Sułkowski Aleksander Antoni h. Sulima (1730–1786), ordynat rydzyński, starosta odolanowski, generał lejtnant wojska koronnego, generał wojsk cesarskich.
Ur. 15 X w Dreźnie, był synem Aleksandra Józefa (zob.) i Marii Anny Franciszki Katarzyny von Stain (Stein) und Jettingen, bratem Augusta (zob.), Antoniego (zob.) i Franciszka (zob.).
S. rozpoczął naukę w wieku pięciu lat (J. Baumgart dotarł do niezachowanego dziś jego listu z r. 1735). Przez dziesięć lat, po osiem godzin dziennie, uczył się wspólnie ze starszym bratem Augustem wg programu opracowanego z udziałem ich ojca przez doświadczonych pedagogów. Głównym wychowawcą i nauczycielem chłopców był Polak, Filipowski, innych przedmiotów uczyli na ogół Niemcy. S. otrzymał staranne wykształcenie w zakresie nauk przyrodniczych, matematycznych, politycznych, prawnych i «moralnych», geografii, historii (powszechnej i polsko-saskiej), genealogii i heraldyki, języków francuskiego, polskiego, niemieckiego, łacińskiego, włoskiego, podstaw greckiego, a nawet hebrajskiego. Otrzymał również teoretyczne i praktyczne wychowanie wojskowe; uczył się też jazdy konnej, tańca, muzyki i malarstwa. Wychowanie było utrzymane w duchu katolickim. W lutym 1738 August i S. prezentowani byli na dworze królewsko-elektorskim; ich mowy okolicznościowe na cześć króla Augusta III i królowej Marii Józefy w językach łacińskim, francuskim, niemieckim i polskim ukazały się w Dreźnie w r. 1738 (wg K. Estreichera już w r. 1735) pt. Primitiae literarum perpetuo dictae… Być może publikacja wystąpień chłopców była jednym z elementów zabiegów ich ojca o odzyskanie łask królewskich. Po odsunięciu ojca z dworu i jego oddaleniu się do Rydzyny S. z braćmi pozostał w Dreźnie, początkowo pod opieką matki. Chłopcy kontrolowani stale przez ojca, dla którego prowadzili diariusze nauki, uczyli się w Dreźnie, a latem w Übigau. Fiasko zabiegów ojca o odzyskanie łaski monarszej i umieszczenie synów na dworze królewsko-elektorskim ułatwiło podjęcie decyzji o wysłaniu S-ego, Augusta i ich młodszego brata Franciszka w podróż edukacyjną. Bracia od 7 V 1745 przebywali w Pradze; w pierwszych dniach pobytu stali się obiektem napaści z użyciem broni palnej i S. jako jedyny nie odniósł żadnych obrażeń. Pod koniec t.r. przebywał w zagrożonym ofensywą wojsk pruskich Dreźnie. Jesienią 1746 wraz z Augustem odwiedził Warszawę; bracia zostali przyjęci przez parę królewską i ministra Henryka Brühla. Następnie do początku r. 1748 przebywał S. w Rydzynie.
W styczniu 1748 S., jego brat August, kuzyn Stanisław Łuba (zob.) i wychowawca Filipowski wyruszyli w podróż po Europie. Między 18 a 20 I t.r. zostali przyjęci na audiencjach przez parę cesarską: Marię Teresę i Franciszka I. Od lutego do czerwca podróżowali po Półwyspie Apenińskim, przyjmowani na audiencjach przez papieża Benedykta XIV oraz królów: Neapolu, Karola VII i Sardynii, Karola Emanuela III. Następnie przez Grenoble, Lyon, Awinion, Marsylię i Tulon dotarli 18 VII do Paryża, gdzie przez trzy i pół miesiąca szkolili się w szermierce, tańcu i jeździe konnej oraz brali lekcje języków angielskiego i hiszpańskiego. W Wersalu zostali przedstawieni francuskiej parze królewskiej, Ludwikowi XV i Marii Leszczyńskiej, a w Fontainebleau uczestniczyli w polowaniu. Następnie przez Calais przybyli do Niderlandów Austriackich, odwiedzając Ostendę, Brugię i Gandawę; na terytorium Francji widzieli fortyfikacje Lille. Z Brukseli wjechali pod koniec grudnia na terytorium Rzeszy. Przez trzy kolejne miesiące zwiedzili: Akwizgran, Kolonię, Bonn, Koblencję, Moguncję, Frankfurt i Mannheim, byli podejmowani przez książąt Rzeszy, m.in. przez arcybp.-elektora kolońskiego Klemensa Augusta i ks. wirtemberskiego Karola Eugeniusza. Następnie przebywali w Strasburgu i gościli u króla Stanisława Leszczyńskiego w Lunéville. Przez Stuttgart, Augsburg, Monachium, Ratyzbonę i Pragę dotarli 25 III 1749 do Drezna.
