Szczypiorski Adam, pseud. Orwicz, krypt. A.S. (1895–1979), historyk, demograf, profesor Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk, działacz socjalistyczny.
Ur. 10 X we wsi Bystrzyca koło Radomska, był synem Jana, majstra w hucie szkła, i Anny z Kwiatkowskich.
W r. 1913 ukończył S. prywatne gimnazjum filologiczne w Częstochowie i t.r. podjął studia na Wydz. Budowy Maszyn Szkoły Politechnicznej we Lwowie; został członkiem Tow. Polskiej Akademickiej Młodzieży Postępowej «Życie». Studia przerwał po wybuchu pierwszej wojny światowej. Wstąpił wtedy do PPS, a w październiku 1915 do tajnej POW i w Częstochowie uczestniczył w werbunku do I Brygady Legionów Polskich; współpracował ponadto do r. 1916 z wywiadem I Brygady. Następnie przeniósł się do Warszawy i nadal działał w POW. Wraz z m.in. Tadeuszem Hołówką i Witoldem Jodko-Narkiewiczem redagował tam do końca wojny nielegalny organ PPS „Do czynu”. W r. 1917 wznowił studia na Wydz. Elektrotechnicznym Politechn. Warsz. i w marcu 1918 współorganizował tam strajk przeciw przekazaniu Ukraińskiej Republice Ludowej Chełmszczyzny przez państwa centralne. W dn. 10–11 XI t.r. uczestniczył w rozbrajaniu Niemców w Warszawie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został w r. 1919 wybrany na sekretarza Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Warszawie i podjął współpracę z jej organem, dziennikiem „Robotnik”. Przydzielony w r. 1920 do referatu propagandy MSWojsk., w czasie ofensywy Armii Czerwonej wstąpił do powołanego 1 VIII t.r. Związku Obrony Ojczyzny i otrzymał rozkaz jego komendanta mjr. Mariana Zyndrama Kościałkowskiego, by po ewentualnym wkroczeniu Armii Czerwonej zostać w Warszawie i współtworzyć dywersyjną Organizację Robotniczą. Ponadto został 5 VIII sekretarzem Robotniczego Komitetu Obrony Warszawy (od 23 VIII t.r. Robotniczy Komitet Obrony Niepodległości), utworzonego przez warszawski Okręgowy Komitet Robotniczy PPS; na stanowisku tym pozostawał do poł. października t.r. W r. 1921 wszedł do Rady Naczelnej PPS, a 25 IX t.r. został wybrany do warszawskiej Rady Kasy Chorych. T.r. przeniósł się na Wydz. Prawa i Nauk Politycznych Uniw. Warsz., a w r. 1922 na historię na Wydz. Filozoficznym tego uniwersytetu. Równocześnie w l. 1921–3 studiował na Wydz. Konsularno-Dyplomatycznym Szkoły Nauk Politycznych. W tym okresie wszedł w skład Zarządu Stow. Budowy Domów dla Dozorców i Służby Domowej oraz rady Stow. «Dom Ludowy», a także został członkiem Inst. Gospodarstwa Społecznego i warszawskiego Tow. Miłośników Historii. Od r. 1922 do wybuchu drugiej wojny światowej pracował jako nauczyciel matematyki, a następnie historii i nauki obywatelskiej w Gimnazjum im. Bolesława Prusa w Warszawie. W r. 1923 został ponownie członkiem warszawskiej Rady Kasy Chorych, a 15 I t.r. wybrano go na ławnika Magistratu Warszawy. W r. 1924 wszedł do Zarządu Tramwajów i Autobusów Miejskich, a w r.n. także do Rady Nadzorczej Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Opublikował broszurę Czartyzm (z dziejów walki robotników angielskich o prawa robotnicze) (W. 1925).
