Mniszek Adam Józef h. Poraj (1721–1784), starosta mostowski, chorąży nadworny kor., poseł na sejmy. Pochodził z rodziny, wiodącej się od Piotra, mieszczanina sieradzkiego, nobilitowanego za zasługi wojenne w r. 1598. Był synem Jana (zm. 1734), podczaszego i rotmistrza ziemi przemyskiej, marszałka konfederacji woj. ruskiego w r. 1733, i jego drugiej żony Konstancji z Bielskich, cześnikówny chełmskiej. Miał 3 siostry. Po ojcu odziedziczył wieś Miżyniec w Przemyskiem, gdzie założył szpital dla ubogich w r. 1758. Ponadto posiadał majątek Krupice na Wołyniu oraz klucze sośnicki i krysowicki w woj. ruskim. W r. 1746 przejął na podstawie cesji Stanisława Poniatowskiego, kaszt. krakowskiego, starostwo mostowskie przynoszące niemały dochód. Do starostwa tego należały dobra koło Żółkwi: Mosty Wielkie z przyległościami i kilkanaście wsi. M. był też właścicielem wójtostwa w Mostach. Wieś Krysowice była stołeczna dla kompleksu dóbr, które M. kupił w r. 1743 od Eustachego Potockiego i w r. 1765 od Jana Charczewskiego. W Krysowicach założył swoją rezydencję o charakterze magnackim. Wybudował tam pałac i kaplicę oraz urządził park w stylu angielskim z kanałami i fontannami, obejmujący 60 ha powierzchni. Rezydencję tę opisał z uznaniem Ewaryst Kuropatnicki („Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicji i Lodomerii”, Przemyśl 1786). M., człowiek zamożny, znany był i ceniony wśród szlachty. W r. 1748 został wybrany posłem na sejm warszawski z ziemi przemyskiej woj. ruskiego. Wszedł wtedy w skład deputacji do kontroli rachunków sukcesorów generała artylerii kor. Jakuba Zygmunta Rybińskiego. Zabierał też głos w dyskusji nad sprawami podatkowymi, wypowiadając się przeciw lustracjom hut i hamerni w starostwach. W r. 1750 M. był mianowany posłem do Rosji i t. r. również uczestniczył w obradach sejmu ekstraordynaryjnego w Warszawie jako poseł przemyski. Wg spisu posłów na ten sejm, sporządzonego dla gabinetu wersalskiego, M. został zaliczony do przeciwników polityki profrancuskiej w Polsce. Za sprawowanie funkcji poselskiej w l. 1748 i 1750 otrzymał po 3 000 złp. z czopowego i szelężnego ziemi przemyskiej. W r. 1753 był komisarzem ziemi lwowskiej w Trybunale Skarbowym radomskim. Był pułkownikiem chorągwi pancernej kor., z której zrezygnował w r. 1760.
Dn. 2 II 1757 król August III mianował starostę mostowskiego chorążym nadwornym kor. Następnie M. posłował z woj. ruskiego na sejmy w l. 1761 i 1762. Nastawiony był wtedy antagonistycznie wobec «familii» Czartoryskich. Gdy na sejmie 1762 r. Czartoryscy zakwestionowali szlachectwo polskie Henryka Brühla, a po zerwaniu obrad ogłosili skierowany przeciw niemu manifest, M. był jednym z 49 posłów, którzy podpisali remanifest w obronie Brühla. W r. 1763 na sejmiku deputackim w Sądowej Wiszni doszło do ostrego starcia między M-kiem a Adamem Kazimierzem Czartoryskim, gen. ziem podolskich. «Był to sejmik krwią wielu szlachty oblany, zerwany tak dalece, że obie strony wygraną się szczyciły» (M. Matuszewicz). Do osoby Stanisława Poniatowskiego jako kandydata do tronu M. ustosunkował się przychylnie i 6 IX 1764 wziął udział w jego elekcji z woj. ruskim. Podczas ceremonii koronacji 25 XI t. r. niósł chorągiew kor. w zastępstwie chorego Franciszka Wielopolskiego, chorążego w. kor., a następnie uczestniczył w sejmie koronacyjnym jako poseł przemyski. W r. 1771 król mianował go kawalerem Orderu Św. Stanisława, a 15 VII 1774 nadał mu Order Orła Białego.
