Małachowski Adam Leon Albin Kazimierz h. Nałęcz (1706–1767), krajczy kor., poseł na sejmy. Ur. prawdopodobnie w Czarnocinie (w par. Pińczów; tu chrzczony 6 IV 1706), był jedynym (prócz niego 3 córki) synem Józefa, star. opoczyńskiego, kasztelana inowłodzkiego (zm. 1717), i Marianny ze Złotnickich 1. v. Dembińskiej, cześnikówny kor. (zm. 1745). M. wychowywał się w kraju, zapewne w ojcowiźnie, Bąkowej Górze w woj. sieradzkim. O wykształceniu jego niewiele można powiedzieć; wiadomo, że w r. szk. 1720/1 był słuchaczem Akad. Krak. Pierwszą królewszczyznę otrzymał M. w r. 1722 (wójtostwo Ucieszków w pow. wiślickim). W styczniu 1727 wszedł w posiadanie star. grodowego oświęcimskiego, w r. 1728 matka scedowała mu dobra dziedziczne (w woj. sieradzkim i krakowskim). M. debiutował politycznie w r. 1732 jako marszałek zerwanego sejmiku poselskiego w Szadku, gdy wbrew lokalnemu zwyczajowi uszanował liberum veto jakiegoś oponenta; postawa wręcz symboliczna, gdyż M. na całe życie pozostał głośnym chwalcą i wiernym obrońcą «wolnego nie pozwalam». W r. 1736 posłował z Księstwa Zatorsko-Oświęcimskiego na sejm pacyfikacyjny i został deputatem do konstytucji. Odtąd był nieustannie czynny w życiu politycznym – związany z Potockimi – jako działacz sejmowy, trybunalski, skarbowy i wojskowy. W r. 1738 ponownie posłował na sejm z Ks. Zatorsko-Oświęcimskiego i wraz z Pilawitami popierał aukcję wojska; t. r. w Trybunale Radomskim był komisarzem łęczyckim; w r. 1740 posłem sandomierskim na sejm. W r. 1742 wyjechał do Wschowy na radę senatu; najpóźniej od lipca 1742 pełnił pomocną w rozszerzaniu wpływów politycznych funkcję komisarza generalnego skarbu prowincji małopolskiej. Rok 1744 spędził jako komisarz oświęcimski w Radomiu i witał króla od Trybunału Skarbowego; w r. 1746 jako regimentarz wojsk. kor. zakazał sprzedawać konie za granicę; t. r. reprezentował wojsko w Radomiu, potem jako poseł krakowski znów był deputowanym do konstytucji. W r. 1748 został marszałkiem Trybunału Radomskiego (komisarz wieluński); na sejmie t. r. posłował od wojska i z woj. krakowskiego; w jesieni stanął na kole generalnym pod Solcem. W r. 1749 znów był komisarzem radomskim, potem w Piotrkowie na jego ponoć znak wydobyto szable i zerwano – jedyny raz w historii Rzpltej – trybunał.

