Sari Ada, właściwie Szayer (Szajer, Szajerówna, Szayerówna) Jadwiga Leontyna, czasami Adela (1886–1968), śpiewaczka, pedagog wokalistyki. Ur. 29 VI w Wadowicach, była córką doktora praw Edwarda Scheuera (w r. 1889 zmienił nazwisko na Szayer) i Franciszki z Chybińskich. W r. 1888 rodzina przeniosła się do Starego Sącza; ojciec otworzył tu kancelarię adwokacką i był później, przez 26 lat, burmistrzem tego miasta.

Od r. 1892 S. uczyła się w szkole klarysek w Starym Sączu, potem w Cieszynie, a w l. 1901–4 na pensji Sióstr Bożej Miłości w Krakowie, gdzie miała zajęcia muzyczne (solfeggio i śpiew) z siostrą Salezją de Torda. W r. 1902 wystąpiła w Starym Sączu na koncercie dobroczynnym. L. 1905–7 spędziła w Wiedniu, w studio hrabiny Pizzamano, doskonaląc tu umiejętności artystyczne i znajomość języków obcych. W maju 1907 (tak wg B. Kaczyńskiego, inne opracowania podają r. 1906) wystąpiła na koncercie organizowanym przez protektorkę studia księżnę Lichtenstein, jako Lalka w operetce E. Audrana „La poupée automathique”, uzyskując pochlebną wzmiankę w prasie. Od jesieni 1907 uczyła się śpiewu w Mediolanie u A. Rupnicka. Debiutowała w maju 1909 w Teatro Nazionale w Rzymie, jako Małgorzata w „Fauście” Ch. Gounoda, już pod swym scenicznym nazwiskiem Ada Sari. W sezonie 1909/10 śpiewała w Rzymie, Neapolu (Teatro San Carlo) i Aleksandrii, w sezonie 1910/11 – w Mediolanie (Teatro dal Verme) oraz w in. miastach włoskich, jak Triest (Teatro Comunale), Bolonia (Teatro Comunale), Piacenza (Teatro Municipale), Florencja (Teatro Comunale), Werona (Teatro Comunale), Wenecja (Teatro La Fenice), Genua, a także w Madrycie i Lizbonie. Jesienią 1911 występowała we Florencji (Teatro Politeama Fiorentino) i Brescii (Teatro Grande), jak też w mniejszych miastach. Wykonywała partie Neddy (w „Pajacach”, m.in. pod batutą kompozytora tej opery R. Leoncavalla), Santuzzy (w „Rycerskości wieśniaczej”, m.in. pod dyrekcją jej kompozytora P. Mascagniego), Gemmy’ego (w „Wilhelmie Tellu” G. Rossiniego), Elzy (w „Lohengrinie” R. Wagnera), Julii (w „Romeo i Julii” Gounoda), Gildy (w „Rigoletto” G. Verdiego) i in.

W r. 1912 S. przyjechała do kraju, 4, 6 i 7 II wystąpiła w Krakowie na koncertach muzyki operowej, a 12 VIII z Krakowskim Chórem Akademickim z okazji VIII Kongresu Esperantystów. W sezonie 1912/13 najpewniej znów śpiewała we Włoszech, zaś od stycznia do kwietnia 1914 na scenach Rosji (Petersburg, Odessa, Kijów, Moskwa); w zespole włoskim, towarzyszącym w tournée barytonowi M. Battistiniemu, wykonywała główne partie sopranowe w operach: „Rigoletto”, „Pajace”, „Lohengrin”, „Thais” J. Masseneta (tytułowa), „Demon” A. Rubinsteina (Tamara), „Mignon” i „Hamlet” A. Thomasa (Filina i Ofelia), „Poławiacze pereł” G. Bizeta (Leila). Dn. 28 IV i 29 IV 1914 miała w operze warszawskiej swe pierwsze sceniczne występy przed publicznością polską; śpiewała partię Gildy i Małgorzaty w „Hugonotach” G. Meyerbeera. Adam Dobrowolski napisał wówczas w „Kurierze Warszawskim”: «Głos artystki brzmi metalicznie i „niesie” dobrze. Skala obszerna, sięgająca górnego es pozwala swobodnie panować śpiewaczce nad całą partią i wydobywać z niej wszystkie efekty ekspresyjne». Z Warszawy S. pojechała do Lwowa, gdzie 7, 10, 28 i 30 V oraz 2 VI wystąpiła w Teatrze Miejskim. Dn. 21–23 VII brała udział w występach opery lwowskiej w Krakowie, a następnie udała się na objazd Włoch z „Cyrulikiem sewilskim” Rossiniego, w którym, jako Rozyna, miała za partnerów doborowych włoskich solistów.

