Stadnicki Adam h. Szreniawa (ok. 1563–1615), wojewoda bełski, był wnukiem kasztelana sanockiego Andrzeja (zob.), synem kasztelana sądeckiego Stanisława i Barbary Korytkówny, córki Jana, stolnika lwowskiego, rodzonym bratem kasztelana przemyskiego Stanisława (zob.). Podobnie jak pozostali Stadniccy w tym pokoleniu pieczętował się h. Szreniawa, którego odtąd używała rodzina Stadnickich, pierwotnie h. Drużyna. Brak danych o jego wykształceniu.

Podobno brał S. udział we wszystkich wyprawach Stefana Batorego przeciw Moskwie (1579–81), na pewno był pod Pskowem (1581). Po śmierci ojca (1583) odziedziczył poł. wsi Biórków (Birków, Bierków) w pow. proszowickim woj. krakowskiego, wsie Pakość i Nowosielce w pow. przemyskim, dom w Krakowie (na wale nad Rudawą, za bramą Nową). Po ojcu był też zastawnym użytkownikiem wsi królewskich Ożomla, Laski, Kropiwniki, Kościelniki, Kniehinin, Koniuszki, Wonikowice, Michowice (Niehowice), Burczyce w pow. przemyskim. W l.n. swoje prywatne dobra poszerzył, kupując kilka wsi w woj. ruskim (Hołobutów, Tustanowice, Ponerla, Śniatynka, Wacowice). Wszedł nadto w posiadanie drugiego domu w Krakowie (za bramą Grodzką). W r. 1585 był już rotmistrzem (z tą funkcją wymieniano go do r. 1595). Po śmierci Stefana Batorego podpisał zawartą 27 XII r.n. konfederację senatorów i szlachty województw krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego. Podczas elekcji 1587 r. występował początkowo w związanym ze Zborowskimi kole prokonwokacyjnym; jako jeden z jego przedstawicieli wzywał szlachtę z koła antykonwokacyjnego (stronnicy kanclerza Jana Zamoyskiego) do wspólnego spisania naruszeń prawa (egzorbitancji), do których doszło podczas panowania Stefana Batorego. Popierał wówczas kandydaturę arcyks. Maksymiliana Habsburga. Ostatecznie jednak opowiedział się za Zygmuntem Wazą, którego zagorzałym i konsekwentnym zwolennikiem pozostał do końca życia. W dniu koronacji Zygmunta III (27 XII 1587) został przyjęty w poczet dworzan służących w sześć koni. Uczestniczył w bitwie pod Byczyną (24 I 1588) i za zasługi wojenne otrzymał w dożywocie wsie Wownia, Uherskie i Dołhe w star. stryjskim. Podczas sejmu koronacyjnego podpisał (28 I t.r.) protest grupy posłów przeciw potwierdzeniu przez Zygmunta III postanowień konfederacji warszawskiej o pokoju religijnym, następnie (26 II) taki protest złożony w imieniu stanów Korony i W. Ks. Lit. Był posłem z woj. ruskiego na sejm 1590–1 r., w kwietniu 1592, podczas zjazdu szlachty w Lublinie, należał do najaktywniejszych regalistów i – wraz ze Stanisławem Bykowskim i Zbigniewem Ossolińskim – usiłował nie dopuścić do podjęcia uchwał. Woj. ruskie reprezentował następnie na sejmie w r. 1593. Dn. 20 VIII t.r. otrzymał star. kolskie w woj. kaliskim. Był już wówczas żonaty z Anną, córką woj. poznańskiego Hieronima Gostomskiego (zob.) i dożywotnie nadanie starostwa objęło również żonę. W jesieni 1593 lub na wiosnę r.n. dostał nominację na oboźnego kor. W r. 1594 towarzyszył królowi w podróży do Szwecji.

