Mrozowicki Adam h. Prus III (ok. 1705 – ok. 1776), starosta stęgwilski, poseł na sejmy, regimentarz wojsk kor., konfederat barski. Był synem Jana (zm. 1714), sędziego ziemskiego lwowskiego, i Klary Telefus, podczaszanki halickiej; pisał się «z Mrozowic, na Sokołowie i Orłowie» i był też dziedzicem wsi Puźniki i Wierzbowice (ta ostatnia dzierżawiona przez Franciszka Karpińskiego) w ziemi halickiej. W r. 1729 pełnił urząd podsędka ziemskiego lwowskiego, w r. 1733 podpisał z woj. ruskim elekcję Stanisława Leszczyńskiego, w r. 1740 posłował z ziemi halickiej na nadzwycz. sejm warszawski. W r. 1740 miał już po żonie starostwo stęgwilskie w pow. upickim na Litwie. W pracach publicznych występował tylko sporadycznie, poświęcił się karierze wojskowej. Już w r. 1730 otrzymał stopień oficera w partii ukraińskiej wojsk kor. W r. 1753 z ramienia hetmana Jana Klemensa Branickiego pełnił funkcję komisarza wojskowego w Trybunale Radomskim. W czerwcu 1755 M. występował w Trybunale Lubelskim jako rzecznik hetmana przeciwko Stanisławowi Lubomirskiemu, podstolemu w. kor., w sprawie ordynacji ostrogskiej. W r. 1756 został porucznikiem chorągwi znaku wojewody wołyńskiego, a niedługo potem regimentarzem partii ukraińskiej. W r. 1759 przedłożył Branickiemu memoriał pt. Defekta całej Ukrainy pro melioratione JW. Wodzowi podane. Następnie dodał do niego uzupełnienie pt. Suplement in ordine podanego w przeszłym roku Defektu Kraju Ukraińskiego, w którym wyłuszczał sposoby uspokojenia południowo-wschodnich kresów Rzpltej, głównie przez zatamowanie napływu w granice Polski «hultajstwa» z Siczy, Nowoserbii, Tatarszczyzny i Wołoszczyzny. W r. 1761 królewskim listem przypowiednim dostał chorągiew i równocześnie stopień rotmistrza pancernego. Jako regimentarz miał swą główną kwaterę w Tetyjowie koło Białej Cerkwi i w Lisiance niedaleko Zwinogródki (lokacja zimowa). Przez kilkadziesiąt lat uczestniczył w tzw. «drobnej wojnie» przy zwalczaniu band hajdamackich. Już po kilku latach swego regimentarstwa «kraj ukraiński – pisał hetmanowi w r. 1761 – w wielkiej zostawił spokojności». Troszczył się o zabezpieczenie dróg kupcom zagranicznym. Czuwał nad działalnością oficjalistów skarbowych, skłonnych do popełniania nadużyć na komorach celnych. Ostrzegał (1761) hetmana przed głodem na skutek klęski nieurodzaju i plagi mysiej i domagał się zakazu wywozu zboża za granicę; alarmował go kilkakrotnie «o krzywdzie wojska» spowodowanej redukcją monety i spadkiem jej siły nabywczej.
