Gruszczyński Adam h. Poraj (zm. 1712), kasztelan kaliski. Syn Wojciecha i Barbary Bronikowskiej; pochodził z rodziców kalwińskich; katolicyzm przyjęli albo oni, albo sam G. Sejmik średzki w grudniu 1694 r. mianował go jednym z komisarzy skarbowych, a jego urzędowanie w komisji miało się rozpocząć w styczniu 1698 r. W czasie bezkrólewia w r. 1697 obrany został sędzią kapturowym. Posłował na sejm elekcyjny z województwa kaliskiego. Był stronnikiem Francji, ale sprzeciwił się kandydaturze do laski marszałkowskiej Stanisława Leszczyńskiego, starosty odolanowskiego (15 VI), twierdząc, że nie może kierować obradami sejmu człowiek zależny od królowej, której zarzucał wywołanie konfederacji wojskowej. Ofiarowywał się nawet przedstawić kopie dokumentów świadczących o tym, ale na skutek protestu Łęczycan nie dopuszczono go do ich czytania, żądając, z uwagi na ważność sprawy, oryginalnych dokumentów. Przeciwko G-emu wystąpiło ostro województwo poznańskie i część posłów kaliskich, np. Niegolewski, chorąży wschowski, wyrzucał mu sianie niezgody i nieufności wśród Wielkopolan. Mimo to G. ponowił swój atak, dając do zrozumienia, że za jednego z głównych winowajców konfederacji uważa Rafała Leszczyńskiego, generała wielkopolskiego. W obronie tego ostatniego stanęli Bronisz i Naramowski, a 20 VI Stanisław Leszczyński zażądał kary za zniewagę ojca w razie nieudokumentowania zarzutu. Bronił się wprawdzie G. wolnością słowa, ale po elekcji otrzymał od R. Leszczyńskiego pozew na sąd sejmowy. Dotknięty tym przedstawił swoją sprawę na zjeździe rokoszowym w Łowiczu w lutym 1698 r. jako zamach na wolność słowa na polu elekcyjnym. Poparli go obecni na zjeździe przedstawiciele województw poznańskiego i kaliskiego, a żądanie uchylenia wydanego przeciwko niemu pozwu włożono w przedstawione królowi punkta ugody. Zatwierdzenie w całości tych punktów przez Augusta II, pragnącego możliwie szybkiej pacyfikacji, zwolniło G-ego od odpowiedzialności. Posłował potem na sejm koronacyjny i w czasie zjazdu warszawskiego otrzymał kasztelanię nakielską. Nie wszedł jednak wówczas do grona zaufanych królewskich. W czasie zjazdu delegatów województw w Warszawie, w sprawie traktatów ze Szwedami, otrzymał kasztelanię gnieźnieńską 15 IX 1702 r. Był rotmistrzem pancernej chorągwi, ale przy niej rzadko przebywał. Działalność jego w czasie wojny północnej jest mało znana. W r. 1703 oznajmiał wprawdzie o zbliżaniu się Szwedów, później przebywał jakiś czas poza województwem, przypuszczalnie na Śląsku, a podobno Szwedzi z powodu jego wierności dla Augusta II zniszczyli mu dobra. Mimo ostrożności skłaniał się raczej na stronę saską, nie znajdujemy go też wśród uczestników konfederacji warszawskiej w r. 1704. W czerwcu 1709 r. na zlecenie sejmiku średzkiego ugodził się wraz z F. Z. Gałeckim, woj. kaliskim, z dowódcą szwedzkim płkiem Szulcem na pewną sumę ryczałtową, płatną przez oba województwa, którą obaj poręczyli na swych dobrach. Dziękował mu za to sejmik w Miłosławiu w lutym 1710 r. i polecił mu udanie się do Augusta II w sprawie zmniejszenia kontrybucji nałożonej przez wojska saskie. W marcu t. r. uczestniczył w komisji w Międzyrzeczu, która miała rozliczyć się z komisarzami wysłanymi do poszczególnych regimentów saskich. Latem 1710 r., mimo zabiegów kontrkandydatów, otrzymał od króla kasztelanię