S., dobrodziej jezuitów, wspierał jałmużną ich krakowski dom przy kościele św. Barbary. W r. 1596 podarował im swój dom za bramą Grodzką na budowę kolegium i kościoła. Podczas sejmu 1597 r. wystąpił z propozycją, by właściciele i dzierżawcy dóbr powoływali z nich rekrutów na wyprawę wojenną. Został wybrany do specjalnej komisji złożonej z posłów i senatorów, która miała opracować teksty konstytucji. Wkrótce potem (24 IV) otrzymał w dożywocie cło w Radziejowie wraz z przynależnymi doń wsiami Bogucice i Czołowo. Dn. 5 V 1598 Piotr Żychliński scedował mu wieś królewską Kramsko w pow. konińskim. W Wielkopolsce interesy majątkowe łączyły S-ego z rodziną Kościeleckich (wdową po zm. w r. 1583 star. nakielskim Stanisławie – Eufrozyną z Gosławic, i jego synem Piotrem) oraz z Maciejem Bojanowskim z Gołaszyna. W styczniu 1599 miał dostać (po spodziewanym awansie Kaspra Maciejowskiego na wakujące marszałkostwo nadworne) urząd koniuszego kor., ale z planów tych nic nie wyszło; 23 I t.r. otrzymał S. natomiast dożywocie na star. horodelskim. W r. 1600 scedował cło radziejowskie wraz z przynależnymi wsiami Piotrowi Kościeleckiemu. W r. 1602 S. i Andrzej Tęczyński dokonali, za zgodą króla, cesji zamiennej, S. odstąpił Tęczyńskiemu star. horodelskie a w zamian otrzymał stryjskie. T.r. (przed 8 VII) dostał S. kaszt. przemyską. Prawdopodobnie wówczas przestał być oboźnym kor. Był na sejmie 1603 r., podczas którego zajął przychylne stanowisko wobec starań elektora brandenburskiego Joachima Fryderyka o lenno pruskie. Jako star. stryjski był bardzo surowym panem dla mieszkańców starostwa i popadł w konflikt z poddanymi ze Stynaw, Synowiecka i Dołhego. W l. 1603–6 wspierał S. brata Stanisława w jego zatargach z Drohojowskimi.

S. nie był obecny na burzliwych sejmach 1605 i 1606 r. W ramach wzmacniania obozu regalistów w obliczu kryzysu politycznego, wywołanego rokoszem Mikołaja Zebrzydowskiego, król 21 VI 1606 mianował S-ego kaszt. kaliskim, a 27 VI t.r. nadał mu star. przemyskie. S. przyczynił się do uchwalenia przez szlachtę woj. ruskiego na zjeździe pod Sądową Wisznią (31 VII) prokrólewskiego laudum, po czym znalazł się szybko w otoczeniu króla (był na odbywającym się w sierpniu – wrześniu zjeździe w Wiślicy). W gronie regalistów należał do tych, którzy wzywali do zbrojnej rozprawy z opozycją. Podczas zjazdu pod Janowcem (październik t.r.) wraz z bratem Stanisławem był posłem do przywódcy rokoszu woj. krakowskiego Zebrzydowskiego. Domagał się od niego, by publicznie sformułował zarzuty przeciw królowi i jego stronnikom. Stadniccy dopuścili się przy tej okazji znieważenia Zebrzydowskiego, co groziło zerwaniem porozumienia. Potępieni za ten krok, działali dalej zgodnie z innymi senatorami zebranymi przy królu; 7 X podpisał S. senatorski uniwersał z zawiadomieniem o zakończeniu rokoszu i zapewnieniem o podjęciu dostatecznych środków chroniących przed «praktykami absolutystycznymi». Po opuszczeniu Janowca, jako star. przemyski, zaapelował do szlachty przemyskiej, by zbrojnie pomogła mu uwolnić brata Stanisława uwięzionego przez Jana Szczęsnego Herburta. Już po uwolnieniu brata, który wystąpił do grodu przemyskiego z protestem przeciw narzuconej mu 27 X w Żółkwi ugodzie, najechał S. na Dobromil (siedzibę Herburta), na Wisznię i Mościska (królewszczyzny użytkowane przez Herburta), a następnie ścigając go, podążył pod Lwów. Gdy Herburt schronił się w mieście, S. domagał się jego wydania i na poparcie swych żądań stał pod miastem trzy tygodnie. Nic nie wskórawszy, zwinął oblężenie, wnosząc skargę do ksiąg lwowskich. Wkrótce Herburt, wykorzystując fakt, że S. rozpuścił oddział, zjawił się w odwecie pod Przemyślem i bezskutecznie go oblegał. S. skorzystał z pomocy innych Stadnickich, pokonał Herburta, uwięził go i wymógł na nim podpisanie upokarzającej ugody (16 II 1607). W maju i czerwcu t.r. uczestniczył S. w sejmie. Podczas sejmu 1609 r. w swym wotum uchylił się od zajęcia stanowiska w sprawie wojny z Moskwą. Został wybrany do komisji, która miała zająć się rozpatrzeniem sporów na pograniczu mołdawskim, węgierskim i śląskim («na Podgórskie kraje i Śląsk»). Na tym sejmie doszło do zatwierdzenia darowizny dla konwentu dominikanów w Przemyślu; «za konsensem i ustapieniem» S-ego nadał im król grunta («dwa półłanki») na Zasaniu w star. przemyskim.

