Idźkowski Adam (1798–1879), architekt, budowniczy. Ur. 24 XII w Olszance k. Pułtuska; syn Pawła i Marianny z Zaleskich. Po ukończeniu gimnazjum w Pułtusku zapisał się (30 XII 1820) na oddział sztuk pięknych Uniw. Warsz. W r. 1824 zakończył studia, otrzymując (16 III) dyplom magistra budownictwa i miernictwa. Następnie kontynuował studia za granicą, czyniąc długotrwałe starania o stypendium Komisji Oświaty. W ciągu czterech lat zwiedził I. Włochy, Francję, Anglię i Niemcy. We Włoszech za projekt restauracji Świątyni Pokoju w Rzymie powołano go na członka florenckiej Akademii Sztuk Pięknych. Po powrocie do kraju (13 IX 1827) starał się o katedrę budownictwa w szkole przygotowawczej do politechniki, a gdy taka katedra nie została otwarta, bez skutku zabiegał o katedrę architektury na Uniw. Warsz. Usiłował wówczas uzyskać zgodę Rady Uniwersytetu na docenturę prywatną, w ramach której chciał wykładać kompozycję architektury. Jednakże i tę prośbę I-ego odrzucono ostatecznie w r. 1830, motywując to tym, że na Uniw. Warsz. «nie jest zaprowadzone bezpłatne wykładanie nauk». Pozostała więc I-emu praca na polu budownictwa. Od r. 1828 był asesorem budownictwa przy Komisji Oświecenia, następnie, dzięki poparciu min. Grabowskiego, otrzymał stanowisko budowniczego pałaców cesarskich w Księstwie Łowickim; przez wiele lat był również członkiem Rady Ogólnej Budowniczej przy Komisji Spraw Wewnętrznych. Jako budowniczy odznaczył się I. dużą inicjatywą. W r. 1829 wystąpił z niezrealizowanym zresztą projektem przebudowy Placu Saskiego i wystawienia na nim pomnika Aleksandra I. W 10 lat później dokonał I. wg projektu architekta Ritschla przebudowy Pałacu Saskiego (1838–41). Do jego własnych realizacji należą: przebudowa katedry św. Jana w Warszawie (1839–42), budowa dworca kolejowego w Skierniewicach (1846), pałacu, zabudowań dworskich oraz mauzoleum Sołtanów w Trylesinie w pow. mohylewskim (1847), przebudowa pałacu w Olszewicach dla Konstantego Niezabitowskiego (1850–51), budowa pałacyku cesarskiego na Powązkach oraz (wspólnie z A. Gołońskim) przebudowa pałacu Paskiewiczów w Homlu. Za opracowany w r. 1855 projekt pałacu wystawy powszechnej w Londynie otrzymał I. złoty medal od Komitetu Wystawowego.

I. był przedstawicielem eklektyzmu w architekturze z wyraźną predylekcją do stylu gotyckiego, co potwierdza restauracja katedry św. Jana i dworzec w Skierniewicach. I. nie porzucił także swoich zainteresowań teoretycznych. W rezultacie w r. 1832, a więc w cztery lata po wydaniu cieszącego się dużą popularnością dzieła Marconiego ,,O porządkach architektonicznych” (1828), ukazały się I-ego Kroje architektury, obejmujące rozmaite jej kształty, uważane jako przedmiot piękności. Mimo pewnej oryginalności w ujęciu tematu i starannego opracowania Kroje architektury nie zyskały uznania i pozostały w cieniu pracy Marconiego, która rychło doczekała się drugiego wydania. Współcześni krytycy, szczególnie J. Heurich, niepopularność dzieła kładli na karb «zbyt wybujałej indywidualności autora, która będąc nader cenną w działalności artystycznej, stanowi jednak przeszkodę w opracowywaniu materiału historycznego». Nie zrażony I. obok publikacji pomniejszych rozprawek (Sposób budowania domów drewnianych; omówienie restauracji katedry św. Jana, „Bibl. Warsz.” 1843) przystąpił do wydawania okazałego dzieła pt. Plany budowli, obejmujące rozmaite rodzaje domów, mieszkań wiejskich różnej wielkości, kościołów, gmachów publicznych, mostów, ogrodów, monumentów i tym podobnych szczegółów w rozmaitych stylach architektury. Wychodziło ono zeszytami i obejmowało przedstawione w pięknych stalorytach znakomicie narysowane projekty I-ego (120 tablic). Zwracają uwagę projekty: przebudowy katedry św. Jana, Zamku Królewskiego, domów otaczających Plac Zygmunta w Warszawie, Mauzoleum Napoleona, pałacu w Homlu. Plany budowli ukazały się w trzech wydaniach: polskim (W. 1843), francuskim (Paryż 1843–52) i rosyjskim, i stanowiły jedno z najbardziej znanych wydawnictw architektonicznych XIX w.; za pracę tę Akademia Sztuk Pięknych w Petersburgu mianowała I-ego swoim członkiem.

Mimo wszystko osiągnięcia I-ego były skromne. Przyczyna tego tkwiła w zbytnio rozstrzelonych zainteresowaniach I-ego. Pod wpływem tak typowego dla połowy XIX w. pędu do wynalazczości dawał się on często zbytnio ponosić wybujałej wyobraźni, która, zwłaszcza w ostatnich latach życia, doprowadziła go niemal do maniactwa. Sam w sobie interesujący pomysł I-ego pt. Projekt drogi pod rzeką Wisłą dla połączenia Warszawy z Pragą… (W. 1828), który powstał pod wpływem analogicznego przedsięwzięcia przeprowadzonego w Londynie przez inż. Brunela, w zakresie rozwiązań technicznych i kosztorysów był całkowicie utopijny, co wykazał zresztą natychmiast jeden z wybitniejszych inżynierów polskich – Feliks Pancer. W r. 1845 wystąpił I. z równie nierealnym projektem «drogi wodnoziemnej» (Chemin hydroterre ou nouveau système de communications, St. Petersburg 1845). Interesującym był pomysł kolei jednoszynowej z wagonami zawieszonymi po obu stronach (Chemin de fer statique et ses immenses avantages sur la construction des chemines de fer actuels, Paris 1857). Oba te projekty minęły w owym czasie bez żadnego echa. Z pomniejszych wynalazków I-ego można wymienić «dwa zegary astronomiczne», projekt «machiny rachunkowej», fortepianu o strunach ciągnionych i in. Próbował I. także opracowywać język międzynarodowy i w tym celu ułożył nawet podobno «słownik w kilku językach». W r. 1857, pod pseud. Adam Pellegrino, wydał utwór Świątynia Pokoju stanowiący fragment obszernego poematu. Zmarł I. w Litynie na Podolu 3 V 1879 r.

Estreicher; W. Enc. Ilustr.; Łoza, Architekci (obszerna bibliogr.); – Bieliński, Uniw. Warsz., III; Bieniecki Z., Kolumny warszawskie, „Stolica” 1950 nr 42 s. 9; Kucharzewski F., Inżynier Feliks Pancer i jego prace, W. 1900; tenże, Piśmiennictwo techniczne polskie, W. 1911; Szkice nowomiejskie, W. 1961; – „Bibl. Warsz.” 1843 t. 2, 1879 t. 2 s. 490; „Tyg. Illustr.” 1879 nr 207 (fot.).

Halina Kowalska