Gołuchowski Agenor Maria Adam (1849–1921), austro-węgierski minister spraw zagranicznych. Był synem hr. Agenora, austriackiego ministra stanu i namiestnika Galicji, i Marii Baworowskiej. Szkołę średnią ukończył we Lwowie. Studia wyższe odbywał na Uniw. Lwow. i Wiedeńskim. W Wiedniu uzyskał doktorat praw, po czym wstąpił do służby dyplomatycznej w ministerstwie spraw zagranicznych. Od r. 1872 piastował kolejno stanowiska: attaché, radcy M. S. Z. w Wiedniu, a następnie sekretarza ambasady austriacko-węgierskiej w Berlinie, później radcy ambasady w Paryżu, gdzie prowadził od r. 1874 zastępczo agendy ambasadora. W r. 1885 zawarł małżeństwo z księżną Anną Murat. W r. 1887 objął trudne stanowisko ministra pełnomocnego w Bukareszcie, gdzie przeprowadził korzystną dla Austro-Węgier umowę celną z Rumunią. W r. 1893 zrezygnował ze służby dyplomatycznej i osiadł we Lwowie, zajmując się administracją majątków: Skały nad Zbruczem i Janowa. W maju 1895 r. został G. powołany na stanowisko austro-węgierskiego ministra spraw zagranicznych i ministra dworu. Obejmując tekę G. zaznaczył w delegacjach parlamentarnych, że zasadniczą dążnością austriackiej polityki zagranicznej będzie zarówno dalsze utrzymanie trójprzymierza, jak i dobrych stosunków z Rosją. G. nie był politykiem wybitnym, który by posiadał własne koncepcje polityki zagranicznej Austro-Węgier i koncepcje te realizował. Toteż dopiero bliższe badania pozwolą stwierdzić, co w jego działaniu było rezultatem gry sił politycznych i dworskich, a co jego wkładem osobistym. Z tym zastrzeżeniem należy traktować bieg jego działalności ministerialnej. W pierwszym roku swego urzędowania poprowadził akcję dyplomatyczną w związku ze sprawą armeńską w Turcji i kwestią Macedonii, do której rościła pretensję Bułgaria. G. wystąpił przeciwko aspiracjom bułgarskim, zastrzegając, że musi być zachowane status quo na Bałkanach. W marcu r. 1896 odbył z Franciszkiem Józefem podróż do Berlina, we wrześniu t. r. zaś negocjował w Bukareszcie celem nawiązania ściślejszych stosunków austriacko-rumuńskich. W r. 1897 interweniował w sprawie autonomii dla Krety. W tymże czasie zawarł układ z włoskim ministrem Viscentim w sprawie Albanii. W wyniku podróży z cesarzem do Moskwy (grudzień 1897) doprowadził do odprężenia w stosunkach austriacko-rosyjskich. W okresie konfliktu państw europejskich z Chinami uzyskał dla Austrii koncesję terytorialną koło Tientsinu. W lutym r. 1898 wyraził protest przeciwko mianowaniu namiestnikiem Krety z poparciem Rosji ks. Jerzego greckiego. W związku z antyaustriackimi wystąpieniami Serbii wywarł na nią G. nacisk dyplomatyczny, zmuszając Belgrad do udzielenia Austrii satysfakcji. W lecie r. 1899 prowadził akcję w celu obalenia gabinetu Thuna. W listopadzie tegoż roku został ostro zaatakowany w delegacjach. W r. 1900 towarzyszył cesarzowi powtórnie do Berlina. Pod presją polskiej opinii publicznej interweniował u rządu niemieckiego w sprawie pobicia dzieci polskich we Wrześni, oświadczając, że tego rodzaju wypadki osłabiają spoistość trójprzymierza. W czerwcu 1902 r. podpisał G. traktat z Niemcami i z Włochami odnawiający trójprzymierze. W tym samym roku podjął G. akcję dyplomatyczną w sprawie Macedonii. We wrześniu 1903 r. wziął udział w konferencji rosyjsko-austriackiej w Muerzsteg, w wyniku której wysłano wspólną notę do Turcji, dotyczącą uregulowania stosunków bałkańskich. Dla wyrównania rozdźwięków z Włochami odbył G. w maju r. 1904 dwie konferencje z ministrem włoskim Tittonim (Abbazia, Wenecja). W r. 1905 zaprotestował G. u rządu berlińskiego z powodu mowy ministra Rheinhabena w parlamencie niemieckim o tarciach polsko-ukraińskich w Galicji.