kaliską. We wrześniu t. r. układał się jako członek komisji z komendą saską w sprawie rozłożenia zimowych kwater dla wojska. W styczniu 1711 r. radził cofnięcie wojsk kwarcianych wszczynających kłótnie z Sasami i zaznaczał konieczność przyjazdu króla z Saksonii. W końcowych dniach stycznia uczestniczył w Poznańskiej Komisji Skarbowej, mającej na celu zebranie poborów i ściągnięcie zaległych retentów. Ponieważ przebywał wraz z Michałem Kazimierzem Raczyńskim, kaszt. gnieźnieńskim, w latach poprzednich w Gdańsku, przypuszczalnie dla układów z prymasem i marszałkiem konfederackim, Piotrem Broniszem, sejmik średzki w lutym 1711 r. przeznaczył im obu po 6 000 zł nagrody. Nie byli oni bezinteresownymi obrońcami szlachty, Raczyński otrzymał w tym samym okresie wieś królewską Cekowo (Ceków). W kwietniu 1711 r. zaczęły wśród rozjątrzonej na saski ucisk szlachty krążyć wieści o prokrólewskiej działalności Raczyńskiego i G-ego, a gdy Raczyński zbyt jawnie popierał na sejmiku sprawy królewskie, zagrożono mu losem Grzymułtowskiego. G. w tym gorącym okresie zachorował, ale i w chorobie ostrzegał kanclerza Jana Szembeka o wzrastaniu nastrojów rokoszowych. 3 VIII prosił króla o limitację sejmików w województwach wielkopolskich. Umarł w Czarkowie koło Ponieca 14 V 1712 r. i został pochowany w klasztorze reformatów w Miejskiej Górce. Trzymał starostwo kolskie, był dziedzicem Murowanej Gośliny z przyległymi wsiami, ponadto zaś w pow. kościańskim: Czarkowa, Drzewców, Sarbinowa, Kokoszek, Kałowa, Wymysłowa, Żołędnicy i części Ziemlina. Pierwszą jego żoną była zaślubiona przed r. 1695 Katarzyna Konarzewska, córka Andrzeja i Zofii Zakrzewskiej, zmarła w r. 1696. Ona to wniosła mężowi wsie w powiecie kościańskim. Drugą była Magdalena Leszczyńska, córka Wacława, woj. podlaskiego, i hetmanówny Konstancji Czarnieckiej, wdowa po Pawle Działyńskim, wojewodzicu kaliskim. Trzecią wreszcie, zaślubioną przed r. 1711, była Zofia Przyjemska, córka Krzysztofa, chorążego kaliskiego, i Zofii Mycielskiej. Po śmierci G-ego wyszła powtórnie za Melchiora Gurowskiego, później kaszt. poznańskiego. G. pozostawił tylko 3 córki.

Estreicher; Boniecki; Uruski; – Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III, P. 1856 s. 172–3; tenże, Dzieje panowania Augusta II od wstąpienia Karola XII na ziemie polskie, P. 1874 s. 141; tenże, Z czasów saskich, P. 1886 s. 32–3; Kossakowski S., Monografie hist.-gen. t. III (dodatek), W. 1872 s. 14, 19, 32; Kożuchowski F. B., Godny świata polskiego widok, P. 1697; – Diariusz Rady Warsz., Wyd. Mienicki, W. 1928 s. 233; Vol. leg., VI 11; Załuski A. Ch., Epistolae historico-familiares, Brunsbergae 1711 II 331–2, 343–5, 531, 549–51; – B. Czart.: rkp. nr 447 k. 37, nr 458 k. 131, 245, nr 549 k. 67, 255, nr 460 k. 185, nr 5827; B. Raczyńskich: Lauda średzkie, rkp. nr 102 k. 298, 315, nr 224 k. 11 v., 18 v., 26, 27, 29 v., 41, 51 v., nr 231 s. 585, 600, 685; Arch. Archidiec. w P.: Liber copul. i mort. Ponieca; Liber bapt. i copul. Mur. Gośliny; Arch. Państw. w P.: Inskr. Grodz. Pozn. nr 1124 VIII k. 46 v., nr 1127 III k. 66, nr 1135 VIII k. 44, nr 1139 IX k. 7 v., nr 1141 XI k. 79 v., nr 1143 I k. 7, nr 1187 k. 13, nr 1431 k. 397, Inskr. Grodz. Gniez. 100 k. 86 v., Inskr. Grodz. Wschow. 84 k. 30; – Artykuł powyższy uzupełnił Jan Cynarski.

Włodzimierz Dworzaczek