Suzin Adam, krypt. Adam S. (1800–1879), filareta, zesłaniec.
Ur. w Zaleszanach na Kulinowszczyźnie (pow. kobryński) w zubożałej rodzinie szlacheckiej, był synem Eulalii z Rosenbaumów oraz Dominika (zm. po 1840), właściciela Zaleszan, w r. 1793 kapitana artylerii w Regimencie Pieszym 2. Buławy Wielkiej Litewskiej, w r. 1796 adiutanta króla Stanisława Augusta w Grodnie, sędziego grodzkiego pow. kobryńskiego. S. miał cztery siostry i brata Michała (ur. 1802), od r. 1821 studenta Wydz. Nauk i Sztuk Pięknych Uniw. Warsz.
S. uczył się początkowo na pensji Szymona Zaleskiego, a od r. 1815 w gimnazjum w Świsłoczy, gdzie poznał m.in. Jana Jankowskiego. Po ukończeniu gimnazjum, w r. 1819, podjął studia na Wydz. Fizyczno-Matematycznym Uniw. Wil. W r. 1820 wstąpił tam do Tow. Filaretów; od 26 VI t.r. był członkiem, a następnie sekretarzem matematyczno-fizycznego «Grona Zielonego». Na jednym z filareckich zebrań referował pracę Piotra Bogorskiego „Polak do współrodaków z okazji przywróconego Królestwa Polskiego” (Paryż 1815), pesymistycznie wypowiadając się na temat samodzielności Król. Pol. Należał również do «Filadelfistów Błękitnych», organizacji o programie bardziej radykalnym; 2 I 1821 wprowadził do niej Jankowskiego. W r. szk. 1821/2 pracował jako guwerner synów Michała Kleofasa Ogińskiego w Mohilnie na Białorusi. W r. 1823 uzyskał stopień magistra filozofii Uniw. Wil. W „Dzienniku Wileńskim” (T. 2: 1823) opublikował artykuł Hipoteza Newtona o świetle i ciężkości.
Na początku września 1823, wkrótce po dokonanej podczas jego nieobecności rewizji w mieszkaniu, S. został w Wilnie aresztowany i osadzony w byłym klasztorze Bazylianów. Przesłuchiwany 19 i 20 IX t.r., konsekwentnie wszystkiemu zaprzeczał. Podobnie zeznawał 17 i 18 XI, a więc po ujawnieniu 3 XI nazwisk filaretów przez Jankowskiego. Dopiero podczas przesłuchania 21 I 1824 przyznał się do członkostwa w Tow. Filaretów, jednak w dalszym ciągu nie podał żadnych nazwisk ani żadnych szczegółów działalności. W rezultacie został przez komisję śledczą uznany za jednego z najbardziej winnych (obok Tomasza Zana i Jana Czeczota); wszystkim trzem zarzucono wrogą postawę wobec Rosji oraz pozbawiono ich możliwości wyjścia na wolność za poręczeniem. Na mocy wyroku z 19 VIII t.r. (konfirmowanego 28 VIII przez cara Aleksandra I) S. został skazany na sześć miesięcy twierdzy, a następnie na osiedlenie na Syberii. W październiku więźniów w celi bazyliańskiej odwiedził uwolniony pół roku wcześniej Adam Mickiewicz; zapewne wtedy złożył on hołd niezłomnej postawie S-a, wygłaszając improwizację „Do Adama Suzina” (po raz pierwszy opublikowana w: A. Mickiewicz, „Dzieła” Paryż 1880 V, autentyczność przekazu niepewna).
