Sanguszko Adam Aleksander, książę z linii koszyrskiej (ok. 1590–1653), wojewoda wołyński. Był synem Hrehorego (zob.) i Zofii z Hołowczyńskich.

W myśl testamentu ojca wychowaniem nieletniego S-i miała zajmować się matka pod opieką wyznaczonych jej do pomocy m. in. Jana Karola Chodkiewicza, Stanisława Żółkiewskiego i Samuela Sanguszki. Matka, która w r. 1603 poślubiła star. sanockiego Stanisława Mniszcha (zob.), tuż przed swoją śmiercią w r. 1605 dodatkowo powierzyła dzieci opiece męża. Zaraz jednakże po jej zgonie z roszczeniami do tutorii nad młodymi Sanguszkami i ich mieniem wystąpił jej daleki krewniak woj. trocki Aleksander Chodkiewicz. Dn. 5 I 1606 dokonał on najazdu na ich rezydencję Połonkę, zabrał dzieci i zagrabił majątek ruchomy oraz przywileje. Protesty Mniszcha okazały się daremne i odtąd do r. 1614, tj. do chwili uzyskania przez S-ę lat sprawnych, pozostawał on faktycznie pod pieczą Chodkiewicza, mimo iż oficjalnie w jego i sióstr imieniu występowali wszyscy tutorzy wyznaczeni przez ojca i mianowany przez matkę Mniszech.

Jakie nauki pobierał S. – nie wiadomo. W r. 1613 przebywał zapewne przez pewien czas u bernardynów we Lwowie, ale opuścił klasztor osiągnąwszy pełnoletność w r. 1614 i przystąpił do regulowania sytuacji prawnej w swoich dobrach, m. in. w styczniu t. r. we Lwowie pozwał A. Chodkiewicza o rozliczenie ze sprawowanej przez 8 lat opieki i zwrot przywłaszczonych dochodów w wysokości 400 tys. złp. W kwietniu t. r. wrócił do Lwowa i wstąpił do nowicjatu do bernardynów. Po kilku miesiącach jednakże opuścił zakon ostatecznie i już w sierpniu t. r. złożył w Dorszuniszkach (pow. trocki) obietnicę małżeństwa Barbarze Chodkiewiczównie pod warunkiem, iż uzyska dyspensę papieską zezwalającą na ten związek, jako iż łączyło ich pokrewieństwo. Do owego małżeństwa jednak nie doszło. Na początku r. 1615 ożenił się S. z Katarzyną, córką woj. bełskiego Pawła Uchańskiego. W maju t. r. z majątku żony Uchanie (pow. hrubieszowski) zwracał się do Samuela Koreckiego z prośbą, aby udzielił mu ochrony przed licznymi wierzycielami. Z grona dawnych opiekunów jedynie Mniszech od początku starał się pomagać pasierbowi. W styczniu 1616 wystosował S. kolejny pozew przeciw A. Chodkiewiczowi o stare i nowe sumy.