Wcześnie związawszy się z wojskiem najpierw jako rotmistrz chorągwi pancernej, potem (od 1759) husarskiej, właśnie w r. 1749 otrzymał regimentarstwo małopolskie od hetmana Józefa Potockiego, który chciał wzmocnić kontrolę «patriotów» nad wojskiem przed generalną rozprawą z Czartoryskimi. Wskutek interwencji «familii» stracił je na parę lat (1751 – lipiec 1755). W r. 1750 posłował z Ks. Oświęcimskiego na sejm; w l. 1751–2 był marszałkiem hulaszczego Trybunału głównego Kor., na którym sędziowie i palestra pod kierownictwem marszałka zasłynęli z pijaństwa. U schyłku 1753 r. wziął udział w podziale ordynacji ostrogskiej (transakcje kolbuszowskie), lecz złożył reces, wynagrodzony przez dwór znaczną wsią Wolicą (w Krzemienieckiem). Mniej więcej wtedy rozpoczął się proces zbliżenia M-ego ku tworzącemu się właśnie stronnictwu dworskiemu (kamaryla Jerzego Mniszcha). Przejście to, przypieczętowane krajczostwem kor. (27 V 1755) po marszałkowaniu w Trybunale Radomskim, wzmocnione zostało Orderem Orła Białego (1757), po kierowaniu Trybunałem głównym Kor. w r. 1756/7. Gdzieś od r. 1758/9 M. był już w pełni oddany swym nowym dysponentom. W r. 1758 poseł łęczycki, ostatni za Augusta III wybrany marszałek sejmowy, szybko żegnał zerwany sejm; jako marszałek starej laski powtarzał tę czynność jeszcze na trzech dalszych sejmach zerwanych przed obiorem marszałka. Ubolewał głośno nad upadkiem ojczyzny, którą własnymi mowami oraz głosami i szablami powolnej mu szlachty systematycznie dobijał na wszystkich reformatorskich sejmach od kilkudziesięciu lat. Żegnał więc izbę w r. 1760 (był wówczas posłem wyszogrodzkim), gdy sejm zerwali stronnicy dworu, których plany M. zapewne znał. W r. 1761 był posłem wieluńskim, a na sejmie 1762 r., także przez partyjnych przyjaciół M-ego zerwanym, był posłem łęczyckim. W okresie konfederackich planów Czartoryskich (1762–3) jemu właśnie T. Wessel powierzył pozostałe w skarbie pieniądze i ludzi do rozprawy z «familią», bojąc się, że siły dworskie i nieświeskie nie wystarczą. W r. 1764 na sejmie konwokacyjnym (posłował wtedy z woj. krakowskiego) M. wystąpił przeciw naruszaniu prawa, wyszedł z sali z laską marszałkowską i złożył 9 V głośny manifest. Przejął się naiwnie tym teatralnym gestem Rulhière, portretując M-ego w swej „Historii anarchii” jako czcigodnego obrońcę swobód szlacheckich i odważnego oponenta zamachu Czartoryskich na republikańskie prawa Rzpltej. W grudniu t. r. Stanisław August dziękował już M-emu za reces, zaś w maju 1765 przyjmował od niego hołd uległości. Jako poseł krakowski wystąpił M. jeszcze na sejmie 1766, głosując przeciw projektowi Andrzeja Zamoyskiego ograniczenia liberum veto i domagając się rozwiązania konfederacji.

M. słynął z pijaństwa; gości w Bąkowej Górze odstraszał upamiętnionym barwnie przez Kitowicza wielkim kielichem «Corda Fidelium», który pod groźbą repety należało duszkiem wychylić do dna. Łączył z tym wielką hojność dla bractw i klasztorów, co, wraz z troską o prawa wiary na sejmach (m. in. Celestyna Czaplica), zjednało mu opinię pobożnego; typ pobożności – przy hulaszczym życiu – charakterystyczny dla umysłowości czasów saskich. Charakterystyczna jeszcze bardziej była sylwetka polityczna M-ego: bezkrytyczny apologeta liberum veto, nieokiełznany warchoł sejmowy, biegły w praktykach sejmikowych i manewrowaniu szlachtą małopolską, ułatwionym przez parantelę ze strony matki (Krakowskie) i nieruchomości, ale pozbawiony głębszej myśli politycznej, a nawet – być może – zrozumienia szkodliwości swej roboty, narzędzie celów politycznych swych mocodawców, którym pomagał gorliwie z nadzieją, że (z jego wydatnym i nie bezinteresownym udziałem) zniweczą efekty prac Czartoryskich. Wrogość wobec «familii» i jej projektów reform oraz namiętna z nimi walka na sejmach lat czterdziestych i pięćdziesiątych stanowią najsilniejszy, stały element działalności politycznej M-ego przez całe jego życie. Wybił się ponad szlachtę znaczeniem politycznym i majątkiem, skoligacił z Potockimi przez ożenek syna Stanisława, ale nie starał się o urząd senatorski, zachowując więź z izbą poselską i konserwatywną szlachtą, której mentalność podzielał i – krzykliwie – wyrażał. Bardzo zapobiegliwy w gromadzeniu dóbr ziemskich (wspomagał go w tym możny opiekun rodu kanclerz Jan ), M. ojczystą cząstkę Bąkowej Góry wzbogacił o cały klucz, wyprocesował dobra macierzyste (Sprowę, Wywle i Niedźwiedź w woj. krakowskim), zakupił Siedliska, Chobędz i in. Z królewszczyzn miał star. oświęcimskie (1727), wąwolnickie (1738), karaczkowskie (1756), przedborskie (1758) oraz wsie Wolicę (1754), Białą i Koniuszki na Podolu (1756). Zmarł 6 I 1767 w Bąkowej Górze; pochowany został w Wielkiej Woli w Opoczyńskiem.

