Sakowicz Adam Maciej h. Korwin (zm. 1662), poseł na sejmy, podkomorzy, potem starosta oszmiański, następnie administrator skarbu lit. i wojewoda smoleński. Pochodził z średniozamożnej rodziny osiadłej w woj. mińskim, był synem Stanisława, sędziego ziemskiego oszmiańskiego.
W r. 1621 był S. już człowiekiem żonatym, służył wówczas w wojsku lit. jako towarzysz roty kozackiej, w r. 1622 walczył w Inflantach. W r. 1624 został wybrany na deputata do Trybunału Lit. z woj. mińskiego. Należał już chyba wówczas do klientów hetmana Krzysztofa Radziwiłła; wybrany na sejmiku mińskim na sejm toruński w r. 1626 nie pojechał jednak na sejm, stosując się do radziwiłłowskiego zalecenia, by sejm ten zbojkotować. Dn. 13 IV 1628 otrzymał nominację na podkomorzego oszmiańskiego. W r. 1630 był deputatem z Oszmiany na Trybunał wileński, posłował (zapewne także z Oszmiany) na sejm w r. 1631 i na sejm nadzwycz. w r. 1632, na którym został wyznaczony do rewizji dóbr tatarskich w W. Ks. Lit. Wybrany na sejmiku w Oszmianie 3 VI 1632 uczestniczył w sejmie konwokacyjnym i podpisał konfederację generalną. Jako poseł oszmiański na sejm koronacyjny w r. 1633 został wybrany do Trybunału Skarbowego w Wilnie, wszedł także do grona komisarzy, którzy mieli dopilnować, aby elektor brandenburski Jerzy Wilhelm wypełnił zobowiązanie usprawnienia żeglugi w porcie królewieckim. W 2. poł. t. r. został podwojewodzim wileńskim przy Krzysztofie Radziwille. Na sejmiku w Oszmianie 2 II 1634 obrano go deputatem na Trybunał Lit.; przypadło mu na nim (marzec t. r.) zastępować marszałka trybunalskiego Mikołaja Sapiehę, chorążego lit. Jako poseł na sejmie w r. 1635 podpisał 8 III manifest posłów sprzeciwiających się ugodzie unitów z prawosławnymi. Wybrano go do komisji do zapłaty wojsku smoleńskiemu. Dn. 17 III włączył się do burzliwej debaty w izbie wywołanej przez posłów lit., którzy chcieli, aby z uchwalonych poborów opłacić tylko wojsko powiatowe. Gdy król zapowiedział, że w takim wypadku odmówi żołnierzom komputowym prawa do stacji w królewszczyznach, S. zagroził odwołaniem zgody na podatek, zaostrzając spór, który omal nie doprowadził do zerwania sejmu. Negatywnemu stanowisku wobec polityki Władysława IV dał S. wyraz dobitniej na jesiennym sejmie t. r.; należał na nim do tych posłów, którzy odmawiali poparcia wojny ze Szwecją. W r. 1636 zabiegał bezskutecznie o pisarstwo ziemskie wileńskie, szukając poparcia Radziwiłłów: Krzysztofa i jego syna Janusza.