Jako członek PPS poparł S. w maju 1926 zamach Józefa Piłsudskiego. W wyniku wyborów z 7 XI t.r. nie wszedł już do warszawskiej Rady Kasy Chorych, natomiast 22 V 1927 otrzymał mandat do warszawskiej Rady Miejskiej z listy PPS, po czym został przewodniczącym klubu radnych PPS. W Magistracie był członkiem Wydz. Oświaty i Kultury oraz Zarządu Gazowni Miejskiej, a także wiceprzewodniczącym Zarządów Tramwajów i Autobusów Miejskich oraz Kasy Oszczędnościowej m. Warszawy. W lipcu t.r. został ponownie wybrany na ławnika Magistratu, a 15 VIII objął funkcję wiceprezesa Związku Zawodowego Dozorców Domowych i Służby Domowej RP. Kandydował w wyborach do Sejmu 4 III 1928 i otrzymał mandat z listy państw. PPS; wszedł do Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów i zasiadł w sejmowej komisji skarbowej. Po przejściu PPS do opozycji powołał w październiku t.r. wraz z m.in. Rajmundem Jaworowskim rozłamową PPS – dawną Frakcję Rewolucyjną i wszedł do jej Rady Naczelnej i Centralnego Komitetu Robotniczego. Kierował odtąd klubami tej partii, zarówno w Sejmie, jak i Radzie Miejskiej Warszawy oraz redagował, m.in. z Tadeuszem Stępniewskim, organ partyjny, warszawski dziennik „Przedświt”. Dn. 28 II 1930 utracił mandat poselski wskutek ponownego przeliczenia przez Państw. Komisję Wyborczą głosów oddanych na listy państw. T.r. podjął studia w Paryżu w École du Génie Civil. W r. 1931 ustąpił z Rady Naczelnej PPS – dawnej Frakcji Rewolucyjnej i został wybrany na sekretarza generalnego Centralnego Komitetu Robotniczego tej partii; funkcję tę pełnił do wybuchu drugiej wojny światowej. Od marca 1931 był także sekretarzem generalnym w związanej z tą partią Centrali Zjednoczenia Klasowych Związków Zawodowych. Po zaprzestaniu w lutym t.r. edycji „Przedświtu” redagował odtąd, m.in. z Wacławem Wiśniewskim, jej kolejny warszawski dziennik „Walka” oraz organ Centrali Zjednoczenia Klasowych Związków Zawodowych, warszawski dwutygodnik „Hasło”. W r. 1932 otrzymał w École du Génie Civil stopień inżyniera elektryka, a na Uniw. Warsz. doktoryzował się na podstawie napisanej pod kierunkiem Marcelego Handelsmana pracy Szkoły rzemieślniczo-niedzielne w Królestwie Polskim w latach 1817–1879 (W. 1931). Redakcję „Hasła” przekazał w r. 1933 Władysławowi Olesiowi. Po rozwiązaniu 2 III 1934 warszawskiej Rady Miejskiej utracił wszystkie funkcje w zarządach przedsiębiorstw komunalnych i wydziałach Magistratu; przez kilka miesięcy był jeszcze inspektorem gospodarki miejskiej. W marcu 1937 został wiceprezesem Centrali Zjednoczenia Klasowych Związków Zawodowych.
We wrześniu 1939 uczestniczył S. w obronie Warszawy. Podczas okupacji niemieckiej pracował jako nauczyciel historii w tajnym szkolnictwie, działał w podziemnej PPS – Wolność, Równość, Niepodległość i brał udział w pracach Rady Pomocy Żydom «Żegota». W czasie powstania warszawskiego 1944 r. dostał się do niewoli, po czym we wrześniu t.r. został wywieziony do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Podczas ewakuacji obozu, pod koniec kwietnia 1945, szwedzki Czerwony Krzyż przewiózł go do szpitala w Lubece. Po zakończeniu wojny leczył się S. od lipca 1945 w Szwecji. W Sztokholmie zorganizował komitet PPS oraz wszedł do powołanej 30 VIII 1946 Rady Uchodźstwa Polskiego i redakcji wydawanego przez nią tygodnika „Wiadomości Polskie”. Należał do Polskiego Koła Oświatowego i organizował polskie szkolnictwo. Był dyrektorem szkół polskich w Öreryd (do r. 1947), a następnie w Surrahammar-Halstahammar i Norrköping (do r. 1948); funkcję tę pełnił także po ich połączeniu i przeniesieniu w r. 1949 do Sztokholmu.
