Plater (Broel-Plater) Adam Antoni Onufry (1790–1862), ziemianin, polihistor, zoolog. Ur. 15 VI w Krasławiu w pow. dyneburskim w Inflantach Polskich, był synem Augusta Hiacynta (zob.) i Anny z Rzewuskich, bratem Józefa (zob.). Po śmierci rodziców P. przebywał do r. 1807 pod opieką stryja Kazimierza Konstantego (zob.). Był dziedzicem dóbr obejmujących miasteczko Krasław, Krasnołękę i Baltycę w Inflantach Polskich oraz dóbr Grenzhoff i Annenhoff w Kurlandii. Kształcił się na Uniw. Wil. Prawdopodobnie ok. r. 1817 został prezesem komisji do opracowania projektu uwłaszczenia chłopów w pow. dyneburskim. Przed r. 1830 był kuratorem szkół pow. dyneburskiego. Przypuszczalnie w tym samym okresie otrzymał urząd podkomorzego, a w r. 1836 został wybrany na marszałka szlachty tego powiatu. Jeszcze w latach dwudziestych podjął próbę upamiętnienia miejsc historycznych Polski. Planował wydanie serii zeszytów zawierających rysunki wybranych obiektów, lecz znany jest tylko tomik Widoki pozostałych pomników starożytnej Polski (Kr. 1826) z rysunkami zabytków Krakowa i okolicy, wykonanymi przez P-a, przy współudziale Józefa Głowackiego. W czasopiśmie inflanckim „Rubon” ukazało się natomiast w późniejszym okresie kilka artykułów o historii pojedynczych obiektów zabytkowych z różnych stron Polski. Dzięki szerokim zainteresowaniom naukowym P. przyczynił się znacznie do wszechstronnego poznania Inflant polskich. Pierwsza praca Rzut oka na skład geognostyczny Inflant (Wil. 1832) dotyczyła budowy geologicznej tych terenów.

Największe zasługi położył P. w zakresie archeologii. Współpracował z Eustachym Tyszkiewiczem, najwybitniejszym uczonym w tej dziedzinie na Wileńszczyźnie w pierwszej połowie XIX w. Wykopaliska prowadzone przez P-a w Inflantach oraz przedmioty znalezione przez ludność miejscową w l. 1800–40 umożliwiły mu zgromadzenie w Krasławiu zbiorów, które omówił w artykule O dawnych grobach i starożytnościach odkrytych w Inflantach Polskich („Rubon” T. 5: 1845, przedruk w: „Przyjaciel Ludu” (Leszno) R. 11: 1845 nr 41, 42, 43, a w języku niemieckim w „Mitteilungen aus dem Gebiet der Geschichte Liv.-Est.- und Kurlands” Bd. 4: 1846). W pracy tej oparł się głównie na dziele niemieckiego badacza F. K. Krusego „Necrolivonica” (Dorpat 1842), poszerzając jednak jego spostrzeżenia o opis odkryć własnych. Uzupełnieniem artykułu były Poszukiwania historyczne do jakiego narodu należeć mogły groby znajdywane w Inflanciech i innych nadbałtyckich prowincjach („Rubon” T. 6: 1845, T. 8: 1847). P. zajął stanowisko odmienne od hipotez wielu współczesnych badaczy niemieckich i przypisywał groby oraz znaleziska ludom pochodzenia scytyjskiego. Jako jeden z pierwszych w Polsce uwzględnił w tej pracy system trzech epok archeologicznych – kamienia, brązu i żelaza. Przyczynił się do powstania Muzeum Starożytności w Wilnie, pośrednicząc w przekazywaniu eksponatów z terenów Inflant i Białorusi od licznych zbieraczy odpowiadających na apel E. Tyszkiewicza.

Badania historyczne i prehistoryczne P-a obejmowały najczęściej rodzinne okolice powiatu dyneburskiego i tereny nad Dźwiną. Opisał m. in. granitowe głazy znajdujące się w Dźwinie, uznawane za poświęcone pamięci księcia połockiego Borysa Ginwiłowicza („Rubon” T. 2: 1842, toż „Przyjaciel Ludu” Leszno R. 9: 1843 t. 2), oraz wyjaśniał pochodzenie nazwy Rubon, używanej jeszcze w starożytności dla rzeki Dźwiny. W oparciu o polskie i niemieckie źródła oraz archiwalia domu Platerów krasławskich opracował dzieje Dyneburga (zaginione w rękopisie). Drukiem ukazała się praca dotycząca historii zamku dyneburskiego od XIII do XVI w. („Rubon” T. 3: 1845) oraz Krótka historyczno-chronologiczna wiadomość o dawnym Dynaburgu i o fortecy dynaburgskiej (tamże T. 1: 1842, toż „Przyjaciel Ludu” R. 9: 1843 t. 2), w której P. omówił przeszło stupięćdziesięcioletni okres działalności starostów dyneburskich pochodzących z rodu Platerów. Jako współpracownik „Athenaeum”, prowadził korespondencję z jego redaktorem Józefem Ignacym Kraszewskim, któremu przesyłał m. in. informacje o malarzach z terenów Inflant, Kurlandii i Białorusi dla słownika artystów polskich oraz wykazy obrazów i rzeźb znajdujących się w obiektach sakralnych i dworach.

