Rembowski Aleksander Antoni, krypt. i pseud. A. R., a. r., Aleksander (1847–1906), historyk, publicysta, kierownik Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Ur. 8 XI w Klonowie (pow. turecki) w zamożnej rodzinie ziemiańskiej, był synem Antoniego, właściciela Klonowa, i Aleksandry z Gloców.
R. uczęszczał do gimnazjum w Kaliszu, a szkołę średnią ukończył w Piotrkowie. Zmiana szkoły była prawdopodobnie konsekwencją udziału R-ego w powstaniu styczniowym. W l. 1865–9 R. studiował na Wydziale Prawa Szkoły Głównej Warszawskiej, gdzie uzyskał tytuł magistra praw. Następnie pod kierunkiem prof. J. K. Bluntschliego studiował na uniwersytecie w Heidelbergu nauki kameralne, obejmujące elementy prawa państwowego, statystyki, geografii gospodarczej, skarbowości i ekonomii. Koncepcje pozytywistyczne o podobieństwie ustroju państwowego do organizmu ludzkiego i zakładające, że państwo jest organizmem żywym, rozwijającym się ewolucyjnie odbiły się mocno na pracach naukowych R-ego. Obok Bluntschliego wpływ na kształtowanie się poglądów R-ego wywarli również L. Stein, K. Knies i R. Mohl. Na podstawie pracy Polnische Agrargesetzgebung und Stadtgemeinde ordnung von Jahre 1791 (Heidelberg 1873) otrzymał R. w r. 1872 stopień doktora filozofii.
Po powrocie do kraju R. pracował początkowo jako urzędnik Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie, następnie podjął aplikację sądową, a po jej ukończeniu został sekretarzem komisji sprawiedliwości w Wydziale Administracyjnym, lecz zrezygnował z tej pracy w r. 1876 w związku z rusyfikacją sądownictwa. Wcześniej, bo w r. 1874, czynił starania o habilitację na Wydziale Prawa UJ, jednakże władze uczelni uznały, że R. nie spełnia wymaganych warunków (doktorat filozofii z Heidelbergu nie mógł być nostryfikowany na Wydziale Prawa).
W tym czasie R. był już autorem kilku prac naukowych. Dotyczyły one zagadnień związanych z administracją gminy w XVI–XIX w., jej stosunku do władz naczelnych a także zajmowały się ustawami gminnymi w Król. Pol. na tle porównawczym. Do ważniejszych należą: O gminie, jej organizacji i stosunku do państwa („Ekonomista” 1872–3, oraz odb. W. 1873), Kilka uwag o ustawie dla gmin wiejskich w Królestwie Polskim z dn. 2 III 1864 („Gaz. Sąd. Warsz.” 1875) i Publiczne gospodarstwo gminy („Niwa” 1876). Kilka artykułów poświęcił stosunkom gminnym w Galicji. Równolegle prowadził R. niezwykle płodną działalność publicystyczną (która dopiero po r. 1890 nieco osłabła). Zamieszczał artykuły, polemiki i sprawozdania w „Ateneum”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Ekonomiście”, „Gazecie Rolniczej”, „Gazecie Sądowej Warszawskiej”, „Kurierze Warszawskim”, „Niwie”, „Słowie”, „Tygodniku Ilustrowanym” i in. W „Gazecie Polskiej” za redakcji Edwarda Lea przez ponad 10 lat kierował działem przeglądów politycznych tego pisma.
W l. 1876–89 redagował R. „Bibliotekę umiejętności prawnych”, wydawnictwo seryjne, założone w r. 1873 i finansowane przez Stanisława Kronenberga, a w l. 1891–2 był redaktorem „Niwy”. W l. 1888–92 był R. także naczelnikiem Sekcji Czytelń Bezpłatnych Warszawskiego Tow. Dobroczynności (WTD), a w r. 1897 członkiem komisji katalogowej Wydziału Czytelń Bezpłatnych. Po śmierci Ignacego Janickiego był w l. 1886–1901 kierownikiem Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Do powierzonych zbiorów miał R. stosunek uczonego a nie bibliotekarza. Księgozbiorem zajmował się jego zastępca Zygmunt Wolski. Zasługi R-ego dla Biblioteki polegają przede wszystkim na działalności edytorskiej. Z ramienia Biblioteki prowadził R. w l. 1893–1903 wydawnictwo seryjne „Muzeum Konstantego Świdzińskiego…”, w którym opublikował kilka cennych źródeł historycznych: „Diariusz wojny moskiewskiej 1633 roku” (W. 1895), „Źródła do historii pułku polskiego lekkokonnego gwardii Napoleona I” (W. 1899), „Stanisław Leszczyński król Polski. Głos wolny króla” (W. 1902, 1903) i „Spadek piśmienniczy po generale Maurycym hr. Hauke” (W. 1905). Każde z tych wydawnictw zaopatrzone było we wstęp, w którym R. dawał znakomity przegląd epoki. Napisał również przedmowę do dzieła Władysława Smoleńskiego „Szkoły historyczne w Polsce” (W. 1898). Dzięki jego rozległym znajomościom i zabiegom przybyły do Biblioteki Krasińskich cenne zbiory prywatne. Na szczególne wyróżnienie zasługuje tu dar Ludwika Górskiego, który przekazał fragment archiwum rodzinnego ze Sterdynia, obejmujący m. in. archiwum Ossolińskich i część archiwum domowego króla Jana Kazimierza.