Skomplikowana sytuacja majątkowa i płynąca stąd konieczność skoncentrowania na niej uwagi ograniczała aktywność polityczną S-i. Rychło jednak znalazł się on w gronie senatu. W r. 1617 otrzymał kaszt. bracławską, 7 XI 1618 awansował na kasztelana kijowskiego, a w niecałe trzy lata później 25 X 1621 – na wojewodę podolskiego. W akcie nominacyjnym podkreślano zasługi S-i dla ojczyzny, wspominano o zaciąganych przezeń chorągwiach, brak jednak bliższych danych na ten temat. Zapewne w tym również czasie dostał S. (po zmarłym w r. 1620 Januszu Ostrogskim) star. włodzimierskie, które już w r. 1625 odstąpił za zgodą króla Gabrielowi Hojskiemu (Hosckiemu). Brał udział w sejmie nadzwycz. 1624 r. Na sejm zwycz. w r. 1629 przybył już po wotowaniu. Dn. 4 VIII 1629 S. został mianowany woj. wołyńskim. W jesieni t. r. daremnie zabiegał o woj. kijowskie (zwracał się w tej sprawie do podkanclerzego Tomasza Zamoyskiego). Pozostawał on w tym czasie (od r. 1628) w konflikcie z Jerzym Zasławskim, którego pozwał o nasłanie zbrojnych na swój Horochów i «rozebranie» w nim dworu. Zasławski odżegnywał się od zainicjowania tego zajazdu, ale prawnie musiał za swoich podwładnych odpowiadać, szły więc kolejne manifestacje i apelacje w grodzie łuckim i Trybunale Kor., aż do wyznaczenia terminu na sejmie w r. 1631. Czy podjęta przez Zasławskiego próba zbrojnego rozpędzenia sejmiku w Łucku we wrześniu 1630 pozostawała w związku z tym procesem – nie wiadomo. W marcu 1631, na krótko przed wyznaczonym terminem rozprawy, na sejmie wyznaczeni przez króla senatorowie doprowadzili do ugody S-i z Zasławskim; nie została ona jednak dotrzymana. Na przedkonwokacyjnym sejmiku w Łucku w czerwcu 1632 marszałkował J. Zasławski, a S. w kilka dni później złożył protest przeciw wielu punktom instrukcji poselskiej. Jednakże podczas łuckich sądów kapturowych, 29 VI, zebrana szlachta odrzuciła protest swego wojewody i poparła w całości uchwaloną instrukcję. Podobnie jak większość senatorów przed elekcją w r. 1632 otrzymał S. list od papieża Urbana VIII (datowany 3 VII 1632), zalecający wybór królewicza Władysława. Był S. na sejmie elekcyjnym t. r. i podpisał wraz z woj. wołyńskim wybór tegoż królewicza na króla.

W najbliższych latach zwiększyła się aktywność S-i w życiu publicznym, co wiązało się z postępującym porządkowaniem spraw majątkowych. Dn. 27 I 1634 doszło w Łucku do ostatecznej ugody z Zasławskim. Związany z obozem regalistycznym, starał się S. kierować sejmikami wołyńskimi po myśli króla. W czerwcu 1634 naraził się Albrychtowi Stanisławowi Radziwiłłowi i innym panom zwołaniem sejmiku bez uprzedniego porozumienia się z nimi, lecz konflikt rychło załagodzili Jeremi Wiśniowiecki i G. Hojski. Na sejmie 1635 r., w czasie debaty w senacie w sprawie małżeństwa króla, należał S. do tych, którzy wyrażali przyzwolenie na poślubienie przezeń elektorówny Elżbiety (córki Fryderyka V palatyna Renu), kalwinki. Zdaniem A. S. Radziwiłła S. był «umysłu niezbyt lotnego». Nuncjusz papieski O. Visconti widział w nim pana «wielkiej dobroci i pobożności», lecz uważał, że brakuje mu «rozumu i odwagi», a także ubolewał, iż zbyt rzadko bywa na sejmach. Nuncjusz oczekiwał od S-i większej pomocy w umacnianiu Kościoła unickiego na Wołyniu. Tymczasem S. skłaniał się ku planom zjednoczenia unitów i prawosławnych poprzez utworzenie osobnego patriarchatu, jako odrębnej części Kościoła powszechnego przy uznaniu papieża za głowę całego Kościoła. Porozumiewał się w tej sprawie z prawosławnym metropolitą kijowskim Piotrem Mohiłą i władyką łuckim Aleksandrem Puzyną. W r. 1636 przedstawiał tę ofertę papieżowi Urbanowi VIII (być może misję od S-i pełnił dominikanin Jan Damascen Sokołowski), lecz papież z wielką rezerwą przyjął tę inicjatywę i w liście z 10 VII t. r. zalecał S-ce zastosowanie się do zaleceń nuncjusza M. Filonardiego. Wkrótce zakazano S-ce utrzymywania kontaktów z Mohiłą i Puzyną.