W trakcie blisko półrocznego pobytu w Saksonii obaj Sułkowscy zabiegali o urzędy i godności (S. starał się o tytuł królewskiego gen. adiutanta); usiłowali też wyjednać zmianę nastawienia króla Augusta III wobec ojca. Na dworze królewsko-elektorskim byli przyjmowani życzliwie, ale Brühl dał im wyraźnie do zrozumienia, że nie mogą liczyć na żadne godności państwowe. W rezultacie jesienią 1749 udał się S. do Berlina. Jego zabiegi na tamtejszym dworze królewskim przyniosły w r. 1750 zgodę Fryderyka II na zakup majątku Gabel (Jabłonna) w obwodzie głogowskim. Starając się o przyjęcie do armii pruskiej, był S. w Berlinie przynajmniej do lata 1750, ale etatu w armii nie uzyskał. W maju 1751 przebywał w Lipsku, a latem 1752 w Dreźnie, gdzie ponownie starał się o stanowiska na dworze polsko-saskim; 6 VI t.r. uzyskał patent pułkownika w wojsku kor. Podczas sejmu 1752 r. był w Grodnie. W r. 1753 dostał od ojca klucze baszkowski i kobyliński. Dn. 20 III 1754 ojciec scedował mu star. odolanowskie w pow. kaliskim, obejmujące miasta Odolanów i Sulmierzyce oraz dwadzieścia wsi (wg lustracji z r. 1765 przynosiło 18400 złp. rocznie); zgodę na cesję król podpisał zimą, a intromisja nastąpiła 19 XII 1754. Na podstawie przywileju cesarzowej Marii Teresy z 5 VIII 1754 S. z rodziną zaczął używać tytułu książęcego. W l. 1754–5 przebywał w Rzpltej, głównie we Lwowie i Warszawie. Popadłszy w długi, został przez ojca pozbawiony pomocy materialnej. Jesienią 1755 planował podróż do Rosji, zapewne z zamiarem wstąpienia tam na służbę. Ostatecznie jednak wybrał się do Wiednia, gdzie uzyskał bliżej nieokreśloną godność. W r. 1756 przebywał głównie we Lwowie, a 21 XII t.r. otrzymał patent gen. majora w wojsku polskim.
Po wybuchu wojny siedmioletniej (1756) S. w marcu 1757 udał się przez Ołomuniec do Wiednia i wstąpił do armii cesarskiej. Dn. 30 IV t.r. wyruszył do Czech; był 21 VI w uwolnionej od pruskiej blokady Pradze, a 26 VI pod Kolodeg, gdzie połączyły się armie ks. Karola Lotaryńskiego i marsz. G. Dauna. Po zakończeniu pod Zittau (Żytawa) kampanii w Czechach opuścił obóz i 1 IX był już znowu w Pradze. Od końca września 1757 do kwietnia 1758 przebywał w Marsylii; w tym czasie pojednał się z ojcem, który przywrócił mu wsparcie. Następnie osiadł w Rzpltej, przebywając na ogół w Odolanowie. Awansowany 5 VI 1759 na pułkownika piechoty, dołączył latem do armii austriackiej i do października t.r. uczestniczył w walkach z Prusakami na terenie Saksonii. Nie mogąc zimą 1759 osobiście zabiegać wspólnie z braćmi o uwolnienie ojca z rąk pruskich, był sygnatariuszem wystosowywanych w tej sprawie pism i memorandów. Dn. 18 III 1760 awansował na gen. majora (generalwachmeister) wojsk cesarskich. Latem t.r. był w Paryżu, a potem przebywał w Rydzynie; do armii austriackiej dołączył dopiero w lipcu 1761. Poważnie zadłużony i w związku z tym zagrożony zapowiedzianym przez marsz. Dauna wydaleniem z wojska, został ponownie wyratowany z opresji przez ojca. Udział w wojnie siedmioletniej zakończył prawdopodobnie w listopadzie t.r.; nie zachowały się (wzmiankowane przez Baumgarta w opisie archiwum rydzyńskiego) jego pisma Journal de la campagne 1757 de 30 avril au 27 septembre oraz Pro memoria – własny życiorys i przebieg służby do roku 1765.