Po wybuchu wojny S., jako poddana austriacka, musiała opuścić Włochy. Zatrzymała się w Wiedniu, w r. 1915 przyjechała do Galicji. Dn. 8 VI 1916 w Stanisławowie zaśpiewała trzy kobiece partie (Olimpii, Giulietty i Antonii) w „Opowieściach Hoffmanna” J. Offenbacha, 22, 23 i 25 VII t.r. uczestniczyła w występach gościnnych opery lwowskiej w Krakowie, a jesienią dała występy we Lwowie, w Teatrze Miejskim. We wrześniu i październiku 1917 śpiewała w Warszawie partie Rozyny, Małgorzaty (w „Hugonotach”) i Konstancji w „Uprowadzeniu z seraju” W. A. Mozarta.

W ciągu lat wojny spędzonych w kraju talent S. rozwinął się. Ugruntowała technikę koloraturową, poszerzyła skalę głosu, wzbogaciła repertuar operowy i przygotowała programy koncertowe. Gdy po recitalu danym 22 III 1919 w Krakowie wyjechała do Włoch, nastąpiło dwanaście najświetniejszych lat jej kariery. Regularne na ogół przyjazdy do rodziny na okres lata i Bożego Narodzenia łączyła z występami w kraju, które dawała w maju–czerwcu i wrześniu, bądź w grudniu i styczniu. Śpiewała w przedstawieniach operowych i na koncertach, najczęściej we Lwowie, Warszawie i Krakowie, także w Poznaniu, Katowicach i Łodzi.

Każdy kolejny sezon miał swą artystyczną kulminację. W r. 1922 po serii występów w Hiszpanii i we Włoszech były to sukcesy w partii Rozyny w Teatro Carcano w Mediolanie; po nich została zaangażowana do Teatro alla Scala i 12 V 1923 śpiewała tu partię Królowej Nocy w „Czarodziejskim flecie” Mozarta pod batutą A. Toscaniniego. Jesienią t.r. odbyła tournée po Anglii, Szkocji i Irlandii, występując w cyklu pn. «Celebrity Concerts» obok wiolonczelisty P. Casalsa, skrzypka F. Kreislera i pianisty W. Backhausa. W r. 1924 wzięła udział w letnim staggione opery lwowskiej w Krakowie. Latem 1925 uczestniczyła w wyprawie trupy włoskiej z Teatro alla Scala do Ameryki Południowej. W La Paz dano serię spektakli z okazji 100-lecia powstania republiki Boliwii, z S. jako Gildą i Violletą (w ,,Traviacie” Verdiego). Zespół zagrał ponadto w Tucumán w Argentynie „Cyrulika sewilskiego” (z S. w roli Rozyny), a sama S. zaproszona do Teatro Colón w Buenos Aires wykonała tam w przedstawieniach partie Rozyny, Violetty, Łucji z Lammermoor (tytułowa w operze G. Donizettiego) i Gildy. W tej roli w r. 1926 wystąpiła w Sztokholmie na galowym przedstawieniu ,,Rigoletta”, danym z okazji zaślubin księżniczki szwedzkiej Astrid z królem belgijskim Leopoldem. W r. 1927 miała m.in. recital w ramach Concerts Colonne et Lamoureux w Salle Gaveau w Paryżu i w Konzerthaus w Wiedniu, uznany za wydarzenie sezonu. W r. 1928 dwukrotnie wyjeżdżała do USA: 5 III 1928 dała koncert w Carnegie Hall w Nowym Jorku, w listopadzie t.r. w Orchestra Hall w Chicago, później występowała w Detroit, Michigan, Buffalo, Cleveland, Waszyngtonie, Filadelfii i in. miastach, także w Kanadzie. W r. 1929 wzięła udział w międzynarodowym festiwalu operowym w Zurychu z grupą artystów z Teatro alla Scala (jako Rozyna w „Cyruliku sewilskim”). W r. 1931 była ozdobą galowych przedstawień w Monte Carlo zorganizowanych z okazji książęcych urodzin – śpiewała Violettę w „Traviacie” i tytułową partię w „Szecherezadzie”, operowej trawestacji poematu symfonicznego N. Rimskiego-Korsakowa, specjalnie dla jej głosu dokonanej przez R. Gunsbourga. Po kilkakroć występowała w miastach tak ważnych dla życia muzycznego Europy okresu międzywojennego, jak Zurych, Wiedeń, Praga, Budapeszt. Odbywała tournée po Skandynawii (w samej Szwecji wystąpiła w 20 miejscowościach), Bałkanach i Czechosłowacji. Śpiewała chętnie w różnych językach, np. w roli Rozyny granej w Norymberdze (1930) recytatywy wykonywała po niemiecku, zaś partię Marzenki w „Sprzedanej narzeczonej” B. Smetany zaprezentowała w praskim teatrze «Národní Divadlo» (1930) po czesku.

