Pikarski (błędnie Piekarski) Adrian h. Półkozic (1615–1679), jezuita, kapelan obozowy, kaznodzieja, polemista, pamiętnikarz, biskup nominał kijowski. Ur. 6 III, był synem Jana, sędziego ziemskiego rawskiego, i Nowomiejskiej. Po ukończeniu retoryki w szkołach jezuickich w Kaliszu wstąpił 18 VI 1631 do zakonu jezuitów. Nowicjat odbył w Krakowie (1631–3), seminarium nauczycielskie przeszedł w Sandomierzu (1633–4), a studia filozoficzne w Kaliszu (1634–7). Następnie nauczał syntaksy we Lwowie (1637–8), a poetyki i retoryki w Kaliszu (1638–40). W r. 1639 wydał panegiryk Suprema in regno Poloniae meta honoris, poświęcony arcbpowi gnieźnieńskiemu Janowi Lipskiemu, a napisany stylem jeszcze nie wykształconym, przesadnie napuszonym. Teologię studiował w Poznaniu (1640–4) i 24 IV 1644 otrzymał w Gnieźnie święcenia kapłańskie. W r. akad. 1644/5 odbył w Jarosławiu studium duchowości jezuickiej, czyli trzecią probację. Od r. 1645 nauczał filozofii w kolegiach jezuickich w Poznaniu, gdzie był również prefektem studiów (do r. 1647), i Kaliszu (do r. 1652). W wykładach filozofii szedł śladami Franciszka Suareza i unikał problemów spornych, jak np. heliocentryzm (Disputationes physicae…, B. Seminarium Duchownego w P.: rkp. 729). W r. 1651 ogłosił w Kaliszu kazanie panegiryczne Prawa Samsonka, poświęcone Małgorzacie z Masłowic Łajszczewskiej. W l. 1652–5 wykładał teologię w kolegium poznańskim.
Najprawdopodobniej w r. 1655 P. został powołany na kapelana obozowego wojsk woj. ruskiego Stefana Czarnieckiego i przebył z nim wszystkie kampanie wojenne, pełniąc zarazem funkcję kronikarza i informatora o działaniach wojennych. W Diarium bellici progressus cum Georgio Rakocio, pisanym w obozie pod Międzyborem 23 VII 1657, zrelacjonował pogoń za Jerzym II Rakoczym od Krakowa do rzeki Bugu (Wyd. B. Kalicki w „Bibl. Ossolińskich”, nowy poczet, T. 4: 1864 s. 203–61), opisał wyprawę na Pomorze szwedzkie (zachodnie) (list z 19 XI 1657 – Arch. Państ. w Berlinie). Prawdopodobnie autorstwa P-ego jest cykl drukowanych awizów w języku niemieckim o działaniach Czarnieckiego w Danii oraz poświęcony im diariusz, zachowany w rękopiśmiennym przekładzie na język niemiecki (Centr. Arch. Państw. w Merseburgu: Rep. 9, 5 ff, 7, 4). Szczególną aktywność wykazał w kampanii duńskiej, gdzie nie tylko przestrzegał karności u żołnierzy polskich, przemawiał i zagrzewał do walki, ale też prowadził dyskusje religijne z duchownymi protestanckimi i miał przyprowadzić do jedności z Kościołem katolickim wielu protestantów. Korzystając z wpływów u Czarnieckiego i na dworze królewskim, popierał interesy zakonu jezuitów w sporze o płacenie dziesięcin, zabiegał o pojednanie jezuity Wojciecha Cieciszewskiego z królem, zjednywał fundatorów i benefaktorów zakonowi. W r. 1661 przeszedł na dwór królewski Jana Kazimierza, obejmując urząd kaznodziei królewskiego oraz poufnego sekretarza i posła w stosunkach z Czarnieckim. Na otwarcie sejmu 1662 r. wygłosił P. 22 II kazanie nawołujące do zgody wewnętrznej oraz ostro atakujące zawiązywane przez wojsko konfederacje. W kazaniu w kościele katedralnym Św. Ducha we Lwowie 9 VII 1663, mówiąc o niesprawiedliwym włodarzu, określił go jako marszałka królewskiego domu i karcił ostro wady publiczne, w czym dopatrzono się aluzji do marszałka w. kor. Jerzego Lubomirskiego. Dowiedziawszy się o tym, Lubomirski zareagował gwałtownie w liście do prowincjała jezuitów Marcina Olszewskiego. P. odpowiedział z Szarogrodu 27 IX 1663, broniąc się jako kaznodzieja źle zrozumiany, a zarazem dotknięty w swej czci rodowej. Sprawie nadała duży rozgłos Akad. Krak. w związku z ówczesnym jej sporem z jezuitami. W r. 1663 brał P. udział w dyspucie z rektorem Akademii Mohylańskiej Joannicym Galatowskim w Białej Cerkwi, broniąc prymatu papieża. Galatowski opublikował odpis tej dysputy pt. „Rozmowa białocerkiewska”, który stał się początkiem polemiki między przedstawicielami katolicyzmu i prawosławia. Najprawdopodobniej autorstwa P-ego jest obszerny diariusz z wyprawy wojennej na Zadnieprze (1663–4), pisany w formie „Kopii listu pewnej osoby do Wielkiej Polski pisanego ode dworu” (B. Ossol.: rkp. 228 k. 115–130). W liście do ks. Adrien Jourdana z 14 VII 1666 zdał też relację o bitwie pod Mątwami (B. Czart.: rkp. 1656 k. 535–536). Na ten czas (1667) przypada niewyjaśniony udział P-ego w przejściu na katolicyzm Joachima Pastoriusza, historyka królewskiego, które nastąpiło w domu profesów jezuickich w Warszawie.