S. pozostawał w bardzo złych stosunkach ze swym kuzynem, star. zygwulskim Stanisławem, zw. «Diabłem», toteż w r. 1609 udzielił wsparcia star. leżajskiemu Łukaszowi Opalińskiemu, gdy ten przystąpił do organizowania walnej z nim rozprawy. Po pokonaniu i zabiciu «Diabła» w sierpniu 1610, Opaliński przekazał pod opiekę S-ego więzioną od poł. lipca jego żonę, Annę. Ponieważ Zygmunt III w instrukcji na sejmiki deputackie z 25 VII 1609 powierzył S-emu i woj. ruskiemu Stanisławowi Golskiemu, pieczę nad woj. ruskim, S. nie wziął udziału w wyprawie na Moskwę (informacje o dowodzeniu rotą, poselstwie do obozu Dymitra Samozwańca II i o niewoli w Moskwie odnoszą się do jego brata Stanisława). Wobec spodziewanego najazdu Gabriela Batorego, ks. Siedmiogrodu, na Małopolskę, sejmik wiszeński zlecił S-owi dowództwo nad wojskami znajdującymi się w woj. ruskim. S. ulokował podległe sobie oddziały w ekonomii samborskiej. Dokonały one w tych dobrach znacznych zniszczeń, co spowodowało, że ówczesny zarządca ekonomii Jerzy Mniszech, woj. sandomierski, wniósł przeciw S-owi skargę do Tryb. lubelskiego. Podczas sejmu 1611 r., w swoim wotum (4 X) wypowiedział się S. za nadaniem lenna pruskiego elektorowi brandenburskiemu Janowi Zygmuntowi. Wojnę z Moskwą uznał za rozpoczętą przez króla za zgodą stanów, tyle że nie uwidocznioną w odpowiedniej konstytucji, a jako dowód przytoczył fakt płacenia przez sejmiki poborów na ten cel. Wg S-ego król, organizując wyprawę, zapobiegł «praktykom» Mniszchów i ich machinacjom przeciw Rzpltej, zresztą – dowodził – prawo nie broni królowi czynić rzeczy dobrych. Wojnę postulował zakończyć zbrojnie, a nie w drodze dyplomatycznej. Woj. sandomierskiego Jerzego Mniszcha oskarżył o paktowanie z ks. siedmiogrodzkim Batorym i sprowadzenie ataku tzw. sabatów na pogranicze południowe, podburzanie szlachty sandomierskiej przeciw królowi i namawianie szlachty sanockiej, by nie płaciła poborów. Mniszech gwałtownie zareagował na wystąpienie S-ego, doszło do ostrej wymiany zdań i obrzucania się wyzwiskami. S. porwał się do szabli, ale został powstrzymany przez kilku senatorów. Obaj uczestnicy tego skandalu otrzymali surowe napomnienie i zakaz pokazywania się w sejmie do czasu pogodzenia się i przeproszenia króla. Za pośrednictwem bp. płockiego Marcina Szyszkowskiego i woj. poznańskiego Jana Ostroroga doszło do ugody antagonistów, po czym 12 X przeprosił S. króla i uzyskał przebaczenie. Podczas tego sejmu posłowie krakowscy i sandomierscy domagali się, by część poborów z tych województw została przeznaczona na zrekompensowanie S-emu, Zebrzydowskiemu i Spytkowi Jordanowi wydatków, które ponieśli na zaciągi wojskowe poczynione w celu zapewnienia obrony południowego pogranicza, co zostało wpisane do uchwały poborowej. Mniszech i jego zwolennicy żądali natomiast rekompensaty za zniszczenia w ekonomii samborskiej przez oddziały skierowane tam przez S-ego. Ostatecznie w specjalnej konstytucji postanowiono, że skarga przeciw S-emu w Tryb. lubelskim ma być wycofana i przekazana królowi do sądu zadwornego. Do uchwalenia podziękowania dla S-ego i Jordana za obronę granic południowych nie doszło na skutek silnej opozycji części posłów. Sejm ten po raz kolejny wyznaczył S-ego na komisarza do osądzenia sporów na pograniczu polsko-węgierskim. Podczas sejmu zwycz. 1613 r. wypowiedział się S. za kontynuowaniem wojny aż do całkowitego zwycięstwa, równocześnie krytykując doradców królewskich. Postulował uchwalenie pięciu poborów, a także przeznaczenie innych dochodów na zaspokojenie żądań konfederacji wojskowych. Uważał nadto, że należy zadbać o pokój z Turcją. Został wybrany do komisji lwowskiej, której zadaniem miało być uregulowanie długów wobec konfederatów i prowadzenie z nimi rokowań. Był obecny na sejmie nadzwycz. t.r., został na nim ponownie wyznaczony do komisji lwowskiej dla uspokojenia konfederacji żołnierzy «stołecznych» (biorących udział w walkach o Moskwę), a także do komisji dla rozsądzenia sporów między «Koroną a Węgry i Śląskiem».