P. miał również osiągnięcia na polu nauk przyrodniczych, szczególnie zoologii. Najważniejsze prace z tego zakresu ukazały się w latach pięćdziesiątych jako wynik długoletnich wcześniejszych studiów. Spis zwierząt ssących, ptaków i ryb krajowych systematycznie ułożony (Wil. 1852) to przegląd fauny Polski, z wyróżnieniem terenów północno-wschodnich, oparty na dziełach Gustawa Belkego, Konstantego Tyzenhauza i Feliksa Pawła Jarockiego. Książka ta w zamierzeniu autora miała uzupełnić lukę w literaturze zoologicznej dotyczącej naszego kraju, gdyż wszystkie wcześniejsze i współczesne polskie dzieła tego typu podawały ogólną systematykę fauny światowej. Bardziej szczegółowe były badania ichtiologiczne prowadzone przez P-a w wodach Dźwiny. W darze dla Gabinetu Zoologicznego w Warszawie przekazał w r. 1859 rękopis pracy o rybach spotykanych w okolicach Dyneburga, wraz z 30 tablicami ilustracji wykonanych akwarelą. Później ogłosił Opisanie hydrograficzno-statystyczne Dźwiny Zachodniej oraz ryb w niej żyjących (Wil. 1861) i, wg oceny Władysława Taczanowskiego, wykazał doskonałą znajomość stanu fauny ichtiologicznej, natomiast znalazły się nieścisłości w nazewnictwie, spowodowane nieznajomością najnowszych dzieł obcych autorów.

P. był członkiem honorowym: Tow. Naukowego Krakowskiego (1821) i Komisji Archeologicznej Wileńskiej oraz członkiem korespondentem: Tow. Historyków i Starożytników Nadbałtyckich Prowincji i Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego (1851). Zmarł 13 I 1862 w Krasławiu.

P. był żonaty (od r. 1816) z Ludwiką z Grabowskich (1799–1873), córką Pawła, i z małżeństwa tego miał córki: Karolinę (1818–1880), żonę Napoleona Szyryna, Teklę (1821–1856), żonę Michała Broel-Platera, Anielę (1823–1852), żonę Konstantego Plater-Zyberka, Eleonorę (1828–1856), Annę (1831–1901), żonę Adama Broel-Platera, oraz synów: Wacława (1819–1845), Pawła (1824–1842), Teofila (1825–1858) i Edwarda (1826–1865), dziedzica Krasławia, który następnie przeszedł w ręce jego córki Marii, żony Gustawa Platera.

Portret (miniatura) nieznanego malarza w zbiorach Tadeusza Plater-Zyberka w Valduc (Belgia); Portret nieznanego malarza ze zbiorów znajdujących się dawniej w Krasławiu (reprod. w: Konarski Sz., Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., IV Platerowie, s. 110–11, 185–6, fot. s. 43); Sztych wykonany przez Qenedey’a w Paryżu w r. 1809 w zbiorach Muz. Narod. Oddz. Czapskich w Kr.; Fot. wykonana przez Karola Beyera w zbiorach B. Jag.: sygn. J. F. 3877; – Estreicher w. XIX; Jakubski A., Bibliografia fauny polskiej do r. 1880, Kr. 1927–8; Enc. Org.; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Borkowski, Almanach; Ostrowski J., Księga herbowa rodów polskich, W. 1897; Pulvis G., Tablice rodowodowe familii de Broel-Plater, Kr. 1888; Wilczyński J. K., Herbarz starodawnej szlachty polskiej…, Paryż 1860; Uruski; Żychliński, III 197–8; Hutten-Czapski E., Spis rycin przedstawiających portrety przeważnie polskich osobistości w zbiorze Emeryka hr. Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kr. 1901; – Abramowicz A., Wiek archeologii, W. 1967 s. 58–9, 69, 70–1; Bieliński, Uniw. Wil.; Brzęk G., Historia zoologii w Polsce do r. 1918, L. 1947 II; Fedorowicz Z., Zarys historii zoologii, W. 1962; Herbst S., „Rubon. Pismo poświęcone pożytecznej rozrywce” 1842–1849, w: Polska w świecie, W. 1972; Historia nauki polskiej, Wr. 1977 III; Kostrzewski J., Dzieje polskich badań prehistorycznych, P. 1949; Biblioteka Prehistoryczna, VIII; Lipski J., Archiwum Kuratorii Wileńskiej X. A. Czartoryskiego, Kr. 1926 (akta nr 283 – Opisy służbowe profesorów i członków Wydziału Wileńskiego z lat 1819–1825 – niewykorzystane, przechowywane w Wilnie); Manteuffel G., Inflanty polskie, P. 1879 s. 35–7, 166–7 (bibliogr.); tenże, Nieco z dziejów dawnego księstwa inflanckiego i wybitniejszych postaci tego województwa od XVII do XIX stulecia, Ryga 1908 w: Z okolic Dźwiny, Wil. 1911 s. 38 (fot.); – „Bibl. Warsz.” 1861 t. 4 s. 699–701 (Taczanowski W., rec. książki: A. P. Opisanie hydrograficzno-statystyczne Dźwiny Zachodniej…, Wil. 1861); „Gaz. Pol.” 1862 nr 28, 31; „Kur. Warsz.” 1862 nr 2; – B. Jag.: rkp. nr 5099 k. 159, nr 6475 IV k. 1–9.

Ligia Hayto