Rzążewski Adam, pseud. Aër (1844–1885), historyk literatury, powieściopisarz, publicysta. Ur. 3 XI we wsi Cieleśnica na Podlasiu, był synem Wincentego.
R. ukończył 4 klasy szkoły powiatowej w Białej Podlaskiej, następnie uczęszczał do wyższych klas gimnazjum w Lublinie, które ukończył w r. 1862. W t.r. rozpoczął studia na Wydz. Filologiczno-Historycznym warszawskiej Szkoły Głównej (sekcja języków słowiańskich), był m.in. (od r. 1866) uczniem Aleksandra Tyszyńskiego. «Edukację przerwało mu powstanie narodu w 1863 r.» stwierdza oparty niewątpliwie na informacjach rodziny nekrolog w „Kurierze Polskim w Paryżu” (1885 nr 41). Po upadku powstania kontynuował studia, pobierając stypendium dla kandydatów do stanu nauczycielskiego, a także katalogował odpłatnie książki w bibliotece uczelni. Dn. 18 VIII 1869 otrzymał stopień magistra na podstawie rozprawy o literaturze dubrownickiej (po przerobieniu ogłosił ją po latach pt. Złoty wiek literatury Dubrownika w „Pamiętniku AU. Wydziały Filol. i Hist.-Filoz.” T. 5: 1885 i odb.), związek z tą rozprawą miał też zapewne jego artykuł Jan Gundulicz i poemat jego „Osman” w „Bibliotece Warszawskiej” (1868 i odb.). Jeszcze w czasie studiów ogłosił obszerny nekrolog Romana Zmorskiego („Bibl. Warsz.” 1868 i odb.), którego znał osobiście. Odebrawszy (wg anonimowego nekrologu w „Ateneum” 1885 t. 3 s. 576) fachowe przygotowanie w wyższej szkole rolniczej w Hohenheim koło Stuttgartu, osiadł we wsi Klonownica na Podlasiu, którą dzierżawił, potem nabył tamże wieś Komarno, gdzie był także (wg nekrologu w „Kurierze Polskim w Paryżu”: przez 6 lat, a wg informacji zebranych przez J. N. Rayskiego: przez niecałe 4 lata) sędzią gminnym. Równocześnie podjął sugestie swego mistrza Tyszyńskiego i zajął się polską literaturą barokową, inicjując serię własnych Studiów nad literaturą polską XVII i XVIII wieku do czasów panowania Stanisława Augusta tomem 1 pt. Hieronim Wespazjan Nieczuja z Kochowa Kochowski (W. 1871); starał się tu przede wszystkim opracować możliwie szczegółowo bio- i bibliografię poety oraz ustalić zapożyczenia literackie, seria ta urwała się jednak na tomie pierwszym, a R. zajął się literaturą nowszą, ogłaszając w „Bibliotece Warszawskiej” w l. 1875–6 «studium literackie» Józef Korzeniowski, będące właściwie przeglądem utworów beletrystycznych i dramatycznych autora „Kollokacji”. Debiutował także na polu beletrystyki Opowiadaniem pana Erazma („Bibl. Warsz.” 1870). Należał również do współpracowników „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego …” (dostarczał opisów miejscowości z Podlasia) oraz „Encyklopedii Powszechnej S. Orgelbranda” (1872–6).