W grudniu t. r. wspólnie z A. S. Radziwiłłem, jako posłem królewskim, pokierował S. sejmikiem przedsejmowym łuckim, doprowadzając do zgodnych z życzeniem Władysława IV uchwał sejmikowych. W maju 1637 był na wielkim zjeździe w Ołyce z okazji pogrzebu żony A. S. Radziwiłła. Łucki sejmik przedsejmowy 27 I 1638 polecał swoim posłom starać się o jakąś nagrodę dla S-i za ponoszone przezeń nakłady («dostatki swoje») na rzecz Rzpltej. Na sejmie zwycz. t. r. został S. wyznaczony do rozgraniczenia powiatów pińskiego i łuckiego. W styczniu 1642 dołożył starań do uchwalenia przez sejmik łucki poczwórnego podymnego na zapłacenie królewskich długów. Przewidziany na jesiennym sejmie 1641 do rezydencji przy królu w 2. półr. 1642 przebywał na dworze w Warszawie. Nie udało mu się wówczas doprowadzić do załagodzenia zatargu między królem a A. S. Radziwiłłem. Solidaryzując się z tym ostatnim, powstrzymał się S. od udziału w przedsejmowym sejmiku łuckim w styczniu 1643. Z konstytucji sejmowych wynikałoby, że na sejmie w lutym 1643 wyznaczono mu ponownie rezydencję przy królu od 1 VII t. r., prawdopodobnie jednak zaszła tutaj omyłka w zapisie. Wiadomo, że w lipcu S. chorował, miał kłopoty z doprowadzeniem na sejmiku do elekcji sędziów łuckiego i krzemienieckiego z powodu rozbicia głosów i «wzajemnych niesnasek». Przypuszczalnie rozluźniły się wówczas związki S-i z królem i nastąpiło zbliżenie do opozycji wobec jego planów wojennych. Zapraszając S-ę 15 VI 1646 na koronację Ludwiki Marii do Krakowa, zapowiadał zarazem król bliższe («podufałe») poinformowanie go o swoich zamiarach, a na razie prosił, by zapobiegał szkodliwym pogłoskom. Czy S. był w lipcu t. r. w Krakowie i uczestniczył w radzie senatu, nie wiadomo. Wydaje się jednak, iż bardziej zaprzątały go w tym czasie starania o star. dolińskie po śmierci (1645) swego szwagra Jerzego Krasickiego. Od r. 1636, kiedy Krasicki został uznany za chorego umysłowo, S. był jednym z jego kuratorów i administratorem zarówno jego dóbr rodowych (Dubiecka), jak i królewszczyzn. Wciągnęło go to w wieloletni proces z najstarszym synem Krasickiego (z pierwszego małżeństwa) Stanisławem, który zajął siłą zamek starościński w Dolinie i odmawiał wydania zagarniętego starostwa, mimo iż król potwierdził uprawnienia S-i i 30 IV 1639 oddał mu starostwo w zarząd. We wrześniu 1646 starania S-i o nadanie mu starostwa poparł sejmik wołyński, lecz wobec oporu Krasickiego, mającego zresztą teraz poparcie na dworze, S. zdecydował się odstąpić od swych roszczeń za stosowne odszkodowanie (19 XI 1646).