Na nadzwyczajny sejm w r. 1637 posłował S. z sejmiku mińskiego. Naraził się wówczas królowi protestując przeciw odbywaniu sądów, ponieważ nie zostały one przewidziane w instrukcji przedsejmowej. Ostatecznie, ulegając perswazjom krajczego kor. Mikołaja Ostroroga, odstąpił od swego protestu. Dn. 17 VI, popierany przez marszałka nadwornego lit. Kazimierza Leona Sapiehę, nie okazał instrukcji sejmikowej na żądanie podkanclerzego lit. Stefana Paca. Doprowadziło to do zahamowania obrad i wcześniejszego opuszczenia sejmu przez obu dygnitarzy lit. Na sejmie 1638 r. (posłował z Oszmiany) wyznaczono go do komisji w sprawie ceł morskich, do lustracji zamków w Smoleńsku (od 1 IX 1638) i w Starodubie (od 6 I 1639). Pod koniec obrad (21 IV) wstawiał się za arianami i sprzeciwiał się sądzeniu Jakuba Sienieńskiego (pozwanego z powodu zniszczenia przez uczniów szkoły w Rakowie krzyża pogranicznego) w procesie sumarycznym. Dn. 12 X 1638 w Nowogródku podpisał wniesione do akt grodzkich oświadczenie urzędników i dygnitarzy lit. informujące o znieważeniu w Wilnie woj. mścisławskiego Krzysztofa Kiszki przez studentów tamtejszej Akademii. W r. 1639 był S. deputatem z pow. oszmiańskiego na Trybunał Skarbowy. Na sejm w r. 1640, na którym miała być sądzona sprawa tumultów wyznaniowych w Wilnie z r. 1639, został S. wybrany na posła na zdominowanym przez bpa wileńskiego Abrahama Wojnę sejmiku wileńskim, uznającym kalwinów za winnych wywołania zaburzeń. Na pogrzebie K. Radziwiłła w Wiżunach (22 I 1641) niósł w orszaku żałobnym buławę hetmana.
Na następne dwa sejmy, tj. zwyczajny w r. 1641 i nadzwycz. w r. 1642 posłował S. znowu z Oszmiany; na pierwszym z nich wyznaczono go do komisji w sprawie ceł królewieckich. W t. r. naraził się oszmiańskiej szlachcie, nie stawiając się na sejmiku relacyjnym. Nie wiadomo, na którym sejmiku dostał mandat na sejm zwycz. w r. 1643 i skąd był deputatem w t. r. do Trybunału Lit. Związany teraz z synem Krzysztofa, Januszem Radziwiłłem, prawdopodobnie dzięki jego poparciu, został 18 III 1645 koniuszym wileńskim (z cesji Jana Stanisława Gieysztora Dopkowicza [Dobkiewicza]). Na sejm w r. 1646 posłował zapewne z Oszmiany; należał na nim do przeciwników planu wojny tureckiej Władysława IV. Z sejmu tego wszedł do komisji powołanej w celu «traktowania wiecznego pokoju» ze Szwecją. W r. 1647 był deputatem trybunalskim z Oszmiany. Posłował na sejm elekcyjny w r. 1648; wybrano go 6 X do kolegium sędziowskiego do «karania wszelakich krzywd i ekscesów» podczas elekcji. Podpisał pakta konwenta oraz sufragia na Jana Kazimierza z woj. wileńskim i pow. oszmiańskim. Reprezentował następnie (zapewne szlachtę oszmiańską) na sejmie koronacyjnym w Krakowie w r. 1649. Otrzymał na nim star. oszmiańskie (przed 27 I). W izbie był dość aktywny. M. in. 9 II sprzeciwił się sądzeniu sprawy między podwojewodzim wileńskim Kazimierzem Ludwikiem Jewłaszewskim a nieobecnym na sejmie woj. wileńskim Krzysztofem Chodkiewiczem do czasu przybycia pełnomocnika wojewody. Wyznaczono go do wileńskiej komisji do zapłaty wojsku lit. oraz do komisji menniczej, a ponadto wybrano na deputata do spisania konstytucji sejmowych. W maju 1650 był obecny na komisji wypłacającej żołd wojsku i z jej ramienia przeprowadził lustrację Wilna. W jesieni t. r. sprawował poselstwo na sejm, w r. n. realizując zlecone mu na nim obowiązki zasiadał w maju w komisji skarbowej w Mińsku, a w sierpniu w Trybunale Skarbowym w Grodnie. W r. 1652 posłował na sejm nadzwycz. Z jego polecenia miał uczestniczyć w październiku w komisji menniczej w Wilnie (wyznaczona na sejmie 1649 r. nie zebrała się), zaś w styczniu 1653 – w komisji w Mińsku powołanej dla wypłacenia żołdu zamkowej piechocie, lustracji fortyfikacji i rozliczenia ich budowniczego. Jako posła na sejm w Brześciu Lit. wybrano go do grona komisarzy mających zbadać sprawę dostępności portu królewieckiego. T. r. był nadto deputatem z Oszmiany na Trybunał Lit. W r. 1654 posłował na oba sejmy; na drugim z nich wystąpił przeciw S-owi kaszt. smoleński Władysław Wołłowicz, domagając się rugowania go z izby i stawienia przed sądem za obrazę, której S. dopuścił się wobec Wołłowicza, gdy obaj bawili u J. Radziwiłła. Większość posłów stanęła jednak w obronie S-a, który mógł zająć miejsce w izbie. Nie pozostał jednak do końca obrad, ponieważ w sierpniu wysłano go z komisją do Mińska w celu skłonienia żołnierzy lit. do pozostania w dalszej służbie. Na nadzwycz. sejmie w Warszawie w r. 1655 brał S. udział w przygotowaniu instrukcji dla komisarzy powołanych do «uspokojenia Ukrainy» (podpisał ją 16 VI). W wykonaniu zleconych mu przez ten sejm czynności (deputat do Trybunału Skarbowego i do pertraktacji z wojskiem lit.) przeszkodził najazd szwedzki.
