Staszczyk Adam, krypt. ast, Ast. (1850–1909), dramatopisarz, poeta, cechmistrz ślusarzy.
Ur. 24 X (1850 wg metryki; nekrologi, niektóre źródła i napis na nagrobku podają r. 1853) w Krakowie, w rodzinie mieszczańskiej, był synem Tomasza i Marii ze Szpaczków; miał siostrę, Teofilę i brata, Jana, naczelnika akcyzy w Krakowie.
S. ukończył szkołę powszechną (zapewne w Krakowie) i być może rozpoczął w tym mieście naukę w gimnazjum. Od r. 1865 terminował w zakładzie ślusarskim pod kierunkiem Szymona Śliwińskiego, teścia Michała Bałuckiego. Wyzwolony na czeladnika 1 IV 1870, odbył służbę wojskową w p. artylerii górskiej armii austro-węgierskiej w Tyrolu. Dokształcał się w zakresie ślusarstwa artystycznego we Włoszech, Niemczech i Francji. Następnie zamieszkał w Warszawie, gdzie pracował jako czeladnik Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej oraz uczył przedmiotów zawodowych w kolejowej szkole technicznej. Prawdopodobnie w r. 1875 (wg M. Padechowicza) przetłumaczył niemiecką komedię nieznanego autora „Zwei Freunde und ein Rock” (Dwaj przyjaciele. Obraz sceniczny w 1 akcie napisany wierszem, Kr. 1904, bez informacji o przekładzie). Debiutem scenicznym S-a była sztuka z życia wsi podkarpackiej Noc świętojańska. Obraz ludowy w 4 aktach ze śpiewami i tańcami (Tarnów 1881) z muzyką Kazimierza Hofmana i w układzie choreograficznym Ludwika Solskiego, nagrodzona na konkursie literackim w Krakowie; została wystawiona w r. 1879 w Krakowie (8 III), Tarnowie (9 VI), Warszawie (22 VI), a kolejne inscenizacje odbyły się w: Lublinie (12 II 1880), Poznaniu (1 XI 1884), Warszawie (31 XII 1884) i Lwowie (25 XII 1885). Sztuka ta, w której S. śmiało zastosował dialektyzację języka postaci, stała się jedną z najpopularniejszych pozycji scenicznego repertuaru ludowego 2. poł. XIX w. Z r. 1879 pochodzi również, napisany w formie wodewilowej, obraz ludowy w czterech aktach Błędne ogniki (fragmenty w Poezjach, Kr. 1902, wyst. z muzyką Adama Wrońskiego w Krakowie 26 XII 1879 i Warszawie 30 VI 1881). Niepowodzenie spotkało kolejną sztukę S-a Nasi bracia (niedr., wyst. Warszawa 8 VIII 1882), ale pokazanie wkrótce potem obrazu ludowego ze śpiewkami i tańcami (muz. Zygmunt Noskowski) pt. Wiara, miłość i nadzieja (W. 1884), stało się wielkim sukcesem (Warszawa 10 VIII 1882, Kraków 26 XII 1883 pt. Wiara-miłość-nadzieja, Łódź 10 VI 1884, Lwów 30 III 1885 jako: Wiara, nadzieja i miłość, Tarnów 19 VI 1885, Kraków 17 V 1906, 1 I 1911). Sztuki ludowe S-a należały do nurtu religijnego i moralistycznego; dydaktyzm nie osłabiał zazwyczaj ich wartości artystycznych.
W r. 1886 wrócił S. do Krakowa; t.r. powstała tu jego kolejna sztuka ludowa pt. Dziedzictwo orłów, przeciwstawiająca kosmopolityczną szlachtę patriotycznemu ludowi (fragmenty w Poezjach, Kr. 1902, wyst. Warszawa 7 VII 1888, Poznań 5 XII 1889); nie zdobyła ona uznania. W Krakowie założył S. własny zakład ślusarski przy ul. Krowoderskiej 50, z czasem zatrudnił dziesięciu pracowników, w tym także uczniów. Dn. 13 VII 1889 złożył podanie o przyjęcie do Cechu Ślusarzy, Pilnikarzy, Rusznikarzy i Nożowników. Od r. 1890 działał społecznie na rzecz uczniów zakładów rzemieślniczych: prowadził dla nich Kasę Chorych, rozwijał wieczorowe szkolnictwo przedmiotów zawodowych, dążył do wprowadzenia obowiązkowej nauki administracyjno-księgowej. Szczególne znaczenie przykładał do ślusarstwa artystycznego; wobec uczniów tego fachu miał wysokie wymagania, potrafił nakazać zniszczenie efektu nawet półrocznej pracy, jeśli nie spełniał jego oczekiwań. W r. 1892 został wybrany na podstarszego cechu i wicedyrektora «Bazaru wyrobów ślusarskich, nożowniczych, pilnikarskich, rusznikarskich». Zajmował się nadal pracą literacką; w r. 1890 wydał poemat Nieśmiertelnej pamięci wieszcza Adama z okazji sprowadzenia zwłok (Kr.), w r. 1892 napisał czteroaktowy obraz sceniczny Pan Cechmistrz (niedr.), a w r. 1893 obraz dramatyczny w jednym akcie Ostatni fant (niedr., wyst. Kraków 7 I t.r.). Ok. r. 1894 powstał jednoaktowy «obraz dramatyczny na tle historycznym» pt. Kościuszko w Petersburgu (Lw. 1904, wyst. Kraków 13 IV 1894, Lwów 22 I 1895, Poznań 14 XI 1895, Nowy Jork 1895, Bydgoszcz 8 VII 1896, Warszawa 9 IX 1915); mimo nieprzychylnych recenzji, sztuka cieszyła się ogromną popularnością.
