Szemesz Adam (1808–1864), malarz, krytyk artystyczny.
Ur. w Boratyczach (pow. ihumeński), był synem Kazimierza, marszałka szlachty tego powiatu (1803–5), w r. 1820 pierwszego stuarta loży symbolicznej «Szczęśliwe Oswobodzenie» w Nieświeżu, i Eweliny (Ewy) z Wendorffów (ok. 1788 – 1827). Miał siostrę Walerię, zamężną za Mieczysławem Bernowiczem, oraz nieznanych z imienia braci.
Od r. 1826 studiował S. na Uniw. Wil., najpierw na fakultecie literackim, uzyskując stopień kandydata filozofii, a następnie w szkole malarskiej Jana Rustema. Po ukończeniu studiów w r. 1831 wrócił do Boratycz, odziedziczonych po śmierci rodziców, które wkrótce sprzedał, by wspomóc siostrę zrujnowaną finansowo po pożarze jej domu w Mińsku; sam osiadł w pobliskim majątku Żalin. Ze względu na znajomość z Józefem Brynkiem i Napoleonem Nowickim był objęty śledztwem dotyczącym spisku Szymona Konarskiego. U rodziny Zubków, z którą S. był spokrewniony, poznał daleką kuzynkę Paulinę Felińską i poślubił ją 26 XI 1840 w Naczy. Zamierzał zamieszkać z żoną w Berezowie na Syberii, gdzie przebywała na zesłaniu jej matka Ewa Felińska (zob.), wydzierżawił więc majątek bratu i zainwestował gotówkę w przemysł cukrowniczy. Popadł jednak w kłopoty finansowe i pozostał w Żalinie. Chorował wówczas na artretyzm.
Pod koniec r. 1841 został S. aresztowany pod zarzutem przechowywania dwóch rękopiśmiennych wierszy, uznanych za obraźliwe dla cara i po kilkutygodniowym śledztwie w Wilnie zesłano go w grudniu t.r. pod dozór policyjny do Chersonia; razem z nim wyjechała żona i jej siostra Zofia. W drodze do Chersonia odwiedził w Kijowie rodzeństwo żony, Wiktorię oraz Juliana, którego portret wówczas naszkicował. W Chersoniu namalował Portret gubernatora Iwana Pestela oraz przeznaczony do miejscowego kościoła obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, do którego pozowała mu żona. Napisał też wspomnienie o koledze ze studiów, malarzu Janie Demelu („Athenaeum” T. 2: 1842). Latem 1842 odwiedził żonę przebywającą na kuracji w Krasnem nad Morzem Czarnym, a jesienią t.r. uzyskał pozwolenie na zamieszkanie w Saratowie, gdzie przeniesiono teściową Felińską; przybył tam pod koniec października. Wiosną 1843 żona S-a zmarła w połogu. W Saratowie powstał Portret Zygmunta Szczęsnego Felińskiego (1843, zaginiony) oraz, uchodzący za jeden z jego najlepszych obrazów, Portret Ewy Felińskiej (znany z reprodukcji), utrzymany w duchu malarstwa romantycznego, ale z cechami stylu biedermeier. Krytyka podkreślała zalety warsztatu artystycznego S-a, zwracając uwagę na nowoczesny sposób szkicowania; jego osiągnięcia porównywano ze sztuką H. Verneta. W tej dziedzinie zapewne szkolił się sam, a we Wspomnieniu o szkole malarskiej wileńskiej (1826–1829) („Athenaeum” T. 6: 1844) skrytykował metody nauczania Rustema jako przestarzałe. Sam malował jednak konwencjonalnie, choć z dużą starannością. Ułaskawiona w r. 1844 teściowa, zabrawszy syna S-a, wróciła do Wojutyna (pow. łucki), rodzinnego majątku Felińskich. S. musiał pozostać w Saratowie. Prenumerował petersburski „Rocznik Literacki” i nadal pisywał do „Athenaeum” (m.in. notatkę o Kazimierzu Bachmatowiczu, T. 6: 1844), a na łamach „Tygodnika Petersburskiego” podjął dyskusję z Michałem Grabowskim, publikując List do M. Gr. w odpowiedzi na jego pismo… (1845 nr 59). Podobnie jak Grabowski ubolewał nad niedostatkiem sztuki narodowej i brakiem przygotowania warsztatowego polskich artystów. Po otrzymaniu w r. 1845 wiadomości o śmierci syna uległ atakowi epilepsji, na którą odtąd chorował do końca życia.