S. odegrał istotną rolę podczas rokowań obu hetmanów lit.: J. Radziwiłła (wielkiego) i Wincentego Gosiewskiego (polnego) ze Szwedami, a następnie z przybyłym do obozu Radziwiłła w Kiejdanach posłem moskiewskim W. Licharowem. Zjednany przez Radziwiłła do planu poddania Litwy Karolowi X Gustawowi podpisał 18 VIII 1655 w Jaśwojniach układ tymczasowy poddający Litwę Szwedom. Nie ma jednak jego podpisu na właściwym akcie ugody podpisanej na zamku kiejdańskim 20 X t. r. Już bowiem w początkach września skłaniał się ku W. Gosiewskiemu, opowiadającemu się za nawiązaniem rozmów z carem Aleksym. Nie zerwał S. jednakże całkowicie ze stronnictwem radziwiłłowskim. Właśnie bowiem w tym okresie (28 XI–8 XII 1655) otrzymał on nadania z rąk Szwedów. Dn. 3 X dostał S. paszport szwedzki na przejazd do Jurborka i udał się do Królewca. Z drogi wysłał 19 X Pawła Rolę na rozmowy do Moskwy w imieniu szlachty oszmiańskiej, której powiat już latem t. r. zajęty został przez siły moskiewskie. S. przekazał przez Rolę warunki, pod którymi możliwe byłoby poddanie się szlachty oszmiańskiej pod władzę cara. Dn. 30 XII 1655 car odpowiedział pozytywnie na suplikę szlachty oszmiańskiej, kierując na ręce S-a hramotę przyjęcia jej w swoją opiekę w zamian za zerwanie wszelkich kontaktów z Janem Kazimierzem.
W styczniu 1656 znajdował się S. w Tylży; był w trudnej sytuacji, starając się lawirować między fakcjami. Od jesieni 1656 zaliczał się S. do stronników Gosiewskiego, który w listopadzie t. r. powierzył mu porucznikostwo drugiej swojej chorągwi husarskiej. S. stał także na czele lejbkompanii dragońskiej znajdującej się w lewym skrzydle wojska lit. (od 9 VIII 1657, z pocz. l. sześćdziesiątych przemianowanej na 400-konny szwadron dragonii). Utrzymywał zarazem kontakty z Bogusławem Radziwiłłem. W l. 1656–7 prowadził rozmowy z wojskiem lit. w sprawie przyznanych żołnierzom dóbr B. Radziwiłła zabiegając o zwrócenie ich księciu. Naraził się tym wojsku prawego skrzydła (sapieżyńskiego). W pocz. 1657 r. domagali się oni od Gosiewskiego, by wydać im S-a i Samuela Komorowskiego jako zdrajców, lecz hetman na to nie przystał. Dn. 12 V 1657 na zjeździe w Prużanie prawe skrzydło skutecznie zaprotestowało przeciwko wyznaczeniu przez króla S-a na komisarza z lewego skrzydła do dóbr radziwiłłowskich. Dn. 26 IX 1657 w obozie pod Wierzbołowem oddziały Gosiewskiego wydelegowały S-a z poselstwem do króla, który przyjął go wraz z innymi deputatami lewego skrzydła, udzielając odpowiedzi w poważnej mierze satysfakcjonującej ich wodza hetmana polnego lit. S. posłował na sejm w r. 1658 i został na nim powołany do komisji w sprawie portu królewieckiego. Nie wiadomo, czy pozostał w Warszawie do końca obrad sejmowych. Prawdopodobnie wyjechał wcześniej i jako wysłannik Gosiewskiego jeździł do Wilna na rozmowy z komisarzami moskiewskimi. Dn. 