielkopolanami, że aż wymieniano go wśród poległych. Dowodził wówczas jako pułkownik pospolitym ruszeniem woj. krakowskiego. Był posłem na sejm abdykacyjny (27 VIII–16 IX 1668) Jana Kazimierza, w grudniu 1668 podpisał generalną konfederację «non obstantibus quibusvis protestationibus et exceptionibus», posłował następnie na sejm konwokacyjny. W maju 1669 miało dojść w Pińczowie do konfliktu P-ego z Janem Kazimierzem, zdążającym przez Kraków za granicę. Podobno, jak podaje tylko Joachim Jerlicz, P. nie chciał ustąpić gospody byłemu królowi. Obity przez gwardię, wniósł pozew w Krakowie na sądy kapturowe na byłego króla i rzekomo uzyskał wyrok odsądzający go od czci. Poza Jerliczem żadne źródło nie informuje o tym zajściu.

Na polu elekcyjnym w r. 1669 P. nie był zadowolony z wyboru na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, co Jan Ch. Pasek obrazowo zapisał: «a P. czapką tylko o łeb uderzywszy, pojechał na stronę». W czasie sejmu koronacyjnego w Krakowie 25 X 1669 wystąpił P. wśród manifestantów województwa krakowskiego, protestujących przeciw pewnym konstytucjom, gdyż wskutek zerwania dwóch sejmików proszowskich nie było krakowskich posłów na sejmie. Dn. 15 XI 1670 protestował zaś, wraz z innymi rotmistrzami i porucznikami województwa krakowskiego, przeciw niewłaściwej formie zwołania pospolitego ruszenia, a 22 I 1672 wnosił protestację po zerwaniu sejmiku proszowskiego. Prawdopodobnie dwór podjął kroki w celu pozyskania go, gdyż otrzymał P. zgodę na wykupienie z rąk Mikołaja Korycińskiego starostwa wolbromskiego; objął je 6 II 1672. Dn. 25 VIII 1672 stawił się na pospolitym ruszeniu swego województwa pod Kucharami w woj. sandomierskim, gdzie podpisał laudum jako rotmistrz powiatów krakowskiego i szczyrzyckiego. Jesienią 1672 zjawił się P. wraz z województwem krakowskim w konfederackim obozie pod Gołębiem i Lublinem, gdzie 6 XI wywołał awanturę, «nondum despumato falerno pobeształ i popstrzykał panów Dębińskich», nazwał ich «huczkami, którzy w kupie wszytkiego dokazują impetem, a pojedynkiem nie umieją nic». Dodał też, «że on tej konfederacyjej nie ma za konfederacyją, ponieważ się bracia rozjechali, nie skończywszy jej słusznie». Porwano się z obu stron do bójki i ledwo ich rozdzielono, ale do generalnego koła tego dnia nie doszło. Tam to pod Lublinem zaciągnięto chorągiew kozacką tzw. nowego zaciągu pod komendą P-ego, której resztę żołdu uchwalono zapłacić w czerwcu 1673. W styczniu 1673 wybrano P-ego na sędziego konfederackiego województwa krakowskiego. Na kampanię chocimską 1673 wiódł P. tę chorągiew w sile 100 koni. P. zginął w bitwie pod Chocimiem 11 XI 1673. Pochowany został uroczyście 15 III 1674 w kościele Św. Trójcy w Krakowie; kazanie pogrzebowe wygłosił dominikanin Stanisław Ormiński. W krużgankach kościoła umieszczono staraniem rodziny epitafium z portretem P-ego. Tablicę ku jego pamięci umieszczono w kościele w Karniowicach (pow. proszowski).

Z małżeństwa z Elżbietą z Lipskich, siostrą Jana, star. czchowskiego (zob.), zamężną 2. v. za Stanisławem Ksiąskim, pozostawił P. dwóch synów: Antoniego i Michała Achacego, oraz kilka córek, m. in. Apolinarę, żonę 1. v. Jana Dembińskiego, 2. v. Andrzeja Dembińskiego, płka królewskiego, Katarzynę, norbertankę na Zwierzyńcu pod Krakowem, Barbarę zamężną Dmosicką i Annę (zm. 1684).

Przedkonwokacyjny sejmik proszowski 29 XII 1673 wnosił, by potomkom P-ego, «który gloriose na placu marsowym w teraźniejszej okazyjej za całość poległ Ojczyzny», przekazać starostwo wolbromskie. Prośbę tę ponowił sejmik proszowski jeszcze 12 IV 1674 oraz 31 XII 1675; sejm w r. 1676 wyznaczył potomkom P-ego nagrodę 20 000 zł na starostwie wolbromskim. Wespazjan Kochowski poświęcił P-emu żałobne „Consolatoria” w 5. księdze liryków, zawartych w zbiorze „Niepróżnujące próżnowanie…” (Kr. 1674).

Portret epitafijny w kościele Św. Trójcy w Krakowie, fot. w: Katalog zabytków sztuki w Pol., I, IV cz. 3 (tu pomyłkowo określony jako wojewoda krakowski); – Estreicher, XV 255, XXIII 432; Boniecki, IV 217, 228, XIV 319; Niesiecki; Uruski; – Bąkowa J., Szlachta województwa krakowskiego wobec opozycji Jerzego Lubomirskiego w l. 1661–1667, Kr. 1974 s. 86, 89, 94, 111, 138, 152, 159, 166, 171–2; Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie, Kr. 1930; Czermak W., Ostatnie lata Jana Kazimierza, W. 1972; Czubek J., Wespazjan z Kochowa Kochowski, Rozpr. AU Wydz. Filol., Kr. 1901 XXXII 126; Korzon T., Dola i niedola J. Sobieskiego, Kr. 1898 I 432–3; Majewski W., Bitwa pod Mątwami, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1961 VII z. 1 s. 45, 48, 59, 60, 64, 68, 70, 86; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, tamże, W. 1961 VII z. 2 s. 418; – Akta sejmikowe woj. krak., I–IV; Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem 1672, Oprac. A. Przyboś i K. Przyboś, Wr. 1972; Dmosicki K., Gratulatoria apophoreta Musarum, Kr. 1649; Inwentarze dóbr ziemskich województwa krakowskiego 1576–1700, Oprac. A. Kamiński, A. Kiełbicka, S. Pańków, W. 1956; Jerlicz J., Latopisiec, W. 1854 II 140; Kochowski W., Annalium Poloniae Climacter III, Kr. 1698 s. 230–9; Ojczyste spominki, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 I 201–2; Ormicki S., Natarczywość Srzeniawy, Kr. 1674; Pasek J., Pamiętniki, Wyd. W. Czapliński, Wr. 1979; Pisma do wieku Jana Sobieskiego; Rejestr poborowy województwa krakowskiego z r. 1629, Oprac. W. Domin, J. Kolasa, E. Trzyna, S. Żyga, Wr. 1956; Rejestr poborowy województwa krakowskiego z r. 1680, Oprac. E. Trzyna, S. Żyga, Wr. 1959; Vol. leg., IV 1060; Zbiór aktów do historii ustroju sądów prawa polskiego i kancelarii sądowych województwa krakowskiego z XVI–XVIII w., Wyd. S. Kutrzeba, Arch. Kom. Prawn. AU, Kr. 1909 VIII/2; – Arch. Państw. w Kr.: Terr. Crac., t. 133 s. 690, 691, 1003, 1291, t. 135 s. 405.

Adam Przyboś