Po śmierci ojca odziedziczył S. w r. 1762 na mocy działów z braćmi klucze w pow. pyzdrskim: oprócz kobylińskiego, obejmującego miasteczko Kobylin, cztery wsie i trzy folwarki, baszkowskiego z dwiema wsiami i folwarkiem, również klucz zduński, a także Gabel na Śląsku pruskim. Granice jego majętności określiły ostatecznie układy majątkowe z braćmi, zawarte w l. 1763–73. M.in. w r. 1763 zobowiązał się S. scedować na rzecz Augusta swoją część wsi Sułkowo Borowe w woj. płockim (ziemia zawkrzeńska), a Antoniemu przekazać część klucza gronowskiego – wsie Gronówko i Nową Wieś. Posiadał pewne udziały w kluczu leszczyńskim, a także był współwłaścicielem pałacu i jurydyki Bożydar w Warszawie. Gdy po śmierci Augusta III (5 X 1763) bracia włączyli się do działalności politycznej, S. i Antoni mieli zadbać o utrzymanie dobrych relacji z Wettynami, a August i Franciszek zacieśniać współpracę z «Familią». S. pod koniec r. 1763 przebywał w Lesznie i Rydzynie. Dn. 6 II 1764 był w Środzie na sejmiku przedkonwokacyjnym, gdzie został obrany posłem; wobec rozdwojenia obrad posłowie obrani pod laską kuchmistrza kor. Adama Ponińskiego (wśród nich S.) nie zostali dopuszczeni do konwokacji. Następnie mieszkał S. w Zdunach i Warszawie. Jesienią t.r. wrócił do służby w armii cesarskiej, przydzielony od lutego 1765 do jednostki stacjonującej w Prosnitz. Kontuzjowany w r. 1766, co najmniej przez trzy następne lata był urlopowany z wojska. Po r. 1767 wstąpił do zakonu maltańskiego, gdzie uzyskał stopień kawalera Honoru i Dewocji.
W życiu publicznym Rzpltej S. aktywnie nie uczestniczył; w czasie konfederacji barskiej wg Władysława Konopczyńskiego «po cichu […] trzymał z Generalnością». W r. 1769 władze konfederackie planowały wysłać S-ego na tajne rozmowy z ks. cieszyńskim królewiczem Albrechtem; zamierzano zawrzeć sekretną konwencję o przekazaniu tronu polskiego Albrechtowi, który w zamian miał wystawić dobrze wyposażony piętnastotysięczny korpus posiłkowy złożony z katolików, zaopatrzyć oddziały konfederackie w potrzebną broń, a także wypłacić im kwartalny żołd. Po spełnieniu tych warunków władze konfederackie miały ogłosić bezkrólewie, przedstawić kandydaturę Albrechta do tronu i wysłać do niego senatorów oraz przedstawicieli szlachty, by ułożyli pacta conventa. Generalność przygotowała projekt konwencji, ale prawdopodobnie do rozmów nie doszło. Jeszcze zimą 1770 w kręgach konfederackich obracała się żona S-ego.