Żonaty (ślub 9 X 1727) z Anną Teofilą Rosnowską (zm. 8 XII 1755), stolnikówną sanocką (100 tys. posagu), miał dwu synów: Stanisława i Piotra (zob.). Stanisław (ok. 1728 – ok. 1784), przeznaczony przez ojca na działacza politycznego, pułkownik znaku pancernego i star. wąwolnicki, posłował z woj. krakowskiego na liczne sejmy (1746, 1758, 1760, 1762, 1764), lecz jego mowy były tylko echem stanowiska ojca, któremu zresztą z reguły zawdzięczał mandat. Po śmierci ojca przystąpił jeszcze do konfederacji radomskiej, ale wkrótce odsunął się od polityki, poświęcając się gromadzeniu dóbr ziemskich (latami procesował się z bratem o schedę po ojcu). Z inspiracji żony Marii z Potockich wybudował piękny barokowo-klasycystyczny pałac w Nałęczowie (dobra bochotnickie).

Epitafium z podobizną w kościele paraf. w Paradyżu; – Estreicher; W. Enc. Ilustr., (bibliogr.); Żychliński, XIII; Bartoszewicz J., Znakomici mężowie polscy w XVIII wieku, Pet. 1856 III 265–309; Uruski; Katalog zabytków sztuki w Pol., III z. 8 s. 26; – Konopczyński W., Liberum veto, W. 1918; tenże, Mrok i świt, W. 1911; tenże, Od Sobieskiego do Kościuszki, Kr. 1921; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką 1740–1745, Kr. 1912–3 I–II; – Album stud. Univ. Crac., V 6; Diariusze sejmowe z XVIII wieku, Wyd. W. Konopczyński, W. 1911–2 I–II; Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wyd. R. Pollak, Wr. 1951 s. 457–61; tenże, Pamiętniki czyli historia polska, Wyd. Z. Lewinówna i P. Matuszewska, W. 1971; Matuszewicz M., Pamiętniki, Wyd. A. Pawiński, W. 1876 I–IV; Rulhière C., Histoire de l’anarchie de Pologne, Paris 1807 II 16–24, 216–24; Teka Podoskiego, IV 361, 362, 372, 428, 430–2, 452–61, 464, 469, 585, 663, 671, 676, 687–8, 708, 733, 783; Sygański J., Z dawnych metryk kościoła Mariackiego w Krakowie, „Mies. Herald.” T. 4: 1911 s. 61; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, 170/I; B. Czart.: rkp. 3835 i n. (korespondencja Jerzego Mniszcha); B. Jag.: akcesja 99/61; B. Ossol.: rkp. 11812, 11814–115, 11819–56, 11859–60, 11868–9, 11876, 11879 1883–4 (korespondencja M-ego i rodziny oraz: archiwum gospodarcze); – Informacje o Stanisławie, AGAD: Arch. Radziwiłłów, dz. V teka 193 nr 9201, Arch. Roskie, pudła: XIII nr 3, 35, XXXIX nr 42, XLVII nr 52; B. Jag.: rkp. 7598; B. Narod.: rkp. nr 6679, 6682, 6684, 6903; B. Ossol.: dok. nr 377, 400, 1145.

Zofia Zielińska