Po pierwszym rozbiorze część dóbr M-ka znalazła się w zaborze rosyjskim, a część w austriackim. W tym czasie, a zwłaszcza w l. 1771–81 M. żywo interesował się sprawami publicznymi kraju i był stałym odbiorcą gazetek pisanych z Warszawy, zawierających poufne wiadomości, których autorem był pijar Teodor Ostrowski. Gazety te posyłano mu z Warszawy do Krysowic w każdy czwartek. Płacił za nie sumę niemałą, jak na owe czasy, 24 dukaty, czyli 432 zł rocznie. W r. 1779 M. starał się o pozwolenie na ekstradycję swych poddanych zbiegłych na Wołyń z jego dóbr znajdujących się pod panowaniem rosyjskim. Dn. 10 IX t. r. Rada Nieustająca wydała mu jednak rezolucję odmowną, motywując ją obroną praw ziemian polskich i prawem międzynarodowym chroniącym zbiegłych z innych państw. Cesarz Józef II nadał M-kowi patentem z 11 II 1783 dziedziczny tytuł hrabiowski. T. r. został M. również powołany jako przedstawiciel magnaterii na członka Stanów galicyjskich. Zmarł 8 XII 1784 w swoim pałacu w Krysowicach.
M. żonaty był dwukrotnie. Pierwszą jego żoną była Anna Potocka, wojewodzianka wołyńska, zmarła bezdzietnie w r. 1758, drugą Felicja Siekierzyńska (zm. 1807), starościanka rzeczycka i horodelska, dama Krzyża Gwiaździstego (1788), z którą miał niewidomą córkę Cecylię i syna Stanisława (1774–1846), szambelana dworu austriackiego i członka Stanów galicyjskich.
Portret pędzla Konstantego Aleksandrowicza (?), (olej. na płótnie), własność Muz. Narod. w Wr., reprod.: Muzeum Śląskie, Malarstwo polskie, Katalog zbiorów, Wr. 1967; – Słown. Geogr., (Krysowice); Borkowski, Almanach; Niesiecki; Uruski; Żychliński, I; Łoza, Kawalerowie; – Bartoszewicz J., Michał Jerzy Mniszech, „Bibl. Warsz.” 1852 t. 4 s. 480; Konopczyński W, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1911 II; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Pułaski K., Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, Brody 1911 I; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; – Akta grodz. i ziem., XXIII; Diariusz sejmu extraordynaryjnego… 1761, [b. m. i r.]; Diariusz sejmu… 1762, W. 1762; Diariusz Sejmu Convocationis… 1764, W. [b. r.]; Diariusze sejmowe z w. XVIII, I, III; Korespondencja Adama Naruszewicza, Wr. 1959; Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wr. 1958 I–II; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972 (reprodukcje: Pałac M-ka w Krysowicach, (fot., Fragment angielskiego parku w Krysowicach, widok od strony płn., rys. z natury i lit. M. B. Stęczyński); Pamiętniki Marcina Matuszewicza…, W. 1876 IV; Vol. leg., VII 118; – „Gaz. Warsz.” 1784 nr 102, 1785 nr 1; – AGAD: Arch. Roskie XIV–26 (5 listów do J. K. Branickiego z l. 1753–58), XLVII–70, LXXXVIII–61; B. Czart.: rkp. 672; B. Jag.: rkp. 6147, 6799 (gazety pisane i informacje tygodniowe z Warszawy dostarczane M-kowi), 6800 (listy do M-ka w sprawach majątkowych z l. 1774–82), 7508; B. Ossol.: rkp. 11610, 11831.
Hanna Dymnicka-Wołoszyńska