W lipcu 1950 wyjechał S. do Londynu, gdzie od r. 1946 przebywała jego żona. Podjął pracę jako robotnik w magazynie portowym, a następnie w dziale opakowań fabryki cukierków. W l. 1951–4 wykładał równocześnie historię gospodarczą Polski XIX i XX w. w emigracyjnej wieczorowej Szkole Nauk Politycznych i Społecznych; wykłady te zebrał w tomie Przemiany społeczno-gospodarcze Polski XIX i XX w. (Londyn 1953). Wszedł do Zarządu Głównego, powołanej 28 VI 1953 Polskiej Macierzy Szkolnej i został inspektorem szkół polskich w Wielkiej Brytanii. W l. 1953–4 należał do Zarządu Stow. Polskich Kombatantów w Wielkiej Brytanii (od r. 1955 jako referent prasowy Stowarzyszenia). Był członkiem Inst. Józefa Piłsudskiego w Londynie oraz Komisji Rewizyjnej Skarbu Narodowego. Włączył się w działalność emigracyjnej PPS i jako delegat komitetu szwedzkiego partii uczestniczył w jej II Zjeździe w Lens (6–8 I 1952); wybrany na III Zjeździe w Calais (25–26 VI 1955) do Centralnego Sądu Partyjnego, funkcji tej nie przyjął. Latem 1955 nawiązał kontakt z synem Andrzejem (zob.), który (m.in. z inspiracji wywiadu PRL) namawiał go do powrotu do kraju. Dn. 13 IX t.r., po raz pierwszy od zakończenia wojny, spotkał się z synem w Paryżu, a 17 IX odbył tamże rozmowy z pracownikiem ambasady PRL (faktycznie rezydentem wywiadu), który obiecał mu w Polsce pracę i mieszkanie.
Dn. 4 X 1955 przybył S. z żoną do Warszawy i zamieszkał przy ul. Krzywe Koło. Od listopada t.r. był zatrudniony na stanowisku samodzielnego pracownika nauki w Inst. Historii Kultury Materialnej PAN. W audycjach Rozgłośni «Kraj» oraz artykułach „Biuletynu Rozgłośni «Kraj»” włączył się w l. 1955–7 do zorganizowanej przez władze PRL kampanii, atakującej emigrację i wzywającej emigrantów do powrotu. W konsekwencji został 4 II 1956 usunięty ze składu osobowego Inst. Józefa Piłsudskiego w Londynie. Po odnowieniu w r. 1957 kontaktów z dawnymi działaczami PPS został w kraju objęty inwigilacją Służby Bezpieczeństwa. Zajmował się w pracy naukowej demografią historyczną i dziejami Warszawy; w r. 1959 otrzymał tytuł profesora nadzwycz. Od r. 1962 był przewodniczącym Sekcji Demografii Historycznej w Komitecie Nauk Demograficznych PAN, a w r. 1963 został kierownikiem Zakł. Dokumentacji w Inst. Historii Kultury Materialnej PAN. Z zakresu demografii historycznej opublikował monografię Ludność parafii Daleszyce powiatu kieleckiego w latach 1608–1825 (W. 1963) oraz artykuł Imigracja do Warszawy w XIX w. („Studia Demograficzne” 1963 z. 2), a z dziejów Warszawy książki Ćwierć wieku Warszawy 1806–1830 (Wr. 1964) oraz Warszawa, jej gospodarka i ludność w latach 1832–1862 (Wr. 1966). Po przejściu na emeryturę w r. 1966 nadal pracował w Zakł. Dokumentacji w Inst. Historii Kultury Materialnej PAN jako konsultant. W l. 1966–75 redagował wydawany przez Sekcję Demografii Historycznej PAN rocznik „Przeszłość Demograficzna Polski”. Od r. 1968 był wiceprzewodniczącym, a od r. 1971 przewodniczącym Sekcji Autorów Dzieł Naukowych Związku Artystów i Kompozytorów Scenicznych. Na emeryturze publikował dalsze prace: Od Piotra Drzewieckiego do Stefana Starzyńskiego. Gospodarka komunalna m.st. Warszawy w latach 1915–1939 (Wr. 1968), Samorząd Warszawy 1916–1939 („Warszawa II Rzeczypospolitej”, W. 1968 I), Pierwsza rada miejska m.st. Warszawy (24 VII 1916 – 22 II 1919) („Roczn. Warsz.” T. 11: 1972), Historia zaludnienia Warszawy („Kron. Warszawy” T. 6: 1975 z. 4), Mieszkania i ludność Warszawy w czasie wojny i hitlerowskiej okupacji („Studia Demograficzne” 1976 z. 46), Ludność Warszawy w czasie między powstaniami 1830–1862 („Przeszłość Demograficzna Polski” T. 11: 1979). Jego książka Dzieje ludności Warszawy od powstania miasta do r. 1970, ukończona w r. 1977, pozostała w maszynopisie. W r. 1974 przeniesiono go w Inst. Historii Kultury Materialnej PAN do Zakł. Historii Kultury Materialnej Średniowiecza i Czasów Nowożytnych.