Dn. 30 V 1895 przedstawił S. pracę mistrzowską (tzw. majstersztyk) – «szkatułkę żelazną w formie książki w stylu gotyckim, zamkiem wertheimowskim ostemplowaną». W Krakowie wykonał ażurowe drzwi do krypty w kościele Pijarów, konstrukcję ornamentacyjną chóru u norbertanek na Zwierzyńcu, ogrodzenie figury Matki Boskiej na Nowym Kleparzu, bramę wejściową kamienicy przy ul. Kanoniczej 22, gabloty na eksponaty w Muz. Narodowym, kopie żelazne niektórych eksponatów ze skarbca na Wawelu. Wyroby S-a miały wysoką jakość i były nagradzane na wystawach krajowych i zagranicznych, a jego zakład artystyczno-ślusarski cieszył się dużym powodzeniem (m.in. jako oficjalny dostawca sprzętu dla inżynierii wojskowej oraz kliniki chirurgicznej UJ). T.r. wrócił S. do tematu Mickiewiczowskiego i napisał kolejny obraz dramatyczny Filareci (niedr., wyst. Kraków 30 XI 1895, Poznań 18 III 1897); po raz pierwszy wprowadził on na scenę postacie Adama Mickiewicza, Tomasza Zana i Maryli Wereszczakówny. Kolejny obraz dramatyczny Dziesiąty pawilon (Kr. 1897) przedstawiał heroiczną postawę skazanego na śmierć powstańca styczniowego (wyst. Dziedzice, teatr amatorski 13 V 1906). Dn. 30 I 1898 został S. wybrany na cechmistrza; uporządkował wtedy stare dokumenty cechowe i przekazał je do Arch. Aktów Dawnych M. Krakowa. T.r. wystawiono w Krakowie (26 XI) jednoaktówkę S-a Noc w Belwederze (Lw. 1904), o w. ks. Konstantym i jego żonie Joannie, wspólnie z „Warszawianką” Stanisława Wyspiańskiego i „Wspomnieniem” Gryfity [Bogdana Jaxy-Ronikiera], które wykonywali ci sami aktorzy.
Jako literat i wpływowa postać w kręgach mieszczańskich włączył się S. w katolicki ruch społeczno-polityczny. Działał w kołach «Przyjaźni». Związał się także z antysemickim i antysocjalistycznym pismem „Łączność”, organem stronnictwa katolicko-narodowego oraz Związku Krajowego Katolicko-Robotniczych Stowarzyszeń, w których działali m.in. Antoni Stróżyński, Józef Ligęza i Feliks Koneczny. Ogłosił tam jeden z artykułów programowych Dwa wozy (1899 nr 4); zarzucał w nim socjalizmowi lekceważenie prawa własności, cele rewolucyjne zamiast patriotycznych, a ideały mieszczaństwa polskiego określał w kategoriach narodowo-demokratycznych. W r. 1900 włączył się w akcję politycznej i towarzyskiej dyskredytacji Zygmunta Mikołajskiego, redaktora „Mieszczanina”. T.r. zaangażował się w uroczyste obchody pięćsetlecia odnowienia UJ; jako popularny mówca, ze stopni katedry wawelskiej wygłosił 6 VI uroczystą mowę, napisał utwór Alma mater. 1400–1900 (Kr. 1900, toż w Poezjach, Kr. 1902) oraz wykonał metalowy wieniec ku czci królowej Jadwigi. W r. 1900 zainicjował też uroczyste pochody w rocznicę Konstytucji 3 maja oraz należał do organizatorów zjazdu rękodzielników w Pradze. Ułożył adres dziękczynny, który rzemieślnicy krakowscy wręczyli Henrykowi Sienkiewiczowi 16 IV 1901. Był członkiem Koła Mieszczańskiego oraz Tow. Gimnastycznego «Sokół»; napisał Pieśń „Sokołów” (inc. Hej Sokole! rozwiń skrzydła... w Poezjach, Kr. 1902), przedrukowywaną następnie w różnych śpiewnikach. W polityce nie osiągnął sukcesów; ubiegając się w r. 1902 o godność poselską zebrał tylko ok. 1 tys. głosów (ponownie kandydował w r. 1908, również bez skutku).