Większe niewątpliwie niż na scenie operowej sukcesy artystka odnosiła podczas występów koncertowych. Pozwalały jej one w repertuarze typowym dla koloraturowych sopranów (arie operowe i różnego rodzaju wirtuozowskie utwory z efektami staccato, trylów, biegników) olśniewać słuchaczy mistrzowską techniką, zaś w pieśniach ujmować finezyjnym wdziękiem interpretacji i siłą wyrazu. Może dlatego najchętniej i najdłużej śpiewaną przez nią partią była Rozyna w „Cyruliku sewilskim” Rossiniego, gdzie scenę lekcji śpiewu z II aktu wypełniała rozbudowanym wokalistycznym popisem, wykonując tam np. „Wariacje na temat Mozarta” A. Adama, arię Królowej nocy z „Czarodziejskiego fletu” Mozarta, pieśń „Życzenie” Chopina itp.

Od jesieni 1931 S. mieszkała w Krakowie. Zorganizowano wtedy na nowo (po ośmiu latach przerwy) Operę Krakowską i S. śpiewała w szesnastu z wystawionych do końca 1934 r. pozycjach; wykonywała partie Gildy, Rozyny, Łucji, Małgorzaty („Faust”), Violetty, Marzenki, Konstancji oraz Olimpii, Antonii i Giulietty („Opowieści Hoffmanna”), a także rzadziej, bądź wcale przez nią dotąd nie śpiewane, jak Lakme (tytułowa w operze L. Delibesa), Marta (tytułowa w operze F. Flotowa), Mignon (tytułowa w operze A. Thomasa), Norina (w „Don Pasquale” G. Donizettiego), Mimi (w „Cyganerii” G. Pucciniego), Amina (w „Lunatyczce” V. Belliniego), Elżbieta (w „Tanhäuserze” Wagnera), Pani Fluth (w „Wesołych kumoszkach z Windsoru” O. Nicolaia). Premiery „Uprowadzenia z seraju” i „Lunatyczki” z udziałem S. miały swe ogólnopolskie transmisje radiowe. Z sukcesów zagranicznych w tym okresie wymienić można występy w Holandii, Jugosławii i na Węgrzech oraz cykl koncertów mistrzowskich «Weltberühmte» w Monachium (1933). Odbywała też liczne podróże artystyczne po kraju, występując zarówno w większych, jak i małych miastach (np. wystąpiła w Bielsku, Borysławiu, Bydgoszczy, Cieszynie, Drohobyczu, Gdyni, Grodnie, Kaliszu, Kielcach, Krynicy, Lublinie, Nowym Sączu, Piotrkowie, Tarnowie, Truskawcu, Toruniu, Gdańsku, Wilnie i Zakopanem).

Jesienią 1934 S. osiedliła się w Warszawie i dość często w tutejszej Operze śpiewała najsłynniejsze swoje partie (Gilda, Małgorzata, Lakme, Marta), a nawet brała udział w przedstawieniach operetki „Kraina uśmiechu” F. Lehara (1935). We wrześniu 1936 i w styczniu 1937 miała cykl występów we Lwowie w przedstawieniach operowych organizowanych przez Romana Wragę. Następnie wyjeżdżała do Włoch. W tym czasie zaczęła udzielać lekcji. W styczniu 1938 wystąpiła w Krakowie w partii Leonory w „Trubadurze” Verdiego, w styczniu i w lutym 1939 we Lwowie, jako Gilda i Lakme.