W 2. poł. r. 1880 R. wyemigrował do Francji i osiadł początkowo w Wersalu, a następnie w Paryżu. Za powód opuszczenia kraju podawał zaangażowanie w obronę unitów, których władze rosyjskie zmuszały do przejścia na prawosławie. Jak podaje nekrolog w „Kurierze Polskim w Paryżu”: «zdawało się bowiem Rzążewskiemu, że jest zagrożony aresztowaniem». Poczynił znajomości wśród starej emigracji i był nawet przewidziany na redaktora czasopisma „Tygodnik Paryski”, którego wydanie jednakże nie doszło do skutku. W lutym 1881 został członkiem Tow. Historyczno-Literackiego. Z czasem wszakże zaczęły krążyć wśród emigrantów nieprzychylne pogłoski o innych, niż podawał, powodach wyjazdu R-ego z kraju. Dowody przeciw niemu rozpoczął zbierać emigracyjny pisarz i publicysta Jan Nepomucen Rayski. On też, gdy zarząd paryskiej Czytelni Polskiej zaproponował R-emu wygłoszenie przemówienia inaugurującego uroczystość obchodu 53 rocznicy wybuchu powstania listopadowego, opublikował list otwarty (datowany 15 XI 1883), udaremniając to przedsięwzięcie, a w r.n. ogłosił broszurę „Walka o prawdę. Z życia Adama Rzążewskiego…”. Wg zebranych tutaj informacji R. był synem ekonoma u nie wymienionych z nazwiska zamożnych ziemian (Serwińskich?), którzy dopomogli mu w zdobyciu wykształcenia, a później umożliwili mu na bardzo korzystnych warunkach dzierżawę. R. zakupił po jakimś czasie wieś i bogato się ożenił. Zaczął jednak żyć nad stan, porobił wielkie długi i na ich pokrycie sfałszował podpis teścia na wekslach; po odkryciu całej afery uciekł przed karną odpowiedzialnością do Warszawy, a stąd za granicę. W obronie R-ego występowali, m.in., Franciszek Duchiński i Józef Ignacy Kraszewski.
Początki R-ego w Paryżu były bardzo trudne, a jak sam pisał do Kraszewskiego – «piórem na życie zarabiać muszę» – własne oraz rodziny, która przed sierpniem 1883 połączyła się z nim. Planował początkowo utworzenie przeznaczonego dla Francuzów pisma o sprawach polskich, z czego jednakże nic nie wyszło. W r. 1882 pracował w redakcji czasopisma „Le Contemporain”. Rychło przerzucił się na twórczość beletrystyczną. Pierwszym napisanym we Francji takim utworem była – jak donosił Kraszewskiemu – «powiastka» mówiąca o «ostatnich prześladowaniach unickich» – był to może ogłoszony w krakowskiej „Reformie” (1882 nr 45–51) Posiew dla przyszłości. W r. 1882 opublikował w „Przeglądzie Polskim” zbeletryzowaną biografię Franciszka Dionizego Kniaźnina pt. Pierwszy romantyk. Opowiadanie z przeszłości (i odb.), tamże Ostatnich krzyżowców. Opowiadanie z czasów Jana III (1883–4, wyd. osobne W. 1887), opowiadanie o unitach podlaskich Za wiarę i ojczyznę. Podług rzeczywistego zdarzenia („Wielkopolanin” 1885 i odb.), Opowiadania i studia, Seria 1 (P. 1885), gdzie znalazły się także zbeletryzowane epizody z życia Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza i Fryderyka Chopina, wreszcie podobnie opowiedzianą Miłość poety (Juliusza Słowackiego, „Tyg. Illustr.” 1885). Chociaż na ogół zarzucano R-emu brak większego talentu literackiego oraz pośpiech, utwory te zyskały sobie przecież – ze względu na tematykę – sporą poczytność. R. nawiązał także współpracę z wieloma innymi czasopismami krajowymi ze wszystkich trzech zaborów („Ateneum”, „Dziennik Poznański”, „Echo Muzyczne i Teatralne”, „Gazeta Lwowska”, „Gazeta Narodowa”, „Gazeta Polska”, „Kurier Warszawski”, „Nowa Reforma”, „Ognisko Domowe”, „Świt”, „Tygodnik Illustrowany”, „Wiek” i in.). Drukował w nich przede wszystkim korespondencje z Paryża o treści politycznej i kulturalnej, podpisując się pseud. Aër (często także bezimiennie), a poza tym opowiadania i studia literackie.