Dn. 22 X 1824 wywieziono S-a razem z Zanem i Czeczotem kibitką z Wilna. Dn. 3 I 1825 dotarli do Orenburga. Następnie przez pół roku byli więzieni w twierdzy Kizył. Wobec zesłania Czeczota do Ufy dalsze losy dzielił S. tylko z Zanem, przebywając z nim na osiedleniu w Orsku. Pracował tam jako urzędnik w okolicy Orenburga oraz jako guwerner synów komendanta twierdzy, płk. Isajewa. Zaprzyjaźnił się z Janem Witkiewiczem ze związku «Czarnych Braci» w gimnazjum w Krożach, zesłanym z Wilna w marcu 1824. W marcu 1829 przeniesiono S-a i Zana do Orenburga; pracowali obaj w Komisji Pogranicznej i z jej ramienia uczestniczyli w badaniach obyczajów mieszkańców ziem na południe i wschód od Uralu, zwłaszcza Kirgizów. S. zyskał wśród nich autorytet; występował czasem jako sędzia polubowny, rozstrzygając konflikty między plemionami. Zbierał okazy miejscowej flory, przyczynił się znacznie do wyposażenia założonego przez Zana Muz. Przyrodniczego w Orenburgu. Udzielał również lekcji języka francuskiego. Wraz z Janem Karolem Chodkiewiczem, zesłanym za udział w powstaniu listopadowym, przetłumaczył książkę G. de Staël „O Niemczech”. Podjął też inne przekłady z języka francuskiego, m.in. utworów J. Bernardin de Saint-Pierre’a i H. de Balzaca, ale ich nie ukończył. Życzliwy zesłańcom orenburski gen.-gubernator hr. Paweł P. Suchtelen zabiegał o awansowanie S-a w służbie cywilnej (ze względu na stopień magistra należała mu się X ranga), ale z powodu uchybień formalnych car Mikołaj I wniosku nie zaakceptował i 27 XII 1832 otrzymał S. zaledwie XIV rangę urzędniczą. Podejrzany o udział w tzw. spisku orenburskim, został w październiku 1833 aresztowany. Był przesłuchiwany 13 XI t.r. przez komisję śledczą, na czele której stał następca Suchtelena, równie przychylny zesłańcom orenburski gen.-gubernator Wasilij A. Perowskij. Z braku dowodów wszyscy oskarżeni zostali pod koniec listopada 1833 uniewinnieni. Dzięki protekcji Perowskiego uzyskał S. w r. 1834 X rangę urzędniczą. T.r. ze względów zdrowotnych udał się w stepy kazachskie «dla używania kuracji kumysowej»; po drodze był kilkakrotnie podejmowany przez sułtana kirgiskiego Baj-Muchameda. Na zlecenie Komisji Pogranicznej uczestniczył w l. 1834–5 w poszukiwaniach surowców mineralnych i badaniach geologicznych, a na prośbę profesora uniw. w Dorpacie E. Hoffmana przeprowadził wraz z Zanem obserwacje klimatologiczne i meteorologiczne w Kraju Orenburskim.
W rezultacie starań Perowskiego otrzymał S. w poł. r. 1835 urlop. Przyjechał wtedy w rodzinne strony. W r. 1837 dostał zezwolenie na pozostanie w Kobryniu; opiekował się wówczas chorym ojcem. Kilka miesięcy przebywał w Kijowie. W styczniu 1838 został w Młynowie guwernerem przyrodniego brata J. K. Chodkiewicza, Bolesława; zajmował się też domowym archiwum Chodkiewiczów. Podejrzany o udział w spisku Szymona Konarskiego, został latem t.r. aresztowany. Był więziony w Kijowie, a następnie w Wilnie, gdzie 7 IX złożył pisemne zeznania nie przyznając się do winy. Odesłany do Kijowa, był tam sądzony przez sąd wojskowy. Na mocy wyroku konfirmowanego 19 II 1839 przez cara Mikołaja I został odesłany do Zaleszan pod ścisły dozór policyjny. Prawdopodobnie po śmierci ojca oddał dobrowolnie dwóm starszym siostrom w dożywocie odziedziczone Zaleszany.
W r. 1841 przyjechał S. na dłużej do Wilna. Spotkał się tam z Zanem, a w r. 1842 ożenił się z Karoliną, najmłodszą siostrą Antoniego Edwarda Odyńca (zob.). Niedługo potem otrzymał posadę administratora części dóbr poradziwiłłowskich, położonych na Litwie i Białorusi, własności feldmarsz. ks. Ludwika Wittgensteina; na stanowisku tym pracował ponad dwadzieścia lat. Następnie przeprowadził się z żoną do Warszawy; oboje zamieszkali u córki. W „Kronice Rodzinnej” (1870 nr 17–20, 1871 nr 22–24) opublikował relację Wycieczka w stepy kirgiskie odbyta w 1834 roku („Listy z zesłania. Krąg Tomasza Zana, Jana Czeczota i Adama Suzina”, W. 1999, przekł. rosyjski „Južnyj Ural” 1971 nr z 2 IV). W poł. l. siedemdziesiątych zaczął tracić wzrok. Zmarł 11 XII 1879 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
W małżeństwie z Karoliną z Odyńców miał S. córkę Michalinę (ok. 1847 – 1913), zamężną z Ottonem Fiszerem (zob.); ich córka Anna Fiszer (zm. 1931) była żoną Stanisława Staniszewskiego (zob.).
Mickiewicz umieścił postać S-a w tzw. scenie więziennej (scena 1) „Dziadów” cz. III (1832).