Porywczy, gwałtowny, dochodzący siłą swoich faktycznych czy uzurpowanych praw, cieszył się S. mimo to popularnością wśród ruskiej szlachty, zabiegano o jego względy i protekcję. Swoje utwory dedykowali mu: Przecław Mojecki („Żydowskie okrucieństwo na Najświętszym Sakramencie”, Kr. 1602), prowincjał bernardynów Leonard Starczewski („Conclusiones ex universa philosophia”, 1606), prawnik Jędrzej Suski („Korektura prawa i procesu polskiego”, Kr. 1610), kaznodzieja i prowincjał dominikanów Andrzej Radawiecki („Prawy szlachcic…” kazanie na pogrzebie Andrzeja Stadnickiego, brata stryjecznego S-ego, Kr. 1614), oraz pisarz okolicznościowy i propagator wiedzy o Oriencie Marcin Paszkowski („Dzieje tureckie i utarczki kozackie z Tatary…”, Kr. 1615). Franciszkanin Antoni Jelski sławił S-ego jako dobrodzieja przemyskich franciszkanów. W r. 1614 popadł S. w ostry zatarg z Konstantym Korniaktem, skłóconym ze wszystkimi Stadnickimi, zmobilizował przeciw niemu opinię szlachecką i doprowadził 15 X t.r. do wydania przez wiszeński sejmik deputacki odezwy do Korniakta, by przystąpił do ugody i «zaspokoił» S-ego przed zbliżającym się okazowaniem pod Medyką. Między 15 a 19 I 1615 otrzymał S. urząd woj. bełskiego; przyznał mu król także dożywocie na wsiach Werchrata, Teniatyska i Jurków w woj. bełskim. W tym czasie S. niedomagał. Przedsejmowy sejmik wiszeński 15 I t.r. polecał posłom upomnieć króla, aby sfinalizowano ustanowienie obiecanego surogata dla star. przemyskiego z powodu złego stanu zdrowia S-ego. Narastający i grożący zbrojnym konfliktem spór z Korniaktem został przerwany śmiercią S-ego 14 X 1615. Został pochowany w Przemyślu w kościele Franciszkanów, gdzie znajduje się jego nagrobek z epitafium.

Żona S-ego zmarła przed 23 I 1618, prawdopodobnie w końcu 1617. Pozostawili dwie córki: Katarzynę i Zofię, benedyktynkę w Sandomierzu, oraz trzech synów: Hieronima vel Stanisława Hieronima (ok. 1596–1620), któremu scedował S. w r. 1605 wsie: Laski, Kropiwniki, Kościelniki, Kniehinin, Koniuszki i Michowce w ziemi przemyskiej, a w r. 1613 pięć wsi ze star. stryjskiego: obie Stynawy, Daszawę, Trochanów i Pobóg, studenta w Rzymie i Padwie (1617), Adama (zm. 1623), któremu S. odstąpił w r. 1609 wsie: Ożomla i Burczyce, a w r. 1613 star. stryjskie, w r. 1620 studenta Akad. Zamojskiej, Jana Kazimierza (zm. 30 I 1646 w wieku 36 lat), uczestnika elekcji Władysława IV, żonatego z Izabelą Kalinowską (zm. 9 X 1645), starościanką kamieniecką.