W czasie powstania Bohdana Chmielnickiego i w pierwszym okresie bezkrólewia w r. 1648 przebywał S. na Wołyniu. Krytycznie oceniał podejmowane w Warszawie decyzje, upatrując w nich dyktando kanclerza Jerzego Ossolińskiego. Już na początku czerwca zwołał pospolite ruszenie swego województwa pod Łuck, a na 25 VI sejmik przedkonwokacyjny. Otrzymany ok. 20 VI uniwersał prymasa uznał za niezgodny w wielu punktach z prawami Rzpltej, a z najwyższym oburzeniem przyjął fakt mianowania regimentarzy w miejsce wziętych do niewoli hetmanów kor. Uważał, iż winni być oni automatycznie zastąpieni przez hetmanów lit. i że mianowanie regimentarzy narusza związek Litwy z Koroną. Dn. 4 VII informował podkanclerzego lit. Lwa Sapiehę, że zaciągnięty przez woj. wołyńskiego pułk nie stawi się pod rozkazy regimentarzy «tyeh nowo mianowanych in Respublica hetmanów», lecz będzie oczekiwał «pożądanego z W. Ks. Lit. wodza». Opowiadał się za wyborem na tron Rzpltej królewicza Karola Ferdynanda i obawiał się, że doszłoby do wojny domowej nawet w wypadku, gdyby on sam odstąpił swoje prawa do tronu bratu Janowi Kazimierzowi. Na konwokację nie pojechał, wymawiając się złym zdrowiem. Wziął natomiast udział w elekcji. Przemawiając 10 X 1648, kpił z nieudolności regimentarzy i wyraził żal z powodu pominięcia hetmanów lit. Nie godził się na branie «za publiczną rękojmią» naczyń kościelnych na potrzeby wojny. Reprezentował podczas elekcji stronników królewicza Karola, 3 XI był jednym z jego posłów, którzy przedstawili jego rezygnację z ubiegania się o koronę. Na wieść o spustoszeniu woj. wołyńskiego wystąpił 12 XI z żądaniem przyznania poszkodowanym zaopatrzenia z dóbr królewskich, zapowiadając, że w przeciwnym wypadku nie przystąpi do ogłoszenia wyboru króla. Ostatecznie S. oddał głos na Jana Kazimierza i podpisał sufragia z woj. wołyńskim. W maju 1649 Krzysztof Opaliński informował brata Łukasza, że szlachta wołyńska darowała S-ce 70 tys. złp. na pokrycie jego strat i że «mało nie darowali i więcej, tylko że miał nieprzyjaciół na sejmiku». W instrukcji poselskiej na sejm jesienny w r. 1650 upominał się sejmik łucki, aby nagrodzono S-ę za zbrojne posiłki i «zbawienne rady», którymi służył Rzpltej. W jesieni 1652, przy okazji wyboru deputatów na Trybunał Kor. doszło do rozbicia w woj. wołyńskim, w rezultacie na trzech odrębnych sejmikach (S. odprawił swój w Kowlu 10 IX) wybrano 18 deputatów. S. zwracał się wówczas do króla o zgodę na zwołanie ponownej elekcji deputatów, którą wyznaczył w Czartorysku. Na nadzwycz. sejmie t. r. wyznaczono mu rezydencję u boku króla.

W styczniu 1653 S. był w Wilnie w związku ze staraniami o objęcie kurateli nad Kazimierzem Sanguszką, ks. kowelskim, i opieki nad małoletnim ks. Hieronimem (synem zmarłego niedawno Jana Władysława Sanguszki). O uzyskanie odpowiednich dokumentów od króla zabiegał za pośrednictwem Lwa Sapiehy.

S. odziedziczył dzielnicę koszyrską mocno uszczuploną; w północnej części Wołynia były to dobra Stary i Nowy Koszyr (miasto z przyległościami) oraz m. in. Tupały, Krasnodubie (Krasnoduby), Kruhel, Mizów, Horodelec, miasto Kamień Koszyrski i Hłusza. Na południu woj. wołyńskiego leżały: Horyczów, Zaszczytów, Zawidów, Biełpole, Dereczyn, Kuty, Lemieszów, Mirków, miasta Horochów, Peremyl i Młynów, wsie: Suchowola, Połonne, Iwanczyce i Lubcza z zamkiem. Większość z nich była obciążona długami, wiele pozostawało w zastawie. Były one nadto mało dochodowe, ponieważ nie były administrowane centralnie, lecz przeważnie oddawane w dzierżawę. Uciążliwością i źródłem konfliktów były zaniedbania w wytyczeniu granic zmieniających użytkowników wsi oraz odpowiedzialność prawna S-i za poszczególnych dzierżawców czy zastawników. Stąd stałe pozwy, procesy i często orzekane przez Trybunał Kor. banicje S-i w sprawach tak drobnych jak np. «niezniesienie stawu», czy zaleganie z długami rzędu 2–3 tys. złp. Na S-ce nadto spoczywał obowiązek spłacenia sum posagowych sióstr. Starszą – Aleksandrę, lwowską klaryskę od r. 1612, spłacił S. dopiero w r. 1626. W związku z małżeństwem młodszej – Anny – zawarł intercyzę ślubną w r. 1621 z J. Krasickim, star. dolińskim.