Fot. wg drzeworytu A. Regulskiego wg rys. [Bernarda Julien] J. B., w: „Tyg. Ilustr.” 1879 nr 215; Gerber, Studenci Uniw. Warsz., (dot. brata, Michała); Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Nowy Korbut, IX; Oficerowie Rzpltej 1777–1794; Rymkiewicz J. M. i in., Mickiewicz. Encyklopedia, W. 2001 (błędy); Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników polskich, W. 1992; Śliwowska, Zesłańcy; – Beauvois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832, L. 1991 I–II; Bieliński, Uniw. Wil., I–III; Borowczyk J., Rekonstrukcja procesu filomatów i filaretów 1823–1824. Historia śledztwa przeciw uczestnikom konspiracji studenckich i młodzieżowych w Wilnie oraz w Wileńskim Okręgu Naukowym, P. 2003; Czepulis-Rastenis R., Ludzie nauki i talentu. Studia o świadomości społecznej inteligencji polskiej w zaborze rosyjskim, W. 1988; Dernałowicz M. i in., Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798–1824, W. 1957; Djakow W., Polonica w Państwowym Archiwum Obwodu Orenburskiego (do 1826 r.), „Przegl. Wschodni” 1994 z. 2; Grickevič V., Ot Nemna k beregam Tichogo okeana, Minsk 1986; Jewsiewicki W., Batyr. O Janie Witkiewiczu 1808–1839, W. 1983; Kamiński A., Polskie związki młodzieży (1804–1831), W. 1963; tenże, Polskie związki młodzieży (1831–1848), W. 1963–8 I, II; Kietlicz-Wojnacki W., Polskie osiągnięcia naukowe na obczyźnie. Od średniowiecza do II wojny światowej, L. 1980; Mościcki H., Wilno i Warszawa w „Dziadach” Mickiewicza. Tło historyczne trzeciej części „Dziadów”, W. 1999; Pietraszkiewiczówna S., Dzieje filomatów w zarysie, W. 1912; Pigoń S., Głosy sprzed wieku. Szkice z dziejów procesu filareckiego, Wil. 1924; Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, Red. S. Ciesielski, A. Kuczyński, Wr. 1996; Spargalijew G., Djakow W., Polacy w Kazachstanie w XIX w., W. 1982; Świrko S., Z kręgu filomackiego preromantyzmu, W. 1972; tenże, Z Mickiewiczem pod rękę, czyli życie i twórczość Jana Czeczota, W. 1989; Witkowska A., Mickiewicz. Słowo i czyn, W. 1983; taż, Rówieśnicy Mickiewicza. Życiorys jednego pokolenia, W. 1962; – Arch. Filomatów, Cz. I–III; Arch. Filomatów, Listy, I–IV; Archiwum filomatów. Na zesłaniu, Red. C. Zgorzelski, Wr. 1973 I; Gomolicki L., Dziennik pobytu Adama Mickiewicza w Rosji 1824–1829, W. 1949; Korespondencja filomatów. Wybór, Oprac. Z. Sudolski, Wr. 1999; [Mickiewicz A.], Do Adama Suzina. Improwizacja, w: Dzieła. Wydanie rocznicowe, Wiersze, Oprac. C. Zgorzelski, W. 1995 I; tenże, Dziady. Część III, w: Dramaty, toż, W. 1995 III; Odyniec A. E., Listy z podróży, Oprac. M. Toporowski, W. 1961 I; Społeczeństwo polskie; Trojanowiczowa Z., Sybir romantyków, Kr. 1992; Wybór pism filomatów. Konspiracje studenckie w Wilnie 1817–1823, Oprac. A. Witkowska, Wr. 1959; Zan T., Z wygnania. Dziennik z lat 1824–1832, Oprac. M. Dunajówna, Wil. 1929; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Czas” 1879 nr 291, „Gaz. Narod.” 1879 nr 290, „Kur. Warsz.” 1879 nr 280, „Tyg. Ilustr.” 1880 nr 215 (list otwarty A. E. Odyńca do redaktora „Tyg. Ilustr.”); – AGAD: Katalog poloników, z. II poz. 172, 175, z. VIII poz. 1249; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, sygn. 783 k. 909–13; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny w Kijowie: F. 470 op. 1 col. 159; Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: F. 151 vol. 606; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 567 op. 2 vol. 1297, F. 721 op. 1 vol. 822, F. 135 op. 9 vol. 14; Muz. Liter. w W.: sygn. 38; Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: F. 733 op. 62 vol. 988, F. 735 op. 10 vol. 11a, F. 1286 op. 9 1844 vol. 476; Rossijskij gosudarstvennyj voenno istoričeskij archiv w Moskwie: F. 1 op. 1 vol. 12076a.
Jerzy Borowczyk