Dn. 11 VIII 1901 w Teatrze Ludowym w Krakowie obchodzono jubileusz 25-lecia pracy literackiej S-a. W r.n. wydał swój jedyny tom Poezji (Kr.), w którym zebrał utwory okolicznościowe, kilka sonetów miłosnych i obrazków poetyckich o treści społecznej oraz śpiewy z wczesnych sztuk ludowych, a także fragmenty nowego dramatu Górnicy salin. Dn. 26 I 1904 udzielono mu w cechu absolutorium, dziękując za wzorową działalność. Do ostatnich sztuk S-a należały m.in. jednoaktowy obraz sceniczny Dwaj przyjaciele (Kr. 1904, niewyst.) oraz obraz historyczny w czterech aktach pt. Bartosz Głowacki z muzyką Michała Świerzyńskiego (fragmenty w: „Poradnik Teatrów i Chórów Włościańskich”, 1910 pt. Przysięga na kosę, odb. Lw. 1910) wystawiony w Krakowie 6 V 1905 i tamże w Teatrze Ludowym 26 VI 1908, 25 VIII 1911; w postawie Bartosza, kuszonego, lecz nieulegającego obietnicom Moskali, zostały wyeksponowane idee patriotyzmu i solidaryzmu narodowego. Dn. 3 V 1908 wygłosił S. na krakowskim Rynku, wśród chorągwi cechowych, mowę o znaczeniu rocznicy Konstytucji 3 maja. Na kilka dni przed śmiercią przekazał redakcji „Głosu Narodu” trzyaktowy dramat wierszem pt. Sejm grodzieński (druk. akt III scena 7, 1909 nr 122, zaginiony). Nie ukończył dramatu Bohaterowie Wielkiej Armii (zaginiony). Sztuki S-a miały na ogół wartość bardziej patriotyczną niż literacką; wydawano je drukiem jeszcze podczas wojny polsko-sowieckiej 1920 r. S. zmarł po krótkiej chorobie 30 IV 1909 w Krakowie, pochowany został 3 V na cmentarzu Rakowickim (kw. XIIb). W pogrzebie wzięły udział reprezentacje cechów miejskich ze sztandarami, stowarzyszeń rzemieślników katolickich «Gwiazda», Koła Mieszczańskiego, rady miasta oraz teatru.
S. był żonaty z nieznaną z imienia Śleczyńską (ślub w Warszawie przed r. 1886).
Przypisywana S-owi (m.in. w „Nowym Korbucie”) pieśń dramatyczna „Wisła” (Kr. 1899) była autorstwa jego brata Jana.
Imieniem S-a nazwano jedną z krakowskich ulic. W r. 1959 obchodzono w Krakowie 50. rocznicę jego śmierci.
Fot. w B. Jag., sygn. IF 1104 teka 8I; – Nowy Korbut, XV (błędy, tu m.in. bibliogr. rec. utworów S-a); Simon, Bibliogr. dramatu; – Dawni pisarze polscy, Red. R. Loth, W. 2003 IV; – Grodziska-Ożóg, Rakowice; Kruk S., Repertuar teatru lubelskiego 1864–1890, W. 1979; Marszałek A., Repertuar Teatru Polskiego we Lwowie 1881–1886, Kr. 1993; Słown. pseudonimów; – Got J., Dramat popularny, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 4, III; Górski R., Dramat ludowy XIX wieku, W. 1969; Micińska M., Gołąb i orzeł. Obchody rocznic kościuszkowskich w latach 1894 i 1917, W. 1997; Olszewska M. J., Tragedia chłopska od W. L. Anczyca do K. H. Rostworowskiego, W. 2001; Olszewski K., Śląska kronika teatralna 1914–1922, Kr. 1969; Padechowicz M., Adam Staszczyk (1850–1909), cechmistrz ślusarzy i poeta krakowski, Kr. 1962 (tu właściwa data ur. za księgą metrykalną kościoła NMP w Kr., XIV 187); tenże, Koledzy z afisza, „Tyg. Powsz.” 1949 nr 19; tenże, Pan Sienkiewicz i cechmistrz ślusarzy krakowskich, „Nowa Wieś” 1967 nr 11; Trzciński T., Wyspiański i Staszczyk, „Tyg. Powsz.” 1949 nr 22; Wosiek M., Historia teatrów ludowych. Polskie zespoły zawodowe 1898–1914, Wr. 1975; – Kalendarz Czecha za r. 1908 (ogłoszenie); – Hertz, Zbiór poetów pol. XIX w., Ks. 4; Wyspiański S., Dzieła zebrane, Kr. 1995 XVI vol. 3; – „Głos Liter. i Społ.”, dod. niedzielny do „Głosu Narodu” 1901 nr 6 (fot.); „Głos Narodu” 1909 nr z 3 V; – Nekrologi z r. 1909: „Biesiada Liter.” nr 22, „Gaz. Powsz.” nr 103–104, „Głos Narodu” nr 123, „Nowa Gaz.” nr 199, „Nowa Reforma” nr 200, „Słowo Pol.” nr 204, „Świat” nr 21, „Tyg. Ilustr.” nr 402 (fot.); – B. Jag.: sygn. Przyb. 810/73 (dwa wiersze S-a: Pieśń „Sokołów”, Sonet do „Jednodniówki jubileuszowej” z okazji 500. rocznicy ur. J. Gutenberga, 8 IX 1900, rkp.).
Tadeusz Budrewicz