Dzięki pomocy gubernatora Pestela oraz za pośrednictwem Michała Woroncowa uzyskał S. w grudniu 1845 zgodę na powrót do gub. mińskiej; zamieszkał w Mińsku (wg niektórych informacji w r. 1847) pod dozorem policyjnym. Zajmował się portretowaniem okolicznej szlachty, m.in. w r. 1851 powstały Portret Tekli Januszkiewiczowej i Portret Januarego Januszkiewicza z pobliskiej Dziahylny (Muz. Narodowe w Warszawie). Zaprojektował dekoracje do pierwszej opery białoruskiej „Sielanka” (Wil. 1846) Wincentego Dunina Marcinkiewicza, wystawionej w r. 1852 w Mińsku z muzyką Stanisława Moniuszki. Amatorsko prowadził badania archeologiczne i w tamtejszym środowisku cieszył się opinią erudyty. W r. 1853 oprowadzał po Mińsku Władysława Syrokomlę i w r.n. namalował jego romantyczny Portret, na tle krajobrazu ze zrujnowaną budowlą (Lietuvos nacionalinis muziejus w Wilnie). Wg opinii policyjnej z r. 1855 «prowadził się nienagannie».
Jeszcze w l. pięćdziesiątych przeniósł się S. do Wilna; pracownię miał w gmachu dawnego klasztoru Misjonarzy. Malował sceny rodzajowe z życia drobnej szlachty i chłopów, chętnie sięgał po tematy historyczne i literackie, tworzył też kompozycje symboliczne. Na przełomie l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych uczył w Wilnie rysunku na tajnych kursach historii i literatury polskiej, współpracując z Michałem Elwiro Andriollim i Moniuszką. Zapewne wtedy powstały Portret Stanisława Moniuszki i Portret Aleksandry Moniuszkowej. Nawiązując do twórczości Adama Mickiewicza, wykonywał liczne szkice ołówkowe do „Pana Tadeusza”, namalował też szkic olejny Klucznik i Woźny oraz obraz Pokusy Konrada (Konrad improwizujący między aniołem a szatanem). W r. 1861 ukończył dużą kompozycję Ostatnie chwile Jacka Soplicy; została ona dobrze przyjęta przez krytykę, która zwracała uwagę na przedstawione tu «najbardziej polskie narodowe twarze». Na początku r. 1862 wyjechał z Wilna, w podróży chorował; t.r. w „Kurierze Litewskim” (nr 7) ukazała się nawet wzmianka o jego śmierci, wkrótce potem sprostowana (nr 9). S. zmarł latem 1864 na epilepsję, został pochowany w Wilnie na cmentarzu Bernardyńskim.
W małżeństwie z Pauliną z Felińskich (1819–1843), bratanicą Alojzego Felińskiego (zob.) miał S. syna Paulina (1843–1845). Powtórnie ożenił się z Kamilą z Chełchowskich, z którą dzieci nie miał.
Obrazy S-a pokazano na wystawach zbiorowych w r. 1897 w Wilnie, w r.n. w Warszawie (portrety Moniuszków) oraz w r. 1928 ponownie w Wilnie (Portret Syrokomli). Dorobek S-a uległ rozproszeniu; przed pierwszą wojną światową prace artysty posiadało wileńskie Tow. Przyjaciół Nauk. Portrety jego pędzla znajdują się w zbiorach Muz. Narodowego w Krakowie, Muz. Pałacu w Wilanowie oraz Lietuvos nacionalinis muziejus w Wilnie. Kilkakrotnie na przełomie XX i XXI w. pojawiły się w polskim handlu antykwarycznym prace przypisywane S-owi.