15 IX przybył do obozu pod Żejmami, przywożąc zgodę cara na podjęcie rokowań z Gosiewskim. Nadal korespondował z B. Radziwiłłem (pogodzonym już z Janem Kazimierzem). W liście z 25 X t. r. informował go o klęsce pod Werkami i dostaniu się Gosiewskiego do niewoli moskiewskiej, prosząc, by zbierał rozproszone oddziały i ratował Litwę. Dn. 31 X na sesji pod Kiejdanami wybrano S-a na konsyliarza przy tymczasowych dowódcach lewego skrzydła: Kazimierzu Żeromskim i Macieju Gosiewskim. W styczniu 1659 był S. w Wiżajnach, jako jeden z komisarzy skarbowych.
Niejasno przedstawia się sprawa objęcia przez S-a urzędu wojewody smoleńskiego. Józef Wolff powołując się na Metrykę Lit. podaje, iż akt nominacyjny został wystawiony 1 III 1658; na t. r. datowana jest również (22 III) asekuracja królewska, gwarantująca S-owi czerpanie dochodów ze star. oszmiańskiego (przyznanego wcześniej Gosiewskiemu) do czasu odzyskania woj. smoleńskiego z rąk moskiewskich. Tymczasem w senacie zasiadł S. dopiero na sejmie wiosną 1659, będąc dodatkowo (nominacja na przełomie lutego i marca 1659) administratorem skarbu lit. Na sejmie podpisał S. plenipotencję posłom do traktatów z Moskwą. Dn. 31 V brał udział w radzie senatu. Mocą uchwalonych konstytucji został zobowiązany do zabezpieczenia funduszy na utrzymanie 300-osobowej załogi Brześcia Lit. Mianowanie S-a administratorem skarbu lit. nie spotkało się z dobrym przyjęciem w wojsku. Wiedziano bowiem o jego związkach z B. Radziwiłłem i stosunku do przejętych przez wojsko dóbr radziwiłłowskich. Obradująca od 11 VII t. r. pod przewodnictwem S-a komisja skarbowa w Grodnie zakończyła się fiaskiem z braku pieniędzy w skarbie. Ponownie stanął S. na jej czele w Mostach 5 VIII t. r., lecz po 3 dniach obrad wydano uniwersał do szlachty o jej przełożeniu do Słonimia na 22 IX (trwała do 10 X); S. przywiózł na nią zaledwie 1 900 zł. Jeszcze w końcu sierpnia nie widział możliwości zebrania potrzebnych sum, skutkiem czego na radzie senatu 14 IX, w której brał udział, przełożono termin komisji aż do lutego 1660. Brak funduszy na opłacenie wojska lit., znajdującego się wówczas w Kurlandii, spowodował, iż chorągwie zebrane pod Mitawą 27 XI 1659 oskarżyły S-a o złą politykę skarbową. Podejrzewał on, iż była to robota fakcji sapieżyńskiej, głównie Pawła Sapiehy, tym bardziej, iż ów niezadowolony z poczynań S-a ostrzegał go w grudniu, by nie ważył się wydawać asygnacji bez jego zgody. Oskarżał też S-a, iż faworyzuje dywizję żmudzką (pacowską) kosztem prawego skrzydła pod komendą pisarza polnego lit. Aleksandra Hilarego Połubińskiego. Sytuacja uległa zaostrzeniu na pocz. r. 1660: wojsko zażądało, aby S. niezwłocznie stawił się w obozie i zdał relację ze swej działalności. Krytykowano go, iż swoimi decyzjami doprowadził «do niesnasek i rozjątrzenia animuszów między