Podczas drugiej wojny światowej S. kształciła w Warszawie młodzież w tajnym studio operowym. W Krakowie śpiewała partię Rozyny w kilku spektaklach „Cyrulika sewilskiego” (premiera 22 V 1941, wznowienie 4 II 1942) wystawionych przez grupę operową Stanisława Drabika na scenie Teatru Starego za aprobatą okupanta. Powstanie 1944 r. przeżyła w Warszawie; przeszła przez obóz w Pruszkowie, skąd udało się jej przedostać do Krakowa, gdzie mieszkał jej brat, Tadeusz. Tuż po zakończeniu wojny, w r. 1945, wystąpiła w Krakowie, na koncercie w Filharmonii i podjęła pracę pedagogiczną w krakowskiej Wyższej Szkole Muzycznej. W r. 1946 miała ostatnie występy sceniczne: 3, 4 i 5 V śpiewała partię Gildy w przedstawieniach „Rigoletta” na scenie Opery Dolnośląskiej we Wrocławiu, a 15 VIII partię Rozyny w „Cyruliku sewilskim” przygotowanym przez zespół Opery Krakowskiej (tzw. Operę Bierdiajewa) na scenie Teatru im. Słowackiego w Krakowie. Do r. 1947 dawała koncerty estradowe (recitale z towarzyszeniem pianistki Ewy Wernikówny) w kraju (udział w koncercie symfonicznym na dziedzińcu wawelskim w Krakowie, recital w «Romie» w Warszawie) i w Czechosłowacji. W r. 1947 zamieszkała w Warszawie i uczyła w tutejszej Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej jako profesor nadzwycz. Okresowo współpracowała też z Państwową Średnią Szkołą Muzyczną nr 1 w Warszawie. W r. 1954 była wiceprzewodniczącą jury Międzynarodowego Konkursu Śpiewaczego w ramach festiwalu «Praska Wiosna» («Pražské Jaro»).

Dn. 7 XII 1957 w Operze Warszawskiej odbył się jubileusz 50-lecia pracy artystycznej S.: na uroczystym koncercie śpiewało 15 wybitnych solistów; w ariach i duetach towarzyszyło im na zmianę czterech dyrygentów. Od 1 III 1958 do 4 X 1959 S. była korepetytorem solistów w stołecznej Operze. W r. 1962, od kwietnia do września, przebywała w USA na zaproszenie tow. «The Ring of Schools of Art» w Kalifornii. Pomagała tu zorganizować Wydz. Wokalny w nowym Instytucie Sztuk Pięknych w Petaluma pod San Francisco i prowadziła w nim wykłady. Przed powrotem do kraju, 8 IX 1962 w Chicago artyści urządzili wieczór muzyczny na jej cześć. Dn. 6 VI 1966 na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie odbył się uroczysty koncert z okazji 80 lat życia i 60 lat pracy artystycznej S. Wystąpiło wówczas 14 jej uczniów, a także 11 solistów Teatru Wielkiego (w tym artyści baletu), orkiestrą dyrygowało pięciu dyrygentów. W styczniu 1968 S. przeszła zawał serca.

Sztuka wokalna S. łączyła w sobie bogactwo lirycznego brzmienia z kunsztem techniki koloraturowej i bel canto. Piotr Rytel podkreślał rzadką umiejętność prowadzenia kantyleny, a Zygmunt Latoszewski – mistrzostwo w interpretacji pieśni. Miała ich w repertuarze ponad 400, od romantycznych po współczesne, kompozytorów polskich jak F. Chopin, S. Moniuszko, M. Karłowicz, S. Niewiadomski, K. Szymanowski, W. Friemann, I. Paderewski, L. Różycki, T. Kassern, J. Maklakiewicz i in., oraz obcych, jak A. Dvořák, G. Fauré, N. Rimski-Korsakow, A. Greczaninow, S. Rachmaninow, I. Strawiński, M. Reger, R. Schumann i in. W ciągu 40 lat scenicznej kariery (1906–46) występowała w 33 różnych operach wykonując 36 partii. Bogusław Kaczyński określił jej głos jako: «duży, typu lirico spinto, o niewiarygodnej łatwości technicznej oraz pewnym i tak rzadko spotykanym u dramatycznych koloratur il sopracutto Fa, które artystka miała okazję demonstrować w „Cyruliku sewilskim”» („Ruch Muzycz.” 1973 nr 21 s. 18).