S. dokonywał rozlicznych transakcji, aby uratować choć część substancji majątku rodowego. I tak w celu wykupienia zadłużonego klucza koszyrskiego sprzedał w r. 1624 Mizów z przyległościami Olbrachtowi Luszkowskiemu. Poważniejszemu uszczupleniu uległy włości w południowej części Wołynia; w r. 1620 zrzekł się ostatecznie na rzecz A. S. Radziwiłła praw do Jabłonnego, zastawionego Radziwiłłom jeszcze przez Lwa Sanguszkę (zob.). Aleksandrowi Zasławskiemu sprzedał w r. 1621 włość Połonkę z przyległościami, w r. 1622 część Lubczy i t. r. Janowi Wyleżyńskiemu miasto Peremyl z wsiami. Przez wiele lat starał się S. utrzymać obciążony wieloma zapisami Horochów i dopiero w r. 1645 sprzedał go Kilianowi Wielhorskiemu. Uzyskiwane ze sprzedaży dóbr pieniądze szły jednak nie tylko na oddłużanie dziedzictwa, lecz także na zakup nowych posiadłości. W r. 1625 zawarł S. umowę o wykupienie pozostającej od końca XVI w. w rękach Zasławskich włości należącej do wygasłej linii niesuchojeskiej Sanguszków, a mianowicie miasta Niesuchojeże z wsiami oraz miasta Mielce z przyległościami i prawem prezenty ihumena mieleckiego monasteru. Jeszcze jednakże w r. 1631 nie zdołał wypełnić warunków kupna (spłaty wierzycieli) i ciągany pozwami przez Jerzego Zasławskiego zdecydował się odsprzedać te dobra wraz z włością kamieńską królewiczowi Aleksandrowi Karolowi Wazie. Zachodzi jednak podejrzenie, iż była to sprzedaż fikcyjna, ponieważ Kamień Koszyrski był w posiadaniu S-i do końca jego życia.

Głównymi rezydencjami S-i były: początkowo Połonka, później Horochów, Kamień Koszyrski i Hłusza. Utrzymywał S. spory dwór, miał swoje nadworne wojsko. Otaczał się duchownymi; kapelanów dobierał z zakonu franciszkanów (np. Mikołaj Kurzelowicz), a zwłaszcza dominikanów (Florian Trojanowicz z Łucka, Tomasz Mościcki ze Lwowa). W r. 1626 doprowadził do erygowania parafii w Horochowie, w r. 1637 wystawił akt fundacyjny klasztoru i kościoła p. wezw. św. Michała Archanioła dla dominikanów w Kamieniu Koszyrskim (wznoszenie siedziby zakonnej ukończono w r. 1644). Także w Kamieniu, na przygródku zamkowym, fundował S. kościół p. wezw. Najśw. Marii Panny, św. Antoniego Padewskiego i św. Katarzyny Męczenniczki, co było połączone z erygowaniem tam parafii. W Kamieniu utrzymywał nadto szpital z kościołem p. wezw. św. Bartłomieja Apostoła. Fundowane kościoły obdarowywał cennymi paramentami i szatami liturgicznymi. Dary jego trafiały również do innych świątyń. Był ofiarodawcą obrazu Matki Boskiej dla kościoła bernardyńskiego p. wezw. św. Trójcy w Słonimiu. W r. 1650 na rzecz fundowanego w r. 1639 przez Władysława IV w Warszawie klasztoru i kościoła dla karmelitów bosych legował 30 tys. złp. oraz ofiarował kościołowi złoty relikwiarz na relikwie drzewa Krzyża św. Zarówno S., jak i jego żona żywili szczególne nabożeństwo do obrazu Matki Boskiej w unickiej katedrze chełmskiej. Żona w swoim testamencie spisanym 26 IV 1650 w Pułtusku zapisała 25 tys. złp. dla pułtuskiej kolegiaty, którą wybrała na miejsce pochówku, 15 tys. złp. na «klasztor panieński», obligując do jego ufundowania swego męża (do fundacji chyba nie doszło). Także S. przeznaczył w testamencie legaty dla licznych kościołów, m. in. dla kolegiaty pułtuskiej (30 tys. złp.), w której pragnął być pochowany obok żony, dla dominikanów w Lublinie i dla szpitali w swoich dobrach.