Autoportet olej. z ok. r. 1860 w zbiorach Muz. Narod. w Kr.; Portrety osobistości pol. Katalog, poz. 69; – Enc. Org. (1898–1904), XIV; Encyklopedia ziemi wileńskiej, Bydgoszcz 2002; Małachowski-Łempicki S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1776–1822, Wil. 1930; Rastawiecki, Słown. malarzów, III; Słown. Geogr., III 254, VI 465, 475; Śliwowska, Zesłańcy; Wileński słownik biograficzny, Bydgoszcz 2002 (nieścisłości); – Krótkie wzmianki o nieżyjących malarzach polskich na Wystawie retrospektywnej w Warszawie, W. 1898; Nowoczesne malarstwo polskie. Katalog zbiorów cz. 1: Malarstwo polskie XIX wieku, Kr. 2002; – Czepulis-Rastenis R., Ludzie nauki i talentu – studia o świadomości społecznej inteligencji polskiej w zaborze rosyjskim, W. 1988; Grabowski M., List… do Pana Adama Szemesza w Saratowie, „Tyg. Petersburski” 1845 nr 15; Jankowski C., Wystawa regionalna cz. IV, „Słowo” 1928 nr 197; Kasperavičienė A., Surwiłło J., Przechadzki po Wilnie. Zarzecze. Cmentarz Bernardyński, Wil. 1997; Kłos J., Wilno. Przewodnik krajoznawczy, Wil. 1937 s. 252; Małachowicz E., Wilno. Dzieje. Architektura. Cmentarze, Wr. 1996; Mazur Z., Wileńskie cmentarze, „Martyria – Mies. Diec. Ełckiej” 2008 nr 11; Podbereski R., O niektórych artystach, którzy już wyszli, albo jeszcze się kształcą w Akademii Sztuk Pięknych w Sankt-Petersburgu, „Tyg. Petersburski” 1842 nr 71; Romanowski A., Pozytywizm na Litwie, Kr. 2003; Ryszkiewicz A., Na temat pozycji społecznej artystów polskich w pierwszej połowie XIX w., „Mater. do Studiów i Dyskusji…” 1952 nr 10/11; tenże, Początki handlu obrazami w środowisku warszawskim, Wr. 1953; Walicki A., Krysztalewicz, „Kraj” 1892 nr 26; Zahorski W., Zbiory polskie. Zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, „Ziemia” 1912 nr 41; Zienkiewicz T., Polskie życie literackie w Mińsku w XIX i na początku XX wieku (do roku 1921), Olsztyn 1997; – Andriolli świadek swoich czasów. Listy i wspomnienia, Oprac. J. Wiercińska, Wr. 1976; Arch. Filomatów. Listy, I (jako Szenusz); Felińska E., Wspomnienia z podróży do Syberii, Wil. 1852–3 II–III; Feliński Z. S., Pamiętniki, W. 2009; tenże, Paulina, córka Ewy Felińskiej, W. 2009; Jenike L., Pierwsze prace Andriollego i pierwsze z nim spotkanie się moje, „Tyg. Ilustr.” 1893; Korzon T., Mój pamiętnik przedhistoryczny, Kr. 1912 s. 10; Kozakiewicz–Ryszkiewicz, Warsz. „cyganeria”; Malinowski M., Księga wspomnień, Kr. 1907 s. 105–6 (nieścisłości); – „Kraj” 1884 nr 7; „Kur. Warsz.” 1861 nr 252, 1862 nr 38; „Kur. Wil.” 1861 nr 77; „Tyg. Ilustr.” 1864 nr 272 (wspomnienie pośmiertne); – B. Jag.: Pomniejsze papiery, rachunki i wypisy z dzieł po ś.p. Walerianie Chechłowskim i po siostrze jego Kamili z Chechłowskich Szemeszowej, rkp. 5205 (zawiera m.in. wykłady S-a prawdopodobnie z tajnych kursów w Wilnie oraz jego szkice); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: Zbiór autografów Cypriana Walewskiego, rkp. 718 k. 1235–6 (list S-a do Wincentego Smokowskiego); Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: Herbarz J. Dworzeckiego Bohdanowicza, F. 391 op. 9 nr 2782 (Szemeszowie); – Mater. Red. PSB: Śnieszko A., Cmentarz Bernardyński w Wilnie, Wr. 1969 (mszp.).
Joanna Daranowska-Łukaszewska