W maju 1905 r. obchodził G. jubileusz 10-lecia sprawowania funkcji ministra spraw zagr. W połowie r. 1906 rozpoczęła się kampania prasy węgierskiej przeciw G-emu na tle jego stosunku do niepodległościowego obozu węgierskiego i sprawy serbskiej. Do tej kampanii włączył się również wpływowy dziennik wiedeński „Neue Freie Presse”, zarzucając G-emu brak stanowczości w sprawie serbskiej i dopuszczenie pożyczki rosyjskiej na rynki pieniężne Austrii. Na międzynarodowej Konferencji w Algeciras (luty 1906) w sprawie Maroka, G. poparł energicznie interesy Niemiec, za co go Wilhelm II nazwał «wspaniałym sekundantem». W delegacjach czerwcowych 1906 r. powstała przeciw G-emu silna opozycja obejmująca największą partię węgierską, stronnictwa niezawisłości oraz nacjonalistyczne ugrupowania niemieckie, co doprowadziło do jego ustąpienia ze stanowiska ministra spraw zagr. (21 X 1906).
W r. 1907 rozpoczął G. działalność parlamentarną na forum Izby Panów, będąc przewodniczącym grupy polskiej. W czasie wojny światowej stanął na czele komisji politycznej Koła Polskiego, biorąc udział w pracach nad tzw. wyodrębnieniem Galicji. W tym okresie zabiegał w Wiedniu o mianowanie namiestnikiem Galicji gen. T. Rozwadowskiego w miejsce gen. Colarda. Po r. 1918 G. wycofał się z życia politycznego. Zmarł 28 III 1921 r. we Lwowie.
W. Enc. Ilustr. (podob.); Bolš. Sov. Enc; Österr. Biogr. Lexikon; – Kolmer G., Das Herrenhaus d. österr. Reichsraths, Wien-Leipzig 1907; Batowski H., Państwa bałkańskie 1800–1923, Kr. 1938; Charmatz R., Österreichs innere u. äussere Politik 1895–1914, Wien 1918; Feldman J., Zbrojny pokój i imperializm kolonialny, W. Hist. Powsz., VI cz. II; Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej, Kr.-W. 1918–20 II–III; Friedjung H., Das Zeitalter des Imperialismus, Stuttgart 1918–22 I–III; Hecht E., Graf G. als Aussenminister 1895–1900 Dissert., Wien 1951; Jeruzalimskij A., Vnešnjaja politika i diplomatija germ. imperialisma v konce XIX st., Moskva 1948; Larmaroux J., La politique extérieure de l’Autriche-Hongrie 1875–1914, 1918 I–II; Potiomkin W. P., Geschichte der Diplomatie, Berlin 1948 II; Priester E., Kurze Geschichte Österreichs, Wien 1949; Redlich J., Franz Joseph v. Öesterreich 1918; Sosnosky Th., Die Balkanpolitik Österreich-Ungarns seit 1866, Wien 1913 I–II; Srokowski K., Upadek imperializmu Austr., Kr. 1912; Uhlirz K. u. M., Handbuch der Geschichte Österreichs und seiner Nachbarlaender Boehmen und Ungarn, Wien 1930 II cz. 2.; – Biliński L., Wspomnienia i dokumenty, W. 1924–25 I–II; Bittner L., Chronol. Verzeichniss d. oesterr. Staatsvertraege, Wien 1917 III; Chłędowski K., Pamiętniki, Kr. 1957 I–II; Głąbiński St., Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939 cz. I; Musulin R., Das Haus am Ballplatz. Erinnerungen, München 1924; Przibram A. F., Die politische Geheimvertraege Österreich.-Ungarns 1879–1914, Wien 1920; – Zbiory Zakł. Dok. IH PAN.
Józef Buszko