Na dworze królewskim P. należał do partii francuskiej zostającej pod wpływem królowej Ludwiki Marii. Zwolennik obozu reform oraz silnej władzy królewskiej, bronił praw znienawidzonej powszechnie królowej do współrządzenia krajem, przyznając (a był w tej dziedzinie wyjątkiem w XVII w.) te same możliwości intelektualne kobiecie co mężczyźnie, szydząc z postawy ogółu szlachty krytykującej królowę, w czym wykazał niemało odwagi. Śmierć królowej (10 V 1667) uczcił dwoma niewiele różniącymi się panegirykami: Najjaśniejsze zwierciadło majestatu bez makuły oraz Ludovicae Mariae Poloniae ac Sveciae reginae viva et augusta imago (Kr. 1667), w których rysował idealny portret kobiety i monarchini. W kazaniach z l. 1664–6 występował po stronie króla, nawoływał do pokoju w kraju. Z chwilą upadku partii francuskiej występował publicznie (m.in. 24 VI 1668) przeciwko abdykacji króla. Cieszył się poparciem króla Jana Kazimierza, który miał nawet zamiar powołać go na wakujące biskupstwo. Akt abdykacji króla 16 IX 1668 rozpoczął P. w kolegiacie Św. Jana kazaniem na mszy świętej. W czasie bezkrólewia (1668) nakłonił starostę bracławskiego Pawła Teterę Morzkowskiego do zapisu wsi Wysock w pow. pińskim oraz 140 000 złp. na rzecz fundacji kolegium warszawskiego i używszy swego wpływu na bpa poznańskiego Szczepana Wierzbowskiego oraz magnatów doprowadził ostatecznie (1671) do otwarcia szkół jezuickich w Warszawie, mimo opozycji ze strony pijarów i niektórych sejmików. Król Michał Korybut Wiśniowiecki pozostawił P-ego na stanowisku kaznodziei nadwornego. P. nadal w swoich wystąpieniach zżymał się na waśnie krajowe, niesprawiedliwość w urzędach i ucisk ubogich. Kazania jego budziły niekiedy ostry sprzeciw szlachty, a nawet zakonów, które oburzone jego kazaniem 31 VII 1670 o roli św. Ignacego i jego zakonu w zwalczaniu herezji, wszczęły akcję przeciwko kaznodziei zarówno po klasztorach, kapitułach, jak i w Rzymie. Pod koniec 1673 r. czuwał P. nad umierającym królem i na mocy jego testamentu z 5 XI 1673 otrzymał od niego 5 000 złp. Jan III Sobieski pozostawił P-ego, już starca, na stanowisku swojego spowiednika. Na sejmie 1676 r. wygłosił P. 4 II kazanie będące nieomal panegirykiem na cześć króla; zalecał mu zarazem zwrócenie uwagi na dawne ziemie polskie na zachodzie, przypominając, że Bolesław Chrobry wbijał słupy graniczne na Odrze. W kazaniu na otwarcie następnego sejmu, 14 I 1677, podobnie sławił czyny Jana III, wzywał posłów do sprawnych obrad i podjęcia potrzebnych uchwał. P. prowadził w tym czasie dysputy, m.in. z dominikaninem Wilhelmem Felle (Fel jesuiticum, b.m. 1676). Doceniając zasługi P-ego Jan III w liście do papieża Innocentego XI z 3 VII 1677 zaproponował go na wakujące właśnie biskupstwo kijowskie. Na przeszkodzie realizacji tego planu stanął sprzeciw generała zakonu P. Olivy z racji przepisów zakonnych, zabraniających jezuitom przyjmowania godności kościelnych. P. zmarł w czasie sejmu w Grodnie 20 III 1679. Ciało jego z woli króla przewieziono do Warszawy i 27 III pochowano w grobach jezuickich pod kościołem Najśw. Maryi Panny przy ul. Świętojańskiej. Zbiory biblioteczne P-ego przekazano kolegium warszawskiemu, którego był szczególnym benefaktorem.