wojskami» (obu skrzydłami). Na sesję lit. w Warszawie poświęconą opłaceniu wojska (22–29 II 1660) zjechał S. dopiero 26 II z powodu choroby. Fatalny stan skarbu lit. przedstawił w liście z 17 III t. r. do A. H. Połubińskiego, pisząc «com jeno miał złota i srebra wszytkiego zbyć do minnice przyszło, bo bym nie miał za co sobie chleba kupić». Nie uchroniło to S-a od zajazdów nie opłaconych chorągwi, będących właśnie pod komendą pisarza polnego lit., które spaliły mu część Sławatycz. Trudną sytuację S-a spowodowało żądanie P. Sapiehy, by natychmiast wypłacić A. H. Połubińskiemu prawie 10 tys. złp. tytułem zwrotu kosztów poniesionych na wojsko w Kurlandii. Samo rycerstwo zaś 20 IV w liście skierowanym do króla żądało rozliczenia S-a z administracji skarbu lit. W czerwcu był S. na następnej sesji skarbowej w Warszawie, we wrześniu wraz z innymi komisarzami oczekiwał w obozie pod Brześciem Lit. na wydanie im przez Moskwę brzeskiej fortecy (Brześć poddał się dopiero 24 XII).
W pocz. 1661 r. został S. nakłoniony przez Jana Andrzeja Morsztyna do podpisania deklaracji popierającej elekcję vivente rege. Na sejmie zwycz. t. r. referował 8 VI rachunki skarbowe W. Ks. Lit., które zyskały akceptację komisarzy połączonych stanów. S. został zobowiązany, aby dwudziestodwukrotne podymne przeznaczył jedynie na potrzeby wojska lit., tak starego jak nowego zaciągu. Puszczając S-owi w arendę nowo podwyższone cło W. Ks. Lit. na dwa lata (do 29 VII 1663), a także czopowe i podatek tabaczny W. Ks. Lit., zobowiązano go do wypłaty zaległego żołdu w dwóch ratach, w pierwszej do 31 VIII t.r. «tym którzy w dalszej służbie będą zostawali», a w drugiej – na komisji zwołanej do Słonimia (29 IX t.r.). Jednocześnie zobligowano go konstytucją, aby podał w 6-letni zastaw prawny ekonomię szawelską P. Sapieże na poczet nie spłaconych mu przez Rzpltą długów. Dn. 18 VII podpisał protestację stanów lit. przeciw wojnie z Moskwą i odsuwaniu dworskich planów elekcyjnych. Uchwały sejmu nie zadowoliły wojska, a w podsycaniu tych nastrojów miał swój udział i S.; niezadowolony z powodu odebrania mu przez króla arendy cła solnego, zapowiedział posłom wojskowym, którzy 6 IX dotarli do obozu w Połudowiczach, iż nie jest pewne, czy uchwalone na sejmie pobory wpłyną do skarbu, co przyczyniło się do zawiązania konfederacji wojska lit. Kanclerz lit. Krzysztof Pac w liście do M. Paca wprost oskarżał S-a, iż podburzał wojsko do buntu. S., który stał wówczas na czele Trybunału Skarbowego, orientował się, iż nie uda się zebrać pieniędzy dla wojska. Wojsko lit. oskarżało S-a, iż uchwalone podatki idą do jego kieszeni, w instrukcjach z 27 i 28 X z obozu pod Kuszlikami żądali, aby S. nikomu nie wydawał wpływających retent, a obracał je jedynie na żołd, aby przybył do obozu konfederatów i wyliczył się z przychodów i rozchodów skarbu lit.