Halickie sejmiki przedsejmowe kilkakrotnie rekomendowały M-ego za «azardy i zasługi» do «najpierwszych wakansów” (1760, 1761, 30 I 1764). Również sejmik przedkonwokacyjny w Kamieńcu Podolskim 6 II 1764 w uznaniu zasług M-ego, który «dawał dowody heroicznych dzieł swoich w zniesieniu na kilku miejscach swawolnych kup hajdamackich … z azardem zdrowia i własnej substancji», polecał go względom Stanów Rzpltej. W czasie bezkrólewia 1763–4 stał lojalnie przy hetmanie Branickim. Kiedy jednak zawiódł Franciszek Salezy Potocki, a Branicki uciekł na Węgry, M. z obozu pod Szczurowicami (w woj. bełskim) porozumiał się z Kazimierzem Poniatowskim i z 30 chorągwiami przeszedł na stronę Czartoryskich. W r. 1764 posłował z ziemi lwowskiej na sejm elekcyjny i z woj. ruskim podpisał z dwoma starszymi synami wybór Stanisława Poniatowskiego. Uczestniczył przy zawiązaniu 12 VI 1767 konfederacji halickiej, ale nie przyjął żadnej w niej funkcji. W pełni sił i w doskonałym zdrowiu, w wieku ok. 65 lat życia, z dwoma synami i kilkunastu zbrojnymi towarzyszami, pociągnął w końcu lutego 1768 do Baru. Tu 29 II podpisał akt konfederacji, a 4 III akt związku wojska kor. Jako «mąż zasłużony w ojczyźnie i w wojsku» otrzymał od Józefa Pułaskiego godność regimentarza skonfederowanych wojsk kor. Wytypowany był na komendanta Baru, pod którego murami stoczył 17 VI dwie pomyślne potyczki z Ksawerym Branickim. W dniu następnym odwołany przez J. Pułaskiego, z 700 ludźmi partii podolskiej i ukraińskiej opuścił forteczkę. Ułatwiło to Apraksinowi opanowanie Baru już 20 VI. M. rozłożył się obozem w Raszkowie nad Dniestrem, ale gdy podjazdy Branickiego oderwały mu kilka chorągwi, pociągnął do Cekinówki i tu w połowie lipca z oddziałem 600 koni przeszedł na terytorium tureckie. Zatrzymał się najpierw w Soroce poniżej Mohylowa, a następnie (w lipcu–sierpniu) w Nowosielicy niedaleko Chocimia. Odrzucił kilkakrotnie czynione w czerwcu i lipcu przez Branickiego propozycje przejścia na stronę królewską.
Przez pierwsze miesiące konfederacji łączyły M-ego z Pułaskim przyjazne stosunki. W miarę jednak pogłębiającego się konfliktu między Pułaskim a Joachimem Potockim, w sierpniu przeszedł na stronę tego ostatniego. Starał się wszakże o pogodzenie zwaśnionych stron. Z obozu w Nielipowcach (koło Chocimia) 24 VIII wskazywał Pułaskiemu na szkodliwość rozbicia i prosił go, by podał jakiś «sposób do zjednoczenia». Swą władzę regimentarską przekazał J. Potockiemu, a gdy ten ugruntował się na stanowisku regimentarza generalnego, mianował M-ego swym subalternem. W ten sposób od końca 1768 r. aż do początków 1772 r. M. pełnił funkcję zastępcy regimentarza generalnego kor., będąc równocześnie rzeczywistym dowódcą tej części wojsk, która podlegała Potockiemu. Z polecenia Potockiego usiłował 12 XII przeciągnąć na jego stronę obozujące w Żwańcu chorągwie komputowe J. Pułaskiego, ale bez powodzenia. W związku z zaplanowaną przez Potockiego z chanem tatarskim wyprawą na Nową Serbię i Ukrainę, M. na przełomie l. 1768–9 z prawie 2 000 ludzi przeszedł Dniestr w Rybnicy na teren woj. bracławskiego. Wyprawa prowadzona początkowo przez M-ego, a później Potockiego szła na Czeczelnik (trzecia dekada stycznia), Berszadę (2–6 II), ku Sawraniowi (7–9 II) i do Krutego (11 II). Akcja ta z powodu wycofania się Tatarów i srogiej zimy skończyła się odwrotem ku Rybnicy i stratą kilkuset konfederatów. M. rozlokował chorągwie w kluczu jahorlickim, a swą kwaterę w pobliskiej Cybulówce nad Dniestrem. W drugiej połowie czerwca i w początkach lipca 1769 rozłożył się nad Prutem między Śniatyniem i Kołomyją, staczając liczne utarczki z podjazdami rosyjskimi. Po klęsce Turków i wycofaniu się ich nad Dunaj w końcu 1769 r. przez kilka tygodni stał obozem w Monasterze pod Isakczą nad Dunajem, a następnie przez cały prawie rok (od grudnia 1769 do listopada 1770) w Warnie. Od listopada przez cały następny rok przebywał w ostatnim już obozie w Czernowodzie nad Dunajem.