Braćmi przyrodnimi Adriana byli: Piotr (zm. 1629), doktor obojga praw, kanclerz kujawski, dziekan kruszwicki i kanonik łucki, oraz Wawrzyniec (1595–1660), doktor teologii, profesor filozofii i teologii oraz rektor kolegiów jezuickich w Jarosławiu i Poznaniu.
Estreicher, XXIV 273–4; Nowy Korbut, III; Brown, Bibl. pisarzów, s. 314; Enc. Kośc., XIX 341; Historia nauki polskiej, Wr. 1974 VI; Łętowski, Katalog bpów krak., III 492–3; PSB (Galatowski Joannicjusz); Niesiecki; – Czapliński W., Nowe źródła do dziejów wyprawy Stefana Czarnieckiego do Danii, „Sobótka” R. 31: 1976 z. 2 s. 249–54; Fabiani B., Warszawski dwór Ludwiki Marii, W. 1976; Guilhermy E., Ménologe de la Compagnie de Jésus, Assistence de Germanie, S. II p. 1, Paris 1899 s. 320–1; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Krzyżanowski J., Dawna facecja polska, W. 1960 s. 440, 457; [Kurowski F.], Wiadomość historyczna o kościele, kolegium i innych gmachach XX Jezuitów warszawskich, W. 1836 s. 29; Majewski W., Bitwa pod Mątwami, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1961 VII cz. 1 s. 43; tenże, Wokół Paska, Adriana Pikarskiego i Skargi, „Przegl. Hist.” R. 58: 1967 s. 518–24; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego. Wr. 1976; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662..., Wr. 1977; Patrignani G. A., Menologio di pie memorie d’alcuni Religiosi della Compagnia di Gesú. Vol. 3, Venezia 1730 s. 149–50; Sajkowski A., Ze studiów nad pamiętnikami Paska, w: Nad staropolskimi pamiętnikami, P. 1964 s. 116–43; Targosz K., Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi, Wr. 1975; Wicher W., X. Szymon Stanisław Makowski, teolog moralista polski z XVII w., Kielce 1926 s. 51; Załęski, Jezuici, III–IV; – Akta do dziej. Jana III, I; Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 1., Oprac. T. Wasilewski, W. 1978; Listy Jana Sobieskiego…, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1860 s. 227, 267; Pasek J., Pamiętniki, Wyd. W. Czapliński, Wr. 1979; Poezja Związku Święconego i rokoszu Lubomirskiego, Wyd. J. Nowak-Dłużewski, Wr. 1953 s. 150; Vet. Mon. Pol., III; Załuski, Epistolae, I cz. 1 s. 1; – AGAD: Zbiory Potockich rkp. nr 53 k. 412–421; Arch. Rom. S. I.: Polonica 9–17 (Katalogi trzyletnie z l. 1633–78), Pol. 43–44 (Katalogi roczne z l. 1632–79), Pol. 68 k. 739 (nekrolog), Pol. 52 k. 294, Pol. 77 II k. 449–450, 518, 891–892, Pol. 78 k. 45, Lithuanica 40 k. 374–375, Lit. 41 k. 271, 153, Lit. 42 k. 39 (nekrolog); B. Czart.: Zbiory Potockich rkp. nr 155 s. 529, nr 150 s. 121; B. Jag.: rkp. nr 5198 t. 1 s. 125, t. 2 s. 19; B. Ossol.: rkp. 237, 698, 1411, oraz rkp. nr 240, 627 (Diarium bellici…); B. PAN w Kr.: rkp. nr 1065 s. 39; Nationalbibliothek w Wiedniu: rkp. nr 11988 k. 320–321.
Ludwik Grzebień