Pod koniec r. 1769 wrócił S. do czynnej służby w armii austriackiej. Z tytułu urodzenia otrzymał 19 I 1771 stopień feldmarszałka porucznika (feldmarschalleutnant). Od początku t.r. podróżował po Włoszech, a latem zamieszkał w Ołomuńcu, skąd w sierpniu 1772 wyjechał na krótko do Paryża, a także do Wiednia i swych dóbr wielkopolskich. Zabiegał o dowództwo pułku, m.in. 29 IX 1773 na audiencji u cesarza Józefa II, ale wobec fiaska tych planów wziął urlop i od listopada t.r. podróżował po Włoszech (do maja 1774 był w Wenecji). Lato 1774 spędził w Lyonie, a następnie przebywał w Paryżu. Mimo że termin urlopu upływał w kwietniu 1775 pozostał tam do kwietnia 1776; dopiero zagrożony utratą gaży przybył w maju 1776 do Wiednia, gdzie osiadł już na stałe. W jego wiedeńskiej rezydencji przebywał przez pewien czas kilkuletni Józef Sułkowski (zob.) z siostrą Teodorą; w r. 1777 zabrał dzieci do Polski brat August. Popierając plan utworzenia ordynacji rydzyńskiej, oddał S. swe dobra w Koronie do dyspozycji Augusta. W r. 1775 sejm zezwalając Sułkowskim na utworzenie ordynacji, zgodził się na dołączenie do nich na okres 50 lat dochodów ze star. odolanowskiego. S. zgłosił oficjalnie w czerwcu 1776 akces do ordynacji. Zgodnie z «paktem familijnym» wprowadzonym w życie 16 I 1783, S. i jego ewentualni potomkowie mieli objąć ordynację po wygaśnięciu starszej linii. W l. 1781–3 nie brał udziału w sporze braci o status księstwa bielskiego: dobra alodialne, czy majorat (fideikomis). Jako potencjalny spadkobierca zaciągał długi na Bielsku, być może miał na nim jakiś zapis. Zimą 1781 doszło nawet z tego powodu do nałożenia przez brata Franciszka sekwestru na majątku S-ego. Spór Sułkowskich zakończył się w r. 1783 uznaniem Bielska za majorat, a w sierpniu 1784 S. z Franciszkiem podpisali porozumienie w sprawie oddłużenia dóbr. S. był też sygnatariuszem odezwy do sejmu z 1 XI 1782, w której czterej bracia Sułkowscy zapowiedzieli utworzenie w Rydzynie akademii dla biednej młodzieży szlacheckiej. Rozczarowany brakiem awansu S. zamierzał w l. 1777–8 przejść do armii rosyjskiej. Z kolei w styczniu 1784 chciał odkupić od brata Franciszka szefostwo regimentu łanowego i rozpocząć służbę w wojsku polskim. Plany te spotkały się z odmową i w rezultacie do końca życia pozostał S. w armii austriackiej. Wg informacji Jana Baumgarta napisał dwutomowe dzieło na temat sztuki wojennej Militärische Betrachtung; zapewne można je utożsamić z podanym anonimowo do druku «ouvrage de tactique» z planszami, wzmiankowanym przez L. Boisson de Quency w „Tombeau Mélangé en Vers” (Bielitz 1786). Podziwiane (wg Quency) przez znawców dzieło S-ego, księcia na Bielsku, Estreicher był skłonny utożsamić z „Pamiętnikiem żołnierskim” Franciszka Sułkowskiego.
Po bezpotomnej śmierci brata, Augusta (7 I 1786) odziedziczył S. ordynację rydzyńską składającą się z 6 miast, 28 wsi w Wielkopolsce i na Mazowszu oraz posesji warszawskich, a także księstwo bielskie (miasto Bielsko, 14 wsi i 18 folwarków). Testamentem z 24 VIII 1786 rozporządził całym majątkiem dziedziczonym na prawach majoratu, przekazując ordynację rydzyńską bratu Antoniemu, a księstwo bielskie bratu Franciszkowi. Przez całe życie słabo zarządzał swymi majątkami; często zmieniał administratorów i nie dbał o prowadzenie archiwów gospodarczych. W rezultacie pozostawił długi wynoszące 1 020 522 złp. Zmarł 21 IX 1786 w Wiedniu, w domu przy ul. Wollzeile 832 i zapewne w Wiedniu został pochowany; jego serce złożono w kaplicy zamkowej w Bielsku. Był odznaczony orderami: św. Stanisława (w spisach S. Łozy nie występuje), bawarskim św. Huberta i nadanym 22 VI 1785 Orła Białego.
W małżeństwie (od 20 VIII 1754) z Eleonorą z Cetnerów (1731–1803), córką star. korytnickiego i żytomierskiego Antoniego oraz Anny z Krasickich, zamężnej powtórnie za Ignacym Sapiehą (zob.), siostrą woj. bełskiego Ignacego Cetnera (zob.), siostrą stryjeczną bp. Ignacego Krasickiego (zob.), damą Krzyża Gwiaździstego (1782), S. nie pozostawił potomstwa. Po jego śmierci wdowa dzierżyła star. odolanowskie. W r. 1794 ofiarowała 5 tys. złp. na rzecz powstania kościuszkowskiego.