Wkrótce po śmierci żony (1650) rozpoczęto swatanie S-i z Anną Zofią Zenowiczówną (od ok. r. 1650 wdową po kaszt. lubelskim Franciszku Zebrzydowskim). Było między nimi pokrewieństwo 3. stopnia; bp. wileński Jerzy Tyszkiewicz gotów był wyjednać dyspensę w Rzymie, lecz S. wymówił się chęcią zrealizowania swoich pierwotnych planów, tj. przyjęcia habitu zakonnego. Zamiaru tego jednakże nie zrealizował. Dn. 16 X 1653 spisał w Hłuszy testament wyznaczając na jego głównych egzekutorów sufragana wileńskiego Hieronima Sanguszkę, bpa Tyszkiewicza i woj. podolskiego Jerzego Czartoryskiego. Bezdzietny w małżeństwie z Katarzyną z Uchańskich, ostatni z rodu książąt koszyrskich, swoimi spadkobiercami ustanowił siostrzeńców Adama Władysława i Jerzego Kazimierza Krasickich zastrzegając dla Sanguszków kowelskich prawo do wykupienia dóbr rodowych: Kamienia i Koszyra. Zmarł wkrótce po spisaniu testamentu w r. 1653.

Portret S-i był w zbiorach w zamku w Sławucie (fot. w: „Tyg. Ilustr.” 1864 nr 260 s. 345); – Monografia ks. Sanguszków, Oprac. B. Gorczak, Z. L. Radzimiński, Lw. 1906–11 I, III (po s. 200 fot. portretu); Żychliński, V; [Giżycki J.] Wołyniak, Wykaz klasztorów dominikańskich prowincji ruskiej, Kr. 1923 II; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; s. 447–8; – Andrusiak M., Sprawa patriarchatu kijowskiego za Władysława IV, w: Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lw. 1934 s. 271–3; Chynczewska-Hennel T., Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i kozaczyzny od schyłku XVI do połowy XVII w., W. 1985 s. 112; Dorobisz J., Uczestnicy sejmu nadzwyczajnego z r. 1624, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia [Nr] 27, Opole 1990 s. 148; Dzięgielewski J., O tolerancję dla zdominowanych, W. 1986; Historia Kościoła w Polsce, Pod red. B. Kumora i Z. Obertyńskiego, P.–W. 1974 1/2; Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632,, Opole 1986; Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Pod red. H. E. Wyczawskiego, Kalwaria Zebrzydowska 1985; Seredyka J., Parlamentarzyści drugiej połowy panowania Zygmunta III Wazy, Opole 1989; tenże, Trudny rok 1630, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia [Nr] 15, Opole 1978 s. 107; Wanat B. J., Zakon karmelitów bosych w Polsce, Kr. 1979; – Akta grodz. i ziem., X; Arch. Jugo-Zap. Rossii, I cz. 2; Jerlicz J., Latopisiec albo kroniczka, W. 1853 I 146, 150; Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza, Wr. 1957; Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki XVI–XVIII w., Zebrał i oprac. M. Gębarowicz, Wr. 1973; Michałowski J., Księga pamietnicza, Kr. 1864; Radziwiłł, Pamiętnik, I–III; Relacje nuncjuszów, II 252; Susza J., Phoenix redivivus albo obraz starożytny chełmski Panny i Matki Przenajświętszej, Zamość 1646; Vet. Mon. Pol., III 412; Vol. leg., III 773, 937, IV 34, 73, 198, 225, 386; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V 13780, 13782; AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków, Teki Sanguszków 1 plik 9, 424 plik 8, 9; B. Czart.: rkp. 2580 k. 12; B. Jag.: rkp. 6147 k. 139; B. Ossol.: rkp. 324; – Uzupełnienia Mirosława Nagielskiego i Redakcji.

Witold Kłaczewski