Przed podróżą króla na Litwę S. starał się pośpiesznie ściągać podatki, anulując wszelkie libertacje i prawa do dysponowania nimi przez wierzycieli skarbu lit., aby zgromadzić środki w celu uspokojenia konfederatów. Począwszy od 29 XI był w Słonimiu na komisji skarbowej. Na przełomie l. 1661 i 1662 ostro wystąpił przeciwko byłemu podkanclerzemu kor. Hieronimowi Radziejowskiemu, który usunął z Warki jego urzędników, co spowodowało nawet protestację sejmiku ziemi czerskiej w obronie S-a. Star. wareckie arendował S. zgodnie z wolą byłej żony Radziejowskiego Elżbiety Słuszczanki. Podobnie jak większość oddziałów wojska lit. husaria i dragonia S-a weszły do konfederacji i pozostawały w niej aż do rozwiązania związku. Natomiast nieopłacone nadal wojsko w instrukcji z 25 II 1662 w Wołkowysku domagało się, aby S. wraz z pisarzami skarbowymi złożył sprawozdanie z zarządu skarbem lit. W szeroko kolportowanym paszkwilu na wyższych urzędników lit. oskarżanych o malwersacje wymieniono i S-a, zarzucając mu «że skarb kradnie…».
S. dzierżył sporo królewszczyzn. Poza star. oszmiańskim, które utrzymał do końca życia (12 III 1658 otrzymał zgodę króla na cesję wydzielonych z niego wsi Ruczany, Świerczany i Wieliczany na rzecz Aleksandra Kaczanowskiego i jego żony) dzierżawił (do r. 1645) Simno i Metele, wchodzące w skład litewskich dóbr oprawnych Cecylii Renaty, w r. 1648 dostał niegrodowe star. jakuńskie, które za przyzwoleniem Jana Kazimierza z 19 VII 1661 scedował 5 VIII t. r. Franciszkowi Jordanowi. W grudniu 1655 wszedł w posiadanie leśnictw sejwejskiego i lubonickiego oraz dóbr Skirtymonie na Żmudzi (utrzymał je, mimo iż było to nadanie szwedzkie). W r. 1658 nadał mu Jan Kazimierz Sarmujzę i Mujany w Inflantach, a 31 I 1660 (po śmierci Marii Radziwiłłowej z Lupulów, wdowy po Januszu) – wydzielone ze star. borysowskiego miasteczko Baran i wsie Byczę i Sciudzionkę. Był nadto dzierżawcą Wysocka oraz – jak już wspomniano – star. wareckiego.
Dziedziczne dobra S-a leżały w woj. mińskim; w r. 1621 miał tam Ziembin (Ziębin) z dworem i 15 wsiami (t. r. zapisał na nim pierwszej żonie 15 tys. złp., w r. 1635 – dalsze 10 tys.). W pow. oszmiańskim woj. wileńskiego miał majętności: Krewliczę Spiahłą i Kotweliszki oraz (od r. 1650) wydzielone dla siebie tytułem wynagrodzenia za rewizję dóbr holszańskich Sapiehów, m. in. Wołowiki i części w Remiszkach, w woj. wileńskim miał nadto folwark Tarasowicze z kilkoma wsiami, a w Wilnie dużą kamienicę. Posiadał nadto dobra w woj. smoleńskim (wg rejestru podymnego z r. 1650 było to 41 dymów, 12 słobodyszcz i młyn) oraz w woj. witebskim: Kryczyn z folwarkiem i 15 wsiami oraz folwark Nieżycze (Nieżyce) z 3 wsiami. W r. 1660 wziął (w dzierżawę?) majętność Sławatycze w pow. bialskim na Podlasiu od Krzysztofa Potockiego, jako opiekuna dzieci Bogusława Leszczyńskiego. Dobra te były w dużej części pozastawiane i zadłużone w związku ze znacznymi wydatkami S-a na potrzeby własne i publiczne (22 poselstwa na sejmy, zakładanie sum na potrzeby skarbu). Nominalnie wg spisanego 18 I 1662 testamentu był właścicielem 1 miasta, 8 dużych folwarków, 37 wsi i domu w Wilnie. Większość posiadłości (ziembińską, kryczyńską, Nieżyce, Tarasowicze i Kotweliszki) zapisał drugiej żonie.