S. włączył się w działalność opozycji demokratycznej i w grudniu 1975 podpisał zbiorową petycję do Sejmu przeciw projektowi zmian w Konstytucji PRL (tzw. List 59). Po represjach władz, wymierzonych w uczestników protestu robotniczego w czerwcu 1976 w Radomiu i Ursusie, był 23 IX t.r. jednym z założycieli Komitetu Obrony Robotników (KOR), a zarazem jednym z sygnatariuszy wydanego wtedy „Apelu do społeczeństwa i władz PRL”. Wszedł w Komitecie do Komisji Redakcyjnej, która przygotowywała oświadczenia publikowane poza oficjalnym obiegiem w „Biuletynie” KOR. Po aresztowaniu w maju 1977 jedenastu członków KOR podpisał, m.in. z Ludwikiem Cohnem, Antonim Pajdakiem i Anielą Steinsbergową, list w ich obronie, skierowany do przewodniczącego Międzynarodówki Socjalistycznej Willego Brandta. Dn. 29 IX t.r. przewodniczył zebraniu KOR, na którym przekształcono go w Komitet Samoobrony Społecznej KOR; nadal działał w jego Komisji Redakcyjnej. Wykładał i głosił prelekcje w ramach powołanego 22 I 1978 Tow. Kursów Naukowych. W lutym t.r. został zwolniony z Inst. Historii Kultury Materialnej PAN. Dn. 11 XI przed katedrą św. Jana w Warszawie kolportował, m.in. z Cohnem, Edwardem Lipińskim, Pajdakiem i Steinsbergową, oświadczenie z okazji 60. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Był sygnatariuszem listów do przewodniczącego Rady Państwa Henryka Jabłońskiego: 11 I 1979 wspólnie z m.in. Bohdanem Cywińskim, Tadeuszem Mazowieckim i Lipińskim w obronie represjonowanego Kazimierza Świtonia oraz 26 III t.r. wraz ze Steinsbergową, opisującego napad z 21 III na mieszkanie Jacka Kuronia. W maju 1979 władze usunęły go z Sekcji Demografii Historycznej PAN. S. zmarł nagle 3 VIII 1979 podczas pobytu na wakacjach w Kruku pod Gostyninem, został pochowany na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.
W małżeństwie z Jadwigą z domu Epsztajn (w dokumentach po r. 1945 – Majewską) miał S. córkę Wiesławę (1924–1945), po mężu Wieszczycką, oraz syna Andrzeja, który poświęcił mu opowiadanie „Cesarz” (w zbiorze „Amerykańska whisky”, W. 1987).