S. była doskonałym pedagogiem, wykształciła wielu wybitnych śpiewaków z dwu pokoleń. Pobierało u niej lekcje ponad 100 osób. Wśród 57 czynnych zawodowo, znaczniejszych jej uczniów, byli m.in.: Alicja Dankowska, Zdzisława Donat, Maria Fołtyn, Jerzy Kobza-Orłowski, Zofia Łosakiewicz, Halina Mickiewiczówna, Barbara Nieman, Bogna Sokorska, Janina Stano, Urszula Trawińska-Moroz, Marian Woźniczko. S. pod koniec życia działała aktywnie w Stow. Polskich Artystów Muzyków, założyła tam Koło Seniorów; została też honorowym członkiem tej organizacji. S. zmarła 12 VII 1968 podczas kuracji w Ciechocinku. Została pochowana w Warszawie na Powązkach, w Alei Zasłużonych. Była odznaczona m.in. orderem Sztandaru Pracy II kl., Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

S. rodziny nie założyła.

Od r. 1979 w Nowym Sączu odbywa się konkurs wokalny jej imienia.

Portret (autor nieznany) – postać Muzy z lirą, kamień, ok. 1958, reprod. w: „Świat” 1968 nr 30, Portret, przez B. Rychter-Janowską, pastel, 1909, Portret (malarz nieznany) – S. jako Rozyna w „Cyruliku sewilskim”, olej., 1945 – wszystkie w Muz. Teatralnym w W.; Karykatura (autor nieznany) w zbiorach B. Kaczyńskiego w W., reprod. w: „Express Wieczorny” 1977 nr 5; Portret i rysunki J. Łupiny w posiadaniu twórcy; Fot. w Arch. Dokumentacji Mechanicznej, Muz. Teatr. w W.; – Mała Enc. Muzyki; Gatti C., Il teatro alla Scala 1778–1963, Mediolan 1964; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Riemann H., Musik Lexikon. Ergänzungs-Band. Personenteil, Mainz 1972–5 I–II; Seeger H., Opern Lexicon, Berlin 1978; Słown. Muzyków Pol.; Słown. Teatru Pol. 1900–1980, W. 1994 II (szczegółowa bibliogr. artykułów w czasopismach); Almanach Sceny Polskiej 1967/8, W. 1969 s. 233 4; – Jasiński R., Koniec epoki, W. 1986; tenże, Na przełomie epok, W. 1979; Kański J., Mistrzowie sceny operowej, Kr. 1974 (fot.); Lachowicz S., 20 lat Opery i Operetki w Krakowie 1954–1974, Kr. 1974; tenże. Muzyka w okupowanym Krakowie, Kr. 1988; Panek W., Kariery i legendy, W. 1984 s. 7–30 (fot.); Sobański M., Teatr polski na Śląsku, Wyd. 2, Kat. 1963; Świtała T., Opera Poznańska 1919–1969. Dzieje teatru muzycznego, P. 1973; Życzkowski J., Gaudeamus igitur, Kr. 1977; – Kaczyński B., Dzikie orchidee, Wyd. 3, W. 1985 s. 94–110 (fot.); Korolewicz-Waydowa J., Sztuka i życie, Wr. 1958; Karolus J., Człowiek i pedagog, w: Program koncertu jubileuszowego 50 lat pracy artystycznej Ady Sari, W. 1957; Kraków muzyczny 1918–1939, Pod red. M. Drobnera i T. Przybylskiego, Kr. 1980 (fot.); Sempoliński L., Wielcy artyści małych scen, W. 1968; Trawińska-Moroz U., Dobre duchy z zamku Ravenswood, Bydgoszcz 1989 s. 33 i n.; – IS PAN: Afisze, programy, m. in. „80 lat życia oraz 60 lat pracy artystycznej Ady Sari (tu m. in. Rytel P., Ada Sari, Latoszewski Z., List do Ady Sari); Muz. Teatr. w W.: sygn. D. 558 III, teczka osobowa: dokumenty, druki, korespondencja, fot., programy, m. in.: Wien – Budapest – Zagreb – Zürich – Stockholm – Oslo. Letzte Pressestimmen über Ada Sari, weltberühmte Primadonna, 1923–1929, Prague [b.r.w.], Polskie ostatnie krytyki 1928–1929 Ady Sari artystki wszechświatowej sławy, Prague [b.r.w.], Ada Sari. Ostatnie krytyki 1930–1934, Kr. [b.r.w.]; Stow. Pol. Artystów Muzyków w W. i Arch. Teatru Wielkiego w W.: Akta osobowe; – Korespondencja w posiadaniu B. Kaczyńskiego w W.

Małgorzata Komorowska