S. był katolikiem, choć często w literaturze bywa zaliczany do wyznawców kalwinizmu, zapewne z racji swych związków z Radziwiłłami birżańskimi (15 IX 1641 podpisał w imieniu spadkobierców Janusza Radziwiłła ugodę w sprawie zboru w Kojdanowie z Pawłem Kleczkowskim, plebanem nieświeskim i kojdanowskim). Kalwinką była druga żona S-a. W r. 1640 wraz z pierwszą żoną fundował konwent dominikanów w Ziembinie; w ramach fundacji zbudowano drewniany kościół i takiż dom zakonny, przyznając jako uposażenie pobliski folwark Polany. Od jesieni 1661 stan zdrowia S-a ciągle się pogarszał. Zmarł 23 III 1662 w Warszawie «na puchlinę, nie skończywszy liczby skarbowej», jak zanotował w swoim diariuszu Jan Antoni Chrapowicki.
Na sesji wojskowej 25 IX 1662 wojsko domagało się rozliczenia S-a i jego spadkobierców z administracji skarbu. Komisarze bronili S-a przed odpowiedzialnością za niepełne wypłacenie żołdu. W październiku wysłali polecenie do chorągwi lit., aby ustąpiły z dóbr zmarłego, gdyż Sakowiczowa zobowiązała się wypłacić po nim «onera wszystkie w skarbie pozostałe», czego ostatecznie nie uczyniła.
Pierwszą żoną S-a była Maryna Tyszkiewiczówna, córka woj. mińskiego Piotra i ks. Reginy Hołowczyńskiej. Drugą (od ok. 1660) – Świętosława Rajecka (Dunin-Rajecka), córka woj. mińskiego Gedeona (zob.), wdowa po Wacławie Leszczyńskim, podkomorzym brzeskim lit., po śmierci S-a wyszła ona za mąż za gen. ziem podolskich Mikołaja Potockiego (zob.). S. nie pozostawił potomstwa.
Bratem S-a był Andrzej, właściciel dóbr w Oszmiańskiem, poseł z woj. wileńskiego na sejm elekcyjny w r. 1648; w literaturze braci czasem mylono.
S. występuje w „Potopie” Henryka Sienkiewicza jako zaufany sługa Bogusława Radziwiłła.
Estreicher; Słown. Geogr. (Jakuń, Oszmiana, Ziembin); Dworzaczek; Niesiecki; Święcki, Historyczne pamiątki, II 49; Elektorów poczet; Kojałowicz, Compendium, s. 99; [Giżycki J. M.] Wołyniak, Wykaz klasztorów dominikańskich prowincji ruskiej, Kr. 1923 II 289–92; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Codello A., Konfederacja wojskowa na Litwie w l. 1659–1663, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VI cz. 1 s. 31; Częścik Ł., Sejm warszawski 1649/50 roku, Wr. 1978 s. 76, 149; Długosz J., Jakub Sobieski 1590–1646, Wr. 1989 s. 26; Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej czasów Władysława IV, W. 1990; Gawroński F. Rawita, Bohdan Chmielnicki do elekcji Jana Kazimierza, Lw. 1906 II 391; Jankowski C., Powiat oszmiański, Pet. 1896–8 I–IV; Kersten A., Hieronim Radziejowski, W. 1988; Kosman M., Sytuacja prawno-polityczna kalwinizmu litewskiego w drugiej połowie XVII w., „Odr. i Reform. w Pol.” T. 20: 1975 s. 87; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; tenże, Wojny duńskie i pokój oliwski, Lw. 1922; Mal’cev A. N., Rossija i Belorussija w seredine XVII v., Moskva 1974 s. 143–4, 149, 160; Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wr. 1985; taż, Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977; Rachuba A., Konfederacja kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660–1663, W. 1989; Rybarski R., Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III, W. 1939; Seredyka J., Konwokacja wileńska, ale