Portret w kościele Franciszkanów w Przemyślu, fot. portretu w: Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957 II 137; – Estreicher; – Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II 227–9; – Niesiecki; Paprocki; Stadnicki K., Rodowody domu Stadnickich…, Lw. 1857–61, Jędrzej Stadnicki i jego potomstwo, s. 4–6; Żychliński, III; – Album studentów Akademii Zamojskiej 1595–1781, Oprac. H. Gmiterek, Wr. 1994 (dot. syna S-ego, Adama); Urzędnicy, I/2, III/1, 2, X; – Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wr. 1984; tenże, Marcin Broniewski, trybun szlachty wielkopolskiej w czasach Zygmunta III, W. 1994; tenże, Sejm z roku 1611, Wr. 1970; Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, W. 1996; tenże, Starostowie w Małopolsce 1565–1668, Społ. Staropolskie T. 4: 1986 s. 139, 143, 145; Cynarski S., Stronnictwo królewskie w dobie Rokoszu Zebrzydowskiego (próba charakterystyki), „Studia Hist.” R. 8: 1965 z. 3–4 s. 9, 24; Dobrowolska W., Do dziejów dworu królewskiego w Polsce, „Kwart. Hist.” R. 48: 1934 z. 2 s. 329; Filipczak-Kocur A., Senatorowie i posłowie na sejmie 1607 roku, „Przegl. Hist.” T. 76: 1985 z. 2 s. 293; Janiszewska-Mincer B., Rzeczpospolita Polska w latach 1600–1603, Bydgoszcz 1984 (z błędami); Jarmiński L., Bez użycia siły, W. 1992; Lepszy K., Rzeczpospolita polska w dobie sejmu inkwizycyjnego 1589–1592, Kr. 1939; Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957 II; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce (1606–1608), W. 1960; Macůrek J., Dozvuký polského bezkrálovi z r. 1587, Praha 1927; tenże, Zapas Polska a Habsburků o přistup k černemu moří na sklonku 16 stoi, Praha 1931; Opaliński E., Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587–1652, W. 1995; Polak W., O Kreml i Smoleńszczyznę, Tor. 1995; Rzońca J., Sejmy z lat 1597 i 1598, W.–Wr. 1989 cz. 1; Sokołowski W., Politycy schyłku złotego wieku, W. 1997; Urbaniak V., Zamoyszczycy bez Zamoyskiego. Studium dekompozycji ugrupowania politycznego, W. 1995; – Akta sejmikowe woj. krak., I; Akta sejmikowe woj. pozn., I cz. 1; Akta grodz. i ziem., X, XX; Arch. nacji polskiej w Uniw. padewskim, I (dot. syna S-ego, Hieronima); Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616–1620, Wyd. Z. Górski, R. Kabaciński, J. Pakulski, Wr. 1994; Pisma polityczne z czasów Rokoszu Zebrzydowskiego 1606–1608, Wyd. J. Czubek, Kr. 1918 III; Rokosz Zebrzydowskiego, Wyd. E. Rembowski, W. 1893; Script. Rer. Pol., VII, XI (diariusze sejmowe 1587), XIV (Wielewicki, I–II), XX (diariusze sejmowe 1597), XXI (diariusze i akta sejmowe 1592); Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 566; Teki Dworzaczka, CD-ROM, Kórnik–P. 1995; Vol. leg., II 1672, 1681, III 7, 37, 64, 144, 167, 171, 241; Zbylitowski A., Droga do Szwecji najmożniejszego w północnych krainach pana Zygmunta III, polskiego i szwedzkiego króla, Wyd. K. Wójcicki, w: Biblioteka starożytnych pisarzy polskich, W. 1843 II 35, 81; – AGAD: ASK Rachunki królewskie, t. 288 k. 42v.–3, 179, t. 335 k. 80v., 162v., Rachunki sejmowe, t. 32a k. 19v., t. 33 k. 166, t. 34 k. 66, Lustracje, XVIII 73 k. 350, 358, Metryka Kor., t. 134 k. 68v.–9, t. 138 k. 316v.–18, t. 141 k. 2–3, 176v.–7v., t. 142 k. 65v.–6v., t. 143 k. 6–7v., 10–11, t. 145 k. 167–7v., t. 147 k. 212v.–13v., 223v.–4v., 226–6v., 266–7, t. 150 k. 150v.–1, 152–2v., 153v.–4, t. 151 k. 2–2v., t. 152 k. 4v.–5, t. 153 k. 22v.–3v., 118–18v., t. 155 k. 35v.–6v., 37–8, t. 158 k. 186v.–8v., t. 161 k. 205–5v.

Krzysztof Chłapowski