Ostatnia ćwierć XIX w. stanowiła najbardziej twórczy okres w pracy naukowej R-ego. Początkowo zajmował się głównie badaniami polskiej myśli społecznej i politycznej od XV do XVIII w. Do ważniejszych jego prac z tej dziedziny należą: Stanisław Leszczyński jako statysta („Niwa” 1878 i odb. W. 1879), Jan Ostroróg i jego memoriał o naprawie Rzeczypospolitej wobec historii prawa i nauki politycznej (tamże 1884 i odb.). Gdy w r. 1889 bp Michał Nowodworski wystąpił na łamach „Przeglądu Katolickiego” z poglądem, że „Memoriał” nie był utworem Ostroroga, lecz apokryfem z końca pierwszej ćwierci XVI w. – R. polemizował z nim dwukrotnie: Czy reformy polityczne zawarte w Monumencie Jana Ostroroga noszą piętno XV czy XVI stulecia (w: Pamiętnik II Zjazdu Historyków Polskich, Lw. 1890) i w replice na odpowiedź Nowodworskiego Jeszcze słowo w kwestii oryginalności Monumentu Jana Ostroroga („Niwa” 1890 nr 19). Głównym tematem zainteresowań R-ego były dzieje politycznego ustroju Polski, ujęte na szerokim tle europejskim. Po kilku wartościowych, ale mniejszych rozmiarami szkicach, jak Stany Rzeczypospolitej Polskiej w znaczeniu prawno-państwowym („Bibl. Warsz.” 1892), Reprezentacja stanowa w rozwoju historycznym (od XV do XVIII w.), („Ateneum” 1892), Reprezentacja stanowa w Polsce, jej ustrój i zakres władzy publicznej („Bibl. Warsz.” 1892–3), Monarchizm elekcyjny i konfederacja w dawnej Polsce (tamże 1893), opublikował wielką pracę źródłową wraz z rozprawą, zawierającą własne badania i przemyślenia pt. Rokosz Zebrzydowskiego. Materiały historyczne poprzedzone przedmową i rozprawą pod tytułem Konfederacja i rokosz w dawnym prawie państwowym polskim (W. 1893). Dzieło to spotkało się z wieloma entuzjastycznymi recenzjami, ale i z głosami krytyki. R. uwzględnił poważne zarzuty i po trzech latach opublikował drugie, znacznie rozszerzone, wydanie pt. Konfederacja i rokosz, porównanie stanowych konstytucji państw europejskich z ustrojem Rzeczypospolitej Polskiej (W. 1896). Praca ta została nagrodzona przez AU w Krakowie, której członkiem korespondentem był R. od maja 1894. Był także od r. 1893 członkiem korespondentem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk.
W ostatnich 10 latach życia R. zajął się badaniem czasów Ks. Warsz. i Król. Pol. I w tej dziedzinie pozostawił wartościową spuściznę, m. in. Przyczynek do dziejów konstytucyjnych Księstwa Warszawskiego. Studium historyczno-polityczne (Kr. 1896), Nasze poglądy polityczne w r. 1818 (Konstytucja, monarchizm, sejm, opozycja), („Bibl. Warsz.” 1897), Z życia konstytucyjnego Księstwa Warszawskiego. Studium historyczno-polityczne (Kr. 1900, Wyd. 2, W. 1905), Towarzystwo Królewskie Gospodarczo-Rolnicze… („Bibl. Warsz.” 1901), Projekt reform włościańskich w Księstwie Warszawskim (1807–1812) („Przew. Nauk i Liter.” 1905). Z innych publikacji R-ego należy wymienić jeszcze pracę z zakresu prawa cywilnego Historia prawa wieczysto-czynszowego w guberniach północno i południowo-zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego („Niwa” 1886 i odb. W. 1886 oraz tłumaczenie w języku rosyjskim – S. Pet. 1886). Przedstawił tu źródłowo powstanie i rozwój stosunków wieczysto-czynszowych w Polsce przedrozbiorowej, ich znaczenie prawne i ekonomiczno-społeczne, a w związku z będącą w toku reformą prawodawczą tych stosunków w guberniach zachodnich Rosji – postulował, aby prawo do ich likwidacji (skupu) było uzależnione od woli obu stron, tj. zarówno wieczystych czynszowników jak i właścicieli ziemskich (przeważnie Polaków). Oprócz tego ogłosił liczne wspomnienia pośmiertne i artykuły biograficzne, w tym: o Romualdzie Hubem, Walerianie Kalince, Adolfie Pawińskim, Józefie Kazimierzu Plebańskim, J. K. Bluntschlim, L. Steinie, Edmundzie Stawińskim i o wielu innych. Osobną, ale ważną pozycję w dorobku piśmienniczym R-ego stanowią recenzje, których napisał bardzo wiele. Niektóre z nich, jak np. Sejm Czteroletni Kalinki, Studium krytyczne („Niwa” 1882), Nowa książka o Konstytucji Trzeciego Maja („Kwart. Hist.” 1893 – dotycząca książki Stanisława Starzyńskiego), czy Z powodu tłumaczenia na język polski „Zarysu historii włościan w Polsce” P. Goremykina (tamże 1898) wykraczają daleko poza ramy recenzji, a są osobnymi studiami. Jak pisał Władysław Smoleński, niektóre recenzje R-ego miały większą wartość od recenzowanego dzieła. R. recenzował głównie prace historyczne i prawnicze, i to nie tylko z okresów i zagadnień, które były jego specjalnością, ale pisał również krytyki z innych dziedzin wiedzy. W ostatnich latach życia recenzje R-ego zatraciły swój twórczy charakter a stały się streszczeniami cudzych prac. W l. 1901–6 R. wydał w trzech tomach pod wspólnym tytułem Pisma (W. 1901–6 I–III) zbiór części swych prac rozproszonych po różnych czasopismach. Będąc sam zapalonym myśliwym opublikował studium Kazimierz Wodzicki jako myśliwy (W. 1891) i wykazał dużą wiedzę w dziedzinie nauki o ptactwie i zwierzynie łownej. Był także przez kilka lat redaktorem „Kalendarza myśliwego”, wydawanego przez firmę B. Ronczewskiego.
Poglądy R-ego kształtowała epoka i środowisko w jakim przebywał. W Szkole Głównej i uczelni niemieckiej zetknął się z pozytywizmem i był w pierwszych latach działalności naukowej i publicystycznej pod jego wpływem. Należał podobnie jak Tadeusz Korzon i W. Smoleński do szkoły historycznej warszawskiej. Odcinał się od kronikarsko-przyczynkarskiej historii, wskazywał na istnienie pewnych prawidłowości w dziejach. W studium o Ostrorogu dowodził na szerokim tle porównawczym, że teorie polityczne nie są przypadkowym wytworem abstrakcyjnych pomysłów, ale odzwierciedlają potrzeby swojej epoki. W rozprawie tej i innych wczesnych pracach występował z krytyką klerykalizmu. Z upływem lat przeszedł do obozu konserwatywnego i stał się rzecznikiem spraw kościoła. Był zdecydowanym przeciwnikiem ideologii socjalistycznej i ruchów rewolucyjnych a zwolennikiem stanowiska Leona XIII wobec kwestii robotniczej, zawartego w encyklice „Rerum novarum”. R. związany był ze środowiskiem arystokracji i burżuazji warszawskiej i często wykorzystywał te znajomości pomagając w sprawach administracyjnych i finansowych licznym osobom i instytucjom. Był znakomitym polemistą, mówiącym prawdę w oczy, ale zachowującym zawsze kulturalną formę swych replik. Był też znany ze swego sarmackiego, rubasznego humoru. Zmarł 9 IX 1906 w Warszawie i pochowany został w katakumbach na cmentarzu Powązkowskim. Część księgozbioru zapisał R. Bibliotece Ordynacji Krasińskich, resztę zakupił antykwariat H. Wildera w Warszawie.
R. rodziny nie założył.
Rys. R-ego przez Antoniego Kamieńskiego, w „Tyg. Illustr.” 1895 nr 18 s. 284; Rys. R-ego przez Ludomira Illinicza, w: Współpracownicy „Niwy”, „Wędrowiec” 1893 nr 12 s. 180; – Estreicher w. XIX, IV, VII; Korbut, IV; Bibliogr. filozofii pol., III; Bibliogr. historii Polski XIX w., I, II cz. 1, 2, 3 vol. 1, 3; Finkel, Bibliogr.; Historiografia polska w dobie pozytywizmu (1865–1900), W. 1968 s. 114 (bibliogr. prac R-ego); Kozłowski, Bibliogr. powstania; Suligowski, Bibliogr. prawnicza (wg indeksu i s. LXXVII n.); Enc. XX w.; W. Enc. Powsz. (PWN); Biogramy uczonych polskich, Wr. 1985 Cz. 1 z. 3; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. na r. 1905 (Okręta), W. 1905; Słown. Pracowników Książki Pol.; Chwalewik, Zbiory pol., II 297; Katalog Archiwum Bibliotecznego Biblioteki Kórnickiej z czasów Zygmunta Celichowskiego 1869–1923, Wr. 1979; – [Baranowski J. T.], Biblioteka Ordynacji Krasińskich w Warszawie, W. 1917 s. 20–1; Biblioteka po śp. Aleksandrze Rembowskim, „Rozwój” 1907 nr 176 s. 4; Borowski S., Szkoła Główna Warszawska 1862–1869. Wydział Prawa i Administracji, W. 1937 s. 312; Danielewicz J., Społeczno-polityczne poglądy Aleksandra Rembowskiego, „Annales UMCS”, Sectio F, V. 10: 1955 s. 155–94; [Dębicki Z.], Z. D., Aleksander Rembowski, „Bibl. Warsz.” 1906 t. 3 nr 3 s. 581–5; Fita S., Pokolenie Szkoły Głównej, W. 1980; Handelsman M., Aleksander Rembowski, „Kwart. Hist.” R. 20: 1906 nlb po s. 772; tenże, Historycy. Portrety i profile, W. 1937 s. 21–31 (fot.); [Konic H.] H. K., Aleksander Rembowski. Wspomnienie pozgonne, „Gaz. Sąd. Warsz.” 1906 nr 37 s. 576–7; Muszkowski J., Biblioteka Ordynacji Krasińskich w l. 1844–1930, W. 1930 s. 9–10, 18; Patkaniowski M., Dzieje Wydziału Prawa UJ, „Zesz. Nauk. UJ”, Prace prawnicze, nr 79, Kr. 1964; Serejski M. H., Przeszłość a teraźniejszość, Wr. 1965; Smoleński W., Aleksander Rembowski, „Tyg. Illustr.” 1895 nr 18 s. 283–4 (fot.); tenże, Aleksander Rembowski, „Przegl. Hist.” 1906 t. 3 nr 3 s. 449–50; [tenże], Uczony, który nie mógł być profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, „Świat” 1906 nr 37 s. 20 (fot.); tenże, Zapatrywania Rembowskiego na reformy Sejmu Wielkiego, w: tegoż, Studia historyczne, W. 1925 s. 86–90; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, W. 1961; – Baliński I., Wspomnienia o Warszawie, Edinburgh 1946; Rabska Z., Moje życie z książką, Wr. 1959 I; Sienkiewicz H., Listy, W. 1977 I cz. 2; Zdanie sprawy z działań i obrotu funduszów WTD za r. 1888, W. 1889 s. 99–100; toż za l. 1889–92; – „Biesiada Liter.” 1906 nr 39 s. 256 (fot. s. 244); „Czas” 1906 nr 207; „Kraj” 1906 nr 37; „Kur. Pol.” 1906 nr 247; „Kur. Warsz.” 1886 nr 209, 1906 nr 251, 253; „Łowca Pol.” 1906 nr 18; „Prawda” 1906 nr 38 s. 459; „Roczn. PAU” 1893/4 s. 52, 1894/5 s. 26–7, 1895/6 s. 24, 1905/6 s. 29, 1906/7 s. 40; „Rozwój” 1906 nr 205; „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 37 s. 729–30 (fot.); Kalendarz J. Ungra na r. 1907 s. XIV (fot.); – Arch. Diec. we Włocławku: Akta parafii Jeziorsko, księga metrykalna urodzenia i chrztu 1847 nr 71; B. Jag.: rkp. 6528 IV, 7883 III, 7892 IV, 8075 III; B. Narod.: rkp. 2674, 2808, 5993, 7283, 7351, 8324, 8369; B. Ossol.: rkp. 6223/II, 7206/II, 7688/II, 7699/II,7701/II,7706/II, 15101/III2; B. PAN w Kr.: rkp. 1881 t. 15, rkp. 2159 t. 16; B. Publ. w W.: A 14, A 53, A 73, A 208, akc. 2589.
Stanisław Konarski