W tym czasie podjął opracowanie wielkiego dzieła o Mickiewiczu, mającego – wg własnych słów R-ego – «być rodzajem Mickiewiczowskiej encyklopedii […] pomieścić w sobie wszystko, bodajby najdrobniejsze szczegóły do życia poety się odnoszące». Rzecz tę doprowadził do końca, ale nie był z niej zadowolony i ogłosił tylko fragmenty: Mickiewicz w Odessie i twórczość jego z tego czasu („Ateneum” 1884, wyd. osobne W. 1898), Studia nad pojedynczymi utworami A. Mickiewicza: I. Pan Tadeusz („Dzien. Pozn.” 1884 nr 120–36). Wreszcie, korzystając ze zbiorów emigracyjnych, opracował i ogłosił R. fragmenty z pamiętników Leona Dembowskiego („Ateneum” 1882–3, „Bibl. Warsz.” 1884–6) oraz „Historię powstania listopadowego…” Stanisława Barzykowskiego (P. 1883–4 I–V, z obszernym wstępem wydawcy). Był także autorem «studium historyczno-społecznego» Nihilizm rosyjski przedstawiony w historycznym rozwoju („Przegl. Pol.” 1881–2 i odb.) oraz artykułu Le panslavisme w czasopiśmie „Le Contemporain” (1882). Miał również pisać korespondencje z Paryża do pism angielskich. R. pozostawał w Paryżu w bliskich stosunkach z poznanym tam Zygmuntem Kaczkowskim i opiekował się wydaniem „Teki Nieczui” (1883). Zmarł w Paryżu 11 VIII 1885 i został pochowany na cmentarzu Batignolles, skąd w r. n. przeniesiono ciało na cmentarz polski w Montmorency.
Pośmiertnie wyszła «opowieść z czasów księcia Józefa Poniatowskiego» pt. Złudzenia („Słowo” 1898, wyd. osobne W. 1899). Rękopisy dzieła o Mickiewiczu i innych prac R-ego pozostawały w rękach rodziny.
R. był żonaty z Anielą z Dobrzyńskich 2.v. Miniszewską. Przeżyła ona krótkotrwały romans ze Stefanem Żeromskim, który był w l. 1889–90 w podlaskim Łysowie korepetytorem jej dzieci. W r. 1895 współzałożyła w Warszawie pod firmą A. Rzążewska małą księgarnię, kolportującą m. in. książki wówczas zakazane. Miała z R-m syna Adama i młodszą córkę Marię.
Estreicher w. XIX, Wyd. 2, VI 109; Nowy Korbut, XV (bibliogr.); Literatura Pol. Enc., II (W. Albrecht-Szymanowska); Słown. Geogr., II s. XII; Słown. Pracowników Książki Pol. (o A. Rzążewskiej); – Cmentarz polski w Montmorency, W. 1986 (bibliogr.); Dzieje Uniw. Warszawskiego 1807–1915, W. 1981; Kądziela J., Młodość Stefana Żeromskiego, W. 1976; Kozerska H., Warszawska Biblioteka Uniwersytecka w l. 1832–1871, W. 1967; Mlekicka M., Wydawcy książek w Warszawie w okresie zaborów, W. 1987 (o A. Rzążewskiej); Skręt R., Historiografia literatury polskiej w XIX stuleciu, Wr. 1986; Świąder J., W łysowskim dworku, „Przekrój” 1983 nr 1963 s. 20; – Konopnicka M., Korespondencja, Wr. 1973–5 III–IV; Szkoła Gł. Warsz., Mater., I 275, 298–9; Żeromski S., Dzienniki, W. 1966 VI–VII; tenże, Dzienników tom odnaleziony, W. 1973; – „Kur. Pol. w Paryżu” 1885 nr 41 s. 4–5; „Nowa Reforma” 1885 nr 186; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); Listy R-ego: B. Jag.: rkp. 6530, 6712, 7833, 8699, Przyb. 123/56, B. Ossol.: rkp. 13444, B. PAN w Kr.: rkp. 718, B. Pol. w Paryżu: rkp. 990, 1074.
Rościsław Skręt