Bibliogr. Warszawy, V, VI; Bibliografia czasopism warszawskich, W. 1996–2001 II–III; Bibliografia polskiego piśmiennictwa demograficznego 1945–1976, W. 1985; toż za l. 1976–85, W. 1995; Enc. Warszawy; Hass L., Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1931. Informator, W. 1963; Kto był kim w Drugiej RP? (fot.); Słownik biograficzny historii Polski, Wr. 2005 II; Słownik historyków polskich, W. 1994; – Drozdowski M. M., Warszawa w latach 1914–1939, W. 1990; Fik M., Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, W. 1991 II; Friszke A., Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994; Garlicki A., Józef Piłsudski 1867–1935, W. 1988; Głowacki B., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej: 1929–1935, W. 1979; Hass L., Wybory warszawskie 1918–1926, W. 1972; [Jeziorański Z.] Nowak J., Wojna w eterze. T. 1: 1948–1956, Londyn 1986; Kieszczyński L., Kronika ruchu zawodowego w Polsce 1808–1939, W. 1972; Kondracki T., Historia Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Wielkiej Brytanii 1946–1996, Londyn 1996; Leinwand A., Polska Partia Socjalistyczna wobec wojny polsko-radzieckiej 1919–1920, W. 1964; Lipski J. J., KOR, W. 2006 (fot.); Początek raz jeszcze. Z Andrzejem Szczypiorskim rozmawia Tadeusz Kraśko, W. 1991; Radzik T., Polska Macierz Szkolna Zagranicą 1953–1993, L. 1995; tenże, Szkolnictwo polskie w Wielkiej Brytanii po drugiej wojnie światowej, L. 1991; Rawicz J., Doktor Łokietek i Tata Tasiemka. Dzieje gangu, W. 1968 (fot.); Ruch zawodowy w Polsce. Zarys dziejów 1918–1944, Oprac. L. Kieszczyński, M. Korniluk, W. 1980; Siwik A., Polska Partia Socjalistyczna na emigracji w latach 1945–1956, Kr. 1998; Tarka K., Mackiewicz i inni. Wywiad PRL wobec emigrantów, Łomianki 2007 (fot.); Terlecki R., Uniwersytet Latający i Towarzystwo Kursów Naukowych 1977–1981, Kr.–W. 2000; Tomicki J., Polska Partia Socjalistyczna 1892–1948, W. 1983; Tymieniecka A., Warszawska organizacja PPS 1918–1939, W. 1982; Uggla A. N., Polacy w Szwecji w latach II wojny światowej, Gd. 1997; Zawadzki J., Samorząd Warszawy od 1916–1929 r., w: Warszawa, W. 1929 s. 99; Zuziak A., Dzieje Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie 1947–1997, W. 2001; – Album pamiątkowe Rady Miasta Stołecznego Warszawy 1919–1929 [b.m.r.w.] (fot,); Ciołkoszowa L., Spojrzenie wstecz, Paryż 1995; Dokumenty Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony „KOR”, Oprac. A. Jastrzębski, W.–Londyn 1994 (fot.); Kalinowa E. K., Nie pytaj mnie o jutro... O Andrzeju Szczypiorskim, P. 1988; Kryptonim „Gracze”. Służba Bezpieczeństwa wobec Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” 1976–1981, Oprac. Ł. Kamiński, G. Waligóra, W. 2010; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 206, 212 (poza indeksem, fot. s. 133); Spraw. stenogr. Sejmu 1922–39; Zaremba Z., Listy 1946–1967, Oprac. O. Blatonowa, A. Friszke, W. 2000; – „Biul. Rozgłośni «Kraj»” 1955 nr 4, 5, 1956 nr 3, 14, 21, 26, 50, 1957 nr 6; „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” (Londyn) 1955 nr 239, 240; „Newsweek Polska” 2006 nr 19; „Orzeł Biały” (Londyn) 1955 nr 42; „Przeszłość Demograficzna Polski” T. 9: 1976 s. 193–4, T. 12: 1980 s. 3–5 (bibliogr. prac S-ego, fot.), T. 13: 1981 s. 3–10; „Zesz. Hist.” 2006 z. 156; – Nekrologi z r. 1979: „Tyg. Powsz.” nr 45, „Życie Warszawy” nr 183, 185, 186; – Arch. Archeol. i Etnologii PAN w W.: Teczka personalna S-ego; Arch. PAN: sygn. III–334; Arch. Politechn. Warsz.: Akta studenckie S-ego (fot.); Arch. Uniw. Warsz.: Akta studenckie S-ego, sygn. RP 9878 (fot.); IPiM Sikorskiego: Kolekcja Adama Ciołkosza, sygn. 133/257; IPN w W.: sygn. 01222/ 2871; – Informacje Agnieszki Jaskuły na podstawie kwerendy w CAW (odrzucony wniosek o odznaczenie S-ego decyzją Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości, sygn. Odrzuc. 16.11.1936).
Krzysztof Tarka