Połubiński Aleksander Hilary h. własnego (1626–1679), marszałek wielki W. Ks. Lit. Ur. 6 VIII, był synem Konstantego (zob.) i Zofii z Sapiehów. Naukę rozpoczął w Akad. Wil., uczył się także w Akad. Zamojskiej i w Krakowie. Ok. r. 1643 został oddany na dwór Władysława IV. Jako dworzanin pokojowy we wrześniu 1644, za wstawiennictwem króla, został wysłany za granicę, m. in. do Holandii i Francji «dla uczenia się języków, praw i zwyczajów tamecznych». Po powrocie do kraju na sejmiku słonimskim (13 IX 1646) został wybrany na posła na sejm warszawski. W r. 1648 brał udział w sejmiku przedelekcyjnym w Słonimiu (25 VIII) i podpisał się pod instrukcją powiatu słonimskiego.
Dn. 16 VIII t. r. P. otrzymał od hetmana polnego lit. Janusza Radziwiłła list przypowiedni na 100 koni husarii. Wziął udział, wraz z chorągwią, w zimowej kampanii przeciw Kozakom, zakończonej zdobyciem Mozyrza (22 II 1649). Latem t. r. walczył w bitwie pod Łojowem ze Stanisławem Krzyczewskim (29/30 VII). Po zakończeniu kampanii przebywał wraz z chorągwią na leżach w Słonimiu. Miał otrzymać także t. r. podkomorstwo słonimskie po Gabrielu Szemecie. Z jego korespondencji wynika jednak, że podkomorzym słonimskim został mianowany wiosną 1650. W styczniu 1651 otrzymał od króla list przypowiedni na «suplementowanie» własnej chorągwi husarskiej do 120 koni, podpisał instrukcję wojska litewskiego do komisarzy skarbowych w Mińsku (4 IV), brał udział w kampanii ukraińskiej, odznaczając się w bitwie pod Białą Cerkwią (23 IX). Pod nieobecność Macieja Frąckiewicza Radzimińskiego, porucznika chorągwi husarskiej J. Radziwiłła, został P. na przełomie 1651 r. dowódcą całego pułku hetmańskiego będącego na leżach w Turowie. W latach pięćdziesiątych, obok chorągwi husarskiej, miał w kompucie wojska litewskiego chorągiew kozacką (120 koni) i dragońską (120 koni). Dn. 11 IV 1654 otrzymał P. za zasługi wojenne tytuł podstolego W. Ks. Lit. Podkreślono jego zasługi głównie w bitwach pod Łojowem i Białą Cerkwią. Podczas kampanii moskiewskiej uczestniczył w bitwie pod Szkłowem (12 VIII 1654) i Szepielewiczami (24 VIII t. r.), zakończonej klęską wojska litewskiego. Z rozkazu J. Radziwiłła przebywał w obozie pod Śmiałowiczami, zbierając rozproszone oddziały. We wrześniu t. r. otrzymał pisarstwo polne litewskie. Ponieważ pod Szepielewiczami rozbito chorągwie P-ego, otrzymał nowy list przypowiedni na formowanie dwustukonnego szwadronu dragońskiego (19 X 1654). Następnie uczestniczył w obradach komisji skarbowej w Mińsku. Wziął również udział w przygotowaniach J. Radziwiłła do zimowej wyprawy na Moskwę. Brał udział w oblężeniu Nowego Bychowa i Mohylewa. Za wstawiennictwem hetmana polnego W. Ks. Lit. Wincentego Gosiewskiego i podkanclerzego lit. Kazimierza Leona Sapiehy otrzymał od króla Jana Kazimierza list przypowiedni na formowanie królewskiej chorągwi husarskiej i nominację na jej porucznika (17 II 1655); latem zajęty był werbunkiem do tej chorągwi. Stał wtedy na czele chorągwi kozackiej pod por. Konstantym Kotowskim i szwