Sapieha Aleksander Antoni, krypt.: X*** S *** (1773–1812), przyrodnik, mecenas, podróżnik, polityk. Ur. 3 IX w Strasburgu, był synem Józefa, krajczego lit. (zob.), i Teofili z Jabłonowskich (zob. Sapieżyna Teofila).
Wczesne dzieciństwo S. spędził we Francji, dokąd rodzice przenieśli się po upadku konfederacji barskiej. Do kraju przyjechał prawdopodobnie w końcu r. 1776 lub na początku r. n. Od r. 1777 mieszkał u ciotki Anny z Sapiehów Jabłonowskiej (zob.), przebywając głównie w Siemiatyczach i Kocku. Pod wpływem ciotki, w jej gabinecie historii naturalnej, wcześnie rozwijał swe zainteresowania przyrodnicze, etnograficzne a zwłaszcza chemiczne. Nauczycielami domowymi S-y byli m. in. Jan Swederski, Remigiusz Ładowski. Prawdopodobnie na kierunek jego nauki mieli także wpływ m. in. Francuz H. Vautrin, ówczesny nauczyciel domowy Branickich, oraz Jan Emanuel Gilibert, profesor historii naturalnej Szkoły Głównej w Wilnie w l. 1781–3, z którym S. utrzymywał naukowy kontakt również po jego powrocie do Lyonu.
W r. 1788 S. przebywał podczas sejmu w Warszawie. Później, mieszkając w Wisznicach koło Międzyrzecza na Podlasiu, informacje o obradach sejmu przesyłał ojcu na Wołyń. Ok. r. 1792 w Kocku S. poznał Stanisława Staszica; obaj interesowali się geologią wschodniej części Polski. Staszic doradzał też S-że i jego żonie (od czerwca 1794) Annie z Zamoyskich w sprawach majątkowych. W okresie krachu banków w ostatnich latach Rzpltej m. in. wykupił zadłużone dobra wisznickie, a później dzięki udanym transakcjom nabył dla Sapiehów dobra Radzyń w Lubelskiem i Szydłowiec w Sandomierskiem. Latem 1794 Sapiehowie wraz z Zamoyskimi i Staszicem udali się do Wiednia. W swojej rezydencji wiedeńskiej S. urządził laboratorium przyrodnicze oraz gromadził zbiory eksponatów przyrodniczych, historycznych i etnograficznych. W Wiedniu pozostawał w bliskich kontaktach z Józefem Maksymilianem Ossolińskim, przez którego poznał przebywających w stolicy Austrii słowianoznawców. Pod ich wpływem odbył pierwsze wycieczki badawcze na tereny zamieszkane przez Słowian w górach Półwyspu Bałkańskiego. Być może prowadził też badania przyrodnicze i etnograficzne w Alpach, na Półwyspie Apenińskim oraz we Francji.
W l. 1797–1802 S. przebywał głównie w kraju. Mieszkał wtedy przeważnie w Wisznicach i Warszawie. Stąd wyjeżdżał na wycieczki badawcze na Wołyń, do Małopolski Wschodniej i Zachodniej, a także na Litwę. Interesowała go mineralogia skał krystalicznych wschodniej Polski. Analizy skał i minerałów wykonywał m. in. w laboratorium chemicznym księży pijarów przy ul. Długiej w Warszawie, współpracując z Józefem Hermanem Osińskim. Rezultatem tych studiów były pozostawione w rękopisie prace: Mineralogia (1800–1), podręcznik chemii nieorganicznej omawiający również zagadnienia występowania złóż niektórych pierwiastków i ich wydobycie, oraz nieco późniejsza Mineralogia polska, szkic omawiający ciała krystaliczne i bezpostaciowe.
W r. 1800 S. zarekomendowany przez Staszica został członkiem Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie (TPN), gdzie 12 XII 1801 przedstawił pracę porównawczą pt. Tablice stosunku nowych miar i wag francuskich z litewskimi i polskimi miarami i wagami („Roczniki Tow. Warsz. Przyjaciół Nauk” T. 1: 1802, także osobno W. 1802 oraz po francusku W. 1802). Wynikiem jego studiów chemicznych były artykuły O kwasie cytrynowym („Nowy Pam. Warsz.” 1802 t. 5) i O żelazie (tamże, t. 5, 8), a także szkic geologiczny Mémoire sur des vues générales relatives à l’explication de quelques faits concernant la géologie de la Pologne („Journal de physique, de chimie et d’histoire naturelle” T. 58: 1804).
W początkach XIX w. S. odbył wielkie podróże bałkańskie. Sam w relacji z tych wypraw datował je na l. 1802 i 1803. Treść jej, listy S-y do żony pisane z Dalmacji, Grecji i Turcji, a także raporty szpiegów austriackich, świadczą, iż wyprawa ta odbyła się w końcu r. 1804 oraz w r. n. Ponadto w protokołach z posiedzeń TPN odnotowano obecność S-y 2 I i 16 IV 1803. Być może S. dwukrotnie wyjeżdżał wówczas w celach badawczych na Półwysep Bałkański: w r. 1802 lub r. n. oraz po raz drugi częściowo z udziałem P. Savatoriego z Turynu od jesieni 1804 po koniec r. n. Przed wyprawą na Bałkany S. w r. 1804 korzystając z paszportu austriackiego przebywał w Paryżu (śledziła go tu policja francuska) i przez pewien czas w Havrze i Breście. Był t. r. również w Bolonii, gdzie spotkał się z L. Arduinim, profesorem uniwersytetu padewskiego, Turynie (ustalił plan wyprawy na południe Półwyspu Bałkańskiego), Genui i Lyonie. Dn. 3 VII 1804 w Lyonie wygłosił przyrodniczy referat pt. Déscription du Mont-Cenis. W kilka dni później rozmawiał w Genewie z panią de Staël i B. Constantem. Dn. 10 VII z Genewy pisał do żony już o wyjeździe do Włoch a stąd do Dalmacji. S. zwiedził Istrię, część Chorwacji, Dalmację, Bośnię, Hercegowinę, Czarnogórę i część Albanii. Dłużej zatrzymał się w Raguzie (Dubrowniku); tu poeta Marko Bruèze Bruerović ułożył na jego cześć odę „Knezu Sapjehi” (wyd. w czasopiśmie „Slavonic” 1855). Kilkakrotnie przepływał na zachodni brzeg Adriatyku. Ze Szkodry udał się na krótko do Barletty (w Apulii), gdzie spotkał się z oficerami polskiego p. jazdy w korpusie francuskim (m. in. Aleksandrem Rożnieckim), a stamtąd do Grecji i przez kilka miesięcy przebywał w Atenach. W czasie podróży po Półwyspie Bałkańskim był śledzony przez agentów wywiadu austriackiego. Jeśli podróż ta miała także cele polityczne, to trudno wyjaśnić, czy S. działał na rzecz Rosji, czy Francji. Wracał do kraju z licznymi zbiorami przyrodniczymi przez Paryż, gdzie stał się entuzjastycznym zwolennikiem Napoleona. Wiedzę swą oddał wówczas na usługi Napoleona, choć policja paryska podejrzewała, że był konfidentem rosyjskim. Zapewne na polecenie Napoleona udał się z końcem stycznia 1806 do kraju, gdzie zajął się skomplikowanymi sprawami majątkowymi i procesami. Dn. 4 V 1806 powiadomił władze TPN o zakończeniu wyprawy do południowej Słowiańszczyzny, a referat przedstawił na posiedzeniu 9 XII t. r. W styczniu 1807 uczestniczył S. w organizowaniu pobytu Napoleona w Warszawie, należał do jego dworu podczas wizyty na zamku, został nawet naczelnym szambelanem. Prawdopodobnie w tym okresie podjął się misji informacyjnej dla Napoleona. Składał liczne memoriały o stanie kraju. Od r. 1807 należał już do bliskiego otoczenia Napoleona. Przebywał często w kwaterze cesarza w Kamieńcu Suskim koło Kwidzyna, był członkiem nielicznej gwardii honorowej Napoleona. Następnie jako oficer ordynansowy uczestniczył w ostatniej fazie oblężenia Gdańska. Zachowała się z tego czasu Mowa JO. Księcia Imci Aleksandra Sapiehy, miana na pogrzebie podpułkownika Paryssa, poległego przy Weichsel Münde pod Gdańskiem a pochowanego w Wonnenbergu dnia 17 maja 1807 roku (w zbiorze: „Krótki zbiór wierszy, pieśni, mów…”, W. 1809). Z początkiem kwietnia 1807 Napoleon odznaczył S-ę Legią Honorową, a 16 X t. r. otrzymał S. ustanowiony przez cesarza najwyższy order francuski Złotego Orła Legii Honorowej. Ogłosił pierwszą krótką wersję opisu podróży na Bałkany pt. Lettre sur les bords de l’Adriatique, adressée à Monsieur Gilibert docteur de médecine, membre de l’Athénée de Lyon (Paris 1808). W przeciwieństwie do wcześniejszych prac geologicznych S-y, które opierały się na badaniach poprzedników, praca ta była nowatorska w zakresie geologii regionalnej. Omawiała znane już cechy wapiennego krajobrazu, ale była też próbą całościowego ujęcia genezy Adriatyku. Autor opowiadał się za neptunizmem (teorią osadowego pochodzenia skał) w ówczesnym sporze z plutonizmem (teorią magmowego pochodzenia skał).
Za radą Staszica S. zwrócił się do samego Napoleona, dzięki któremu odzyskał część dochodów ze star. preńskiego, utraconych po ostatnim rozbiorze. Z sumy tej przeznaczył 5 tys. złp. rocznie z folwarku Jaworów położonego w dobrach star. preńskiego, na utrzymanie biblioteki TPN, dla której w l. 1804–5 ofiarował 4500 książek.
Zimę 1807/8 S. spędził w Paryżu w gronie dworskim Napoleona. Dn. 28 IX 1808 uczestniczył w wielkiej świcie Napoleona w spotkaniu z Aleksandrem I w Erfurcie; dn. 11 X 1808 został członkiem honorowym tamtejszej Akademii Nauk Użytecznych. W r. 1809 prowadził m. in. badania minerałów wspólnie z wybitnym chemikiem i farmaceutą J. B. Trommsdorfem, którego chciał pozyskać dla przyszłego uniwersytetu w Warszawie. Po powrocie do kraju podróżował po Galicji pod pretekstem załatwiania spraw majątkowych (po separacji z żoną przeprowadzonej w r. 1808) i na przełomie marca i kwietnia 1809 przedstawił ambasadzie francuskiej memoriał o sytuacji i nastrojach w zaborze austriackim. W czerwcu t. r. był we Lwowie członkiem deputacji dla złożenia hołdu Napoleonowi. W r. 1811 zorganizował zespół emisariuszy, działających na terenie zaboru rosyjskiego. W tym czasie przygotował do publikacji Podróże w krajach słowiańskich odbywane w latach 1802gim i 1803im przez X… S… (Wr. 1811, kolejne wyd. Sanok 1856); objęły one jego drogę od Triestu do Dubrownika (dalsza część dzieła pozostała w rękopisie i wydana została dopiero w r. 1983 przez T. Jabłońskiego, Wr.). Relacja S-y w formie listów do przyjaciela zawiera wiadomości o geologii, etnografii (w tym m. in. o życiu codziennym, strojach, o dawnych wierzeniach i pieśniach ludowych), archeologii i historii tego regionu. W duchu słowianofilskim autor idealizował «cnotliwych Morlachów» i głosił potrzebę powrotu do natury i patriarchalnej prostoty życia.
Dn. 19 VIII 1811 żona S-y podpisała akt sprzedaży dóbr hrubieszowskich Staszicowi (które Sapiehowie w r. 1800 nabyli formalnie dla siebie, faktycznie dla Staszica). Dn. 1 VII t. r. S. wszedł do Komisji Rządzącej Tymczasowej Litewskiej, gdzie objął resort wojskowy. Niebawem jednak z niego ustąpił po nieporozumieniach z gubernatorem D. Hogenderpem.
Poza członkostwem TNP i tow. naukowego w Erfurcie S. był też członkiem tow. naukowych w Turynie i Lyonie. Poraniony przypadkowo przez knura, zmarł z powodu gangreny 8 IX 1812 w Dereczynie nad Zelwią, majątku krewnego Franciszka Sapiehy, generała artylerii litewskiej (zob.), i tam został pochowany. Następnie szczątki S-y ekshumowano, przewieziono do Wisznic w parafii kodeńskiej i 25 IX 1821 pochowano w grobach rodzinnych. Oprócz Legii Honorowej odznaczony był Orderem św. Huberta.
Talleyrand w korespondencji z Napoleonem zarzucał S-że megalomanię; także Julian Ursyn Niemcewicz krytycznie oceniał jego charakter («człowiek zły i próżny»). Rozprawy mineralogiczne i geologiczne S-y opracowane są bardzo starannie, a porównanie miar – wręcz wzorowo. Wiele epizodów z życia S-y, zwłaszcza tyczących się jego powiązań politycznych, pozostało dotąd niewyjaśnionych, m. in. dlatego, że zarówno jego własne relacje, jak i informacje śledzących go agentów nie zawsze są wiarygodne. W części opracowań naukowych zwraca się uwagę na patriotyzm S-y i jego sympatię do pobratymczych ludów słowiańskich (akcentował to zwłaszcza L. Durkowić-Jakšić).
Błędne jest utożsamianie S-y z Bolesławem Sapiehą, o którym mowa w życiorysie słynnej paryskiej aktorki Mademoiselle Georges (Margueritte Josephine Weymer) jako bohatera jednego z jej romansów. Wg najnowszych ustaleń rodzinnych chodziło tu o przebywającego w tym samym czasie w Paryżu Franciszka Sapiehę.
Z małżeństwa z Anną z Zamoyskich (zob. Sapieżyna Anna Jadwiga) S. miał troje dzieci: Annę, żonę Adama Jerzego Czartoryskiego (zob. Czartoryska Anna), oraz synów: Leona Ludwika (ur. 1801, zm. wkrótce po urodzeniu) i Leona (zob.).
Młodsza siostra S-y Anna (1775–1794) była zaręczona z bratem żony S-y Aleksandrem Zamoyskim, zmarła nagle na ospę.
Portret (popiersie) przez A. Gore (?), (olej na płótnie) oraz portret S-y w wieku 2 lat przez Huena (1774), (olej na płótnie) – oba w Muz. Narod. w Przemyślu; – Estreicher; Nowy Korbut, VI cz. 1–2; Fleszarowa, Bibliogr. geol.; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 (podob. tabl. 44); Sapiehowie, III; Kamolowa D., Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, W. 1988; – Abramowicz A., Aleksandra Sapiehy badania archeologiczne w Jugosławii, w: Z polskich studiów slawistycznych, W. 1972, S. 4, s. 135–50; Askenazy S., Napoleon a Polska, W. 1919 III; Czarnecki E., Rys zasług naukowych księcia Aleksandra Sapiehy, „Roczniki Tow. Warsz. Przyj. Nauk” T. 18: 1825 s. 171–82; Dębicki L., Puławy (1762–1830), Lw. 1888 III 19–20; Durković-Jakšić L., O podróży Aleksandra Sapiehy po Słowiańszczyźnie Południowej, w: Sapieha A., Podróże w krajach słowiańskich odbywane, Oprac. T. Jabłoński, Wr. 1983 s. 5, 24 (fot.); tenże, Z dziejów stosunków jugosłowiańsko-polskich 1772–1840, Wr. 1977; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, P. 1877–86, I 123, 322, III 294, 337, IV 102, 104–5, 146–7, 150; Francev V. A., Pol’skoe slavjanovedenie konca XVIII i pervoj četverti XIX st., Praha 1906; Gavrilović A., Zapjeha, w: Slovenska potovanije, Beograd 1922 s. 7–28; Grickević V. P., Putešestvija našich zemljakov, Mińsk 1968 s. 61–73 (fot.); Hist. Nauki Pol.; Iwaszkiewicz J., Litwa w 1812, Kr. 1912; Kieniewicz S., Adam Sapieha (1828–1903), Lw. 1939; Klarnerówna Z., Słowianofilstwo w literaturze polskiej lat 1800 do 1848, W. 1926; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk; Krzemiński S., Sapieha Aleksander (+ 1812), w: Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej, W. 1906 I 453–67; Kukiel M., Wojna 1812 roku, Kr. 1937; Leśniewski C., Stanisław Staszic jego życie i ideologia w dobie Polski niepodległej, W. 1926; Loret M., Między Jeną a Tylżą 1806–1807, W. 1902; Maver G., Alessandro Sapieha e il suo „Viaggo nelle terre Slave”, w: Munera litteraria. Księga ku czci profesora Romana Pollaka, P. 1962 s. 173–83; Pachoński J., Generał Jan Henryk Dąbrowski (1755–1818), W. 1981; tenże, Legiony polskie, W. 1971 III; Paszkiewicz U., Narastanie księgozbioru Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie (1802–1832), w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, W. 1977 z. 3; Pogonowski J., Iliryzm i Słowiańszczyzna, Lw. 1924; Polsko-jugosłowiańskie stosunki literackie, Wr. 1972; Skowronek J., Z magnackiego gniazda do napoleońskiego wywiadu. Aleksander Sapieha, W. 1992 (fot.); Sławiński W., Jan Emanuel Gilibert, „Arch. Hist. Fil. Med.” T. 4: 1926; Stanisław Staszic MDCCLV–MDCCCXXVI, L. 1928; Szyndler B., Tadeusz Kościuszko 1746–1817, W. 1991; Wójcik Z., Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze końca XVIII i początku XIX w., „Prace Muz. Ziemi” 1970 nr 15, Cz. II (podob. reprod. litografii z nieznanego portretu z czasów Ks. Warsz.); tenże Kontakty Stanisława Staszica z Zamoyskimi i Sapiehami, w: Stanisław Staszic i Zamojszczyzna, L. 1976 s. 9–12; Zawiliński R., Dalmacja przed stu laty w oświetleniu podróżnika Polaka, „Świat Słowiański” R. 7: 1911 t. 2 s. 361–70; – Askenazy S., Odgłosy polistopadowe. Według dziennika Anny księżny Sapieżyny 1831–1833, Kr. 1913 s. 4–5; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813, Wyd. M. Handelsman, Kr. 1914 I; Korespondencja Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, Oprac. W. Jabłońska, Wr. 1975; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 II 303–4; Krasicki I., Ze wspomnień 1809 r., w: Krechowiecki A., Prawdy i bajki, W. 1911; Materiały do dziejów Komisji rządzącej z r. 1807, Wyd. M. Rostworowski, Kr. 1918 I; Niemcewicz J. U., Pamiętniki. 1809–1820, P. 1871 I 186, 325; Sapieha L., Wspomnienia (z lat od 1803 do 1863 r.), Kr. 1912 (podob.); Talleyrand M., Mémoires du prince de…, Paris 1897 I; Z pamiętnika konfederatki księżnej Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny (1771–1773), Kr. 1914 s. 186–7, 193; – „Gaz. Warsz.” 1808 nr 79 s. 1301; „Roczniki Tow. Warsz. Przyj. Nauk” T. 1: 1820 s. 424, T. 8: 1812 s. 9, T. 10: 1817 s. 2–3, 104, 107, T. 13: 1820 s. 33, 36–7, T. 18: 1825 s. 138; – AGAD: Zespół Tow. Przyj. Nauk, sygn. 17; B. Czart.: rkp. ew. 3611 (Gluziński J., Wspomnienia o Annie z Zamoyskich Aleksandrowej Sapieżynie), rkp. ew. 3225 (listy do żony z l. 1802–12), ew. 641 (4 listy, m. in. do J. M. Ossolińskiego i A. Jabłonowskiej), ew. 1213 (120 listów do matki); B. Jag: rkp. 6130 IV (list z r. 1802); B. PAN w Kr.: rkp 163 (listy do A. Horodyskiego z r. 1809); B. Ukraińskiej AN w Lw.: zespoły: Sap. 150 (rkp. o podróży po południowej Słowiańszczyźnie), F 119 (m. in. rkp. mineralogii), F 488 (listy S-y do A. Jabłonowskiej z r. 1791); F 453 (26 listów z l. 1786–91); B. Uniw. Pozn.: rkp. 44 II (Wspomnienia S. Zamoyskiego); Muz. Narod. w Kr.: Niektóre rysunki S-y z podróży po Dalmacji, skonfiskowane przez UB kard. A. S. Sapieże; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Niektóre pamiątki w zbiorach rodzinnych w Kr.; – Informacje P. Gorskiego z Dinslaken w Niemczech.
Zbigniew J. Wójcik