Portret w wieku dziecięcym w Muz. Okręgowym w Lesznie, reprod. w: Sułkowscy. Życie i dzieło. Katalog wystawy wrzesień–grudzień 1998, Leszno 1998; Tablica fundacyjna i kartusz z h. Sulima w kościele farnym w Odolanowie, reprod. w: Sułkowscy, życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999 s. 24; – Boniecki (Cetnerowie); Enc. Wojsk., VII; Estreicher, XXVI s. X–XI, XXX 41; Żychliński, IV; – Baczkowski M., W służbie Habsburgów. Polscy ochotnicy w austriackich siłach zbrojnych w latach 1772–1815, Kr. 1998; Baranowski J. i in., Zakon maltański w Polsce, W. 2000; Baumgart J., Archiwum Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” za r. 1938 s. 78–81; tenże, Bracia Sułkowscy, „Roczn. Leszczyński” R. 6: 1985 cz. 1 s. 86 tabl. III, R. 8: 1987 cz. 2 s. 41–56, R. 10: 1989 cz. 3 s. 8–42; tenże, Historia i zawartość archiwum książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Roczniki Hist.” R. 15: 1939 s. 116–47; Bohdziewicz H., Szkoła pijarska w Rydzynie w latach 1774–1795, w: Sułkowscy, życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999 s. 89–90; Górnośląskie zamki i pałace. Województwo śląskie. Historia zamków i pałaców. Legendy. Herby, Red. D. Eemmerling, Opole 1999 s. 23; Kincel R., Kłopotliwy książę Sułkowski, Kat. 1984; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1991 I 280, 338; Kościński K., Polskie ordynacje i związki rodzinne ze szczególnym uwzględnieniem ordynacji książąt Sułkowskich, P. 1906 s. 20; Kuhn W., Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien), Würzburg 1981 s. 263; Kulińska A., Portrety Sułkowskich w zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie, w: Sułkowscy. Życie i dzieło. Katalog wystawy wrzesień–grudzień 1998, Leszno 1998 s. 26–27; Morawski K. M., Archiwum rydzyńskie książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Spraw. AU” 1910 nr 5 s. 8–14; Muszyńska J., Uczestnicy insurekcji 1794 r. w zaborze pruskim, P. 1937; Piwoń A., Fundacja Sułkowskich w Rydzynie i jej podstawy gospodarcze (1924–1952), „Roczn. Leszczyński” R. 1: 1977 s. 126; Rączka Z., Bielska linia Sułkowskich i jej archiwum, „Archeion” T. 77: 1984 s. 136; taż, Bielska linia Sułkowskich oraz dzieje jej archiwum, „Watra. Roczn. Bielski” 1981; Szwaciński T., Sejmiki poselskie przed konwokacją 1764 r., „Kwart. Hist.” R. 113: 2006 nr 1 s. 25; Szymańska K., Sułkowscy a produkcja drukarska Preserów w XVIII wieku, w: Sułkowscy, życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999 s. 63; Truchim S., Szkoły rydzyńskie Augusta Sułkowskiego, „Prace Kom. Hist. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 5: 1928; Wurbst G., Ganz am Rande Schlesien liegt Bielitz, Dülmen 1985 s. 296; Zwierzykowski M., Z badań nad gospodarczymi podstawami mecenatu Aleksandra Józefa Sułkowskiego, w: Sułkowscy życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999 s. 43–58; – Dunin-Borkowski J. S., Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; Mniszech M. J., Z Opawy do Bielska 1768, w: Polskie podróże po Śląsku w XVIII i XIX wieku (do 1863), Oprac. A. Zieliński, Wr. 1974 s. 40: Preibisz L., Zamek i klucz rydzyński Sułkowskich. Dokumenty z lat 1774–1785, W. 1957; Sapieżyna T., Z pamiętnika konfederatki, Oprac. W. Konopczyński, Kr. 1914; Teki Dworzaczka. CD-ROM, Kórnik–P. 1997; – AP w P.: Zespół Sułkowskich, nr 1; B. Kórn.: sygn. 12094, 13661–13665; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 5 op. 6737 k. 95; – Informacje Piotra Keniga z Bielska-Białej i Bogusława Dybasia z Tor. (na podstawie „Wiener Zeitung” 1786 nr Z 27 IX s. 2307).
Tomasz Ciesielski