jaka?, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia, Nr 12, Opole 1974 s. 133, 139; tenże, Rzeczypospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629–1632), Opole 1978 s. 189; Wasilewski T., Zdrada Janusza Radziwiłła w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 18: 1973 s. 140, 146; Wisner H., Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648–1655, „Roczn. Białostocki” T. 13: 1976 s. 103; tenże, Najjaśniejsza Rzeczpospolita, W. 1978; tenże, Rok 1655 na Litwie, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 20: 1981 s. 98; tenże, Sejmiki litewskie i kwestia wyznaniowa 1611–1648, tamże T. 23: 1978 s. 139; – Akta do dziej. Polski na morzu, cz. 2; Akty Vil. Archeogr. Kom., I 97–9, XI 213, XV 35–6, 279, XVIII 425, XXIII 280, XXVIII 370, 385, XXXI 294–300, XXXIV; Chrapowicki J. A., Diariusz, W. 1978 I; Kmita J. A. Process pogrzebu śp. J. Ośw. X. JMci na Birżach i Dubinkach Krz. Radziwiłła…, [b.m.w. 1641]; Lepszy K., Konopczyński W., Akta ugody kiejdańskiej w 1655 r., „Ateneum Wil.” 1935 s. 199; Medeksza, Księga Pamiętnicza (indeks oraz s. 240); Odlanicki Poczobut J. W., Pamiętnik, W. 1987; Oświęcim S., Diariusz, Kr. 1907 s. 73; Radziwiłł, Pamiętnik, I–III; Radziwiłł B., Autobiografia, Wyd. T. Wasilewski, W. 1979; Russko-belorusskie svjazi. Sbornik dokumentov (1570–1667), Minsk 1963 nr 340–342 s. 362–8; Sobieski J., Peregrynacja po Europie i droga do Baden, Wyd. J. Długosz, Wr. 1991 s. 14; Temberski, Roczniki; Vet. Mon. Pol., III 495; Vol. leg., III 712, 739, 795, 811, 909, 930, 951, IV 17, 91, 186, 200, 209, 289, 319, 331, 345, 347, 380, 381, 415, 488, 498, 499, 541, 606, 669, 685, 760, 789, 790, 798, 800, 802, 816, 817; Vorbek-Lettow M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968 s. 179–80; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II nr 846, 1045, 1168, 1195, 1326, 1327, 1342, Dz. IV t. 25 nr 328 k. 748v., 756, koperta 182 nr 173, 175, (korespondencja J. Radziwiłła z K. Radziwiłłem), Dz. V t. 100 nr 4567, cz. II k. 73–75, 69–71 (korespondencja Gosiewskiego), nr 1866, 6956/III k. 54–60, nr 9646 k. 111–112, nr 11208, 11214 k. 185, nr 13739 (korespondencja S-a z l. 1626–61), Dz. XXIII t. 40 pl. 6, Arch. Publ. Potockich rkp. 32 k. 376, 412, 425, Arch. Tyzenhauzów C-16 k. 316, Arch. Przezdzieckich A-2, k. 35, A-5, k. 11, Extranea IX Polen (mf. nr 75); AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów nr 81, 968, 1092, 1095; B. Czart.: rkp. 128 nr 339, rkp. 152 nr 135, rkp. 401 nr 37 k. 33, rkp. 402 k. 51–60, Muz. Narod. rkp. 160 k. 18v.–19v., 25–27, 77v.–78v., 87v., 97–107, 147v.; B. Jag.: rkp. 7513 k. 8v., Akc. 217/61, rkp. 311054 St. Druk.; B. Ossol.: rkp. 185 k. 112v.–113v.; B. Lit. Akad. Nauk w Wil.: F-31 nr 847, F-233 nr 93 k. 185; B. PAN w Kr.: rkp. 360 k. 456v., 566–571, 581v. (tu imię żony Rachela), rkp. 365 k. 266, 268–271, rkp. 6015, 6091 nr 13 (testament S-a), rkp. 6095, 8813 k. 103; CGJA w Moskwie: Metryka Lit. Wp. 102 k. 114v.–115, Wp. 104 k. 238–239, Wp. 130 k. 99v.–100, 143v., 145v., 149–150, 159v., 460v., Wp. 131 k. 479–480, Wp. 134 k. 22v., 163v.; Centr. Państw. Arch. Hist. w Mińsku: F-1705, op. 1, d. 84 s. 20; – Wykorzystano również materiały archiwalne udostępnione przez A. Rachubę.
Mirosław Nagielski