M. przeprowadził z polecenia Potockiego całkowitą reorganizację oddziałów konfederackich. Zdekompletowane chorągwie wojsk kor. oraz zaciągi konfederackie przetasował w szwadrony, w każdym po czterdzieści kilka pocztów; wprowadził stałą musztrę, wyszkolenie bojowe, służbę wartowniczą, przepisy o konserwacji broni itp. Dn. 4 VII 1770 wydał regulamin służby wewnętrznej. Zorganizował Wojskowy Sąd Regimentarski z siedzibą we wsi Janiki pod Warną nad Morzem Czarnym. Innowacje te większa część wojska przyjęła z dużą dezaprobatą, a gdy Sąd Regimentarski, otwarty 7 VI 1770, zaczął ferować ostre wyroki (obok aresztu i degradacji, kary więzienia, a nawet śmierci), nastąpiło formalne rozbicie w szeregach konfederackich na dwa obozy. W połowie września 1771 M. kilkakrotnie interweniował u Krasińskiego i zabiegał usilnie o pogodzenie szefów. Starania te jednak nie doprowadziły do zgody. Natomiast z obozu Krasińskiego w Czernowodzie posypały się dziesiątki manifestów przeciwko J. Potockiemu. Wszystkie one atakowały również M-ego, zarówno jako regimentarza, jak i przewodniczącego sądu wojskowego. M. manifestantom dał odpowiedź w długim, wylewnym remanifeście. Po otrzymaniu fermanu M. 16 XI 1771 w towarzystwie Joachima Potockiego poprowadził z Czernowody resztki (kilkuset) konfederatów do kraju. Po upadku konfederacji czas krytyczny przesiedział w Kobylanach koło Dukli (był tam jeszcze w sierpniu 1772), po czym wrócił do swych dóbr pod zaborem austriackim. W stopniu rotmistrza był w dalszym ciągu komendantem swej chorągwi pancernej w Partii Ukraińskiej i Podolskiej. Zmarł prawdopodobnie w r. 1776. «Poczciwy ten i piękny Polak – pisze o M-m bliski sąsiad z Pokucia, zaprzyjaźniony z całą jego rodziną Franciszek Karpiński – większą część majątku swego na usługach straciwszy,… sławnych męstwem Polaków… w całym życiu starał się… naśladować».
Ożeniony z Ewą Puzynianką, pisarzówną lit., pozostawił M. kilka córek i 4 synów: Józefa, który odbył z ojcem całą kampanię barską na Podolu, a następnie w Turcji, Mikołaja (zob.), Ignacego, członka Stanów Galicyjskich, i Stanisława (wszyscy żyli jeszcze w l. 1803–4).
Estreicher; Uruski; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352–1783, Lw. 1938; – Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfeaeracja barska, Kr. 1936–8 I 64, II; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Pet. 1895 II 11, 14, 21, 24, 26, 28, 43–4, 80; Rzewuski L., Kronika podhorecka 1706–1779, Kr. 1860 s. 55, 250; Schmitt H., Dzieje panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Lw. 1880 III 87–9, 239–40; – Akta grodz. i ziem., XXV; Elektorów poczet; Karpiński F., Pamiętniki, W. 1895 s. 36, 39, 54, 68; Korespondencja Franciszka Karpińskiego z lat 1763–1825, Wr. 1958; Korespondencja między Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim, Kr. 1872 s. 16, 23–4, 28, 32, 39, 49; Listy Katarzyny z Potockich Kossakowskiej, P. 1883; Materiały do konfederacji barskiej, Lw. 1851 s. 152, 210, 258, 294, 324; Materiały do sytuacji na Ukrainie…, „Przegl. Hist.” T. 47: 1956 s. 147–51 (tu przedrukowana kopia memoriału Defekta, bez wskazania autora); Teka Podoskiego, IV 785; – „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1768 s. 224–5; – AGAD: Arch. Radziwiłłów V 15331, Arch. roskie XI 29, XIV 53 (listy M-ego), XXIX 31, Zbiór Anny z Potockich Branickiej K I 3 IV, M I 33, 33a, 33 I; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów 134, Teki Wessla 251, 300; B. Czart.: rkp. 831, 835, 945, 946, 2887, 3835, 3844, 3845, 3868; B. Jag.: rkp. 6671, 6672; B. Ossol.: rkp. 1403, 3030, 3035, 3382, 4585; B. PAN w Kr.: rkp. 316, 317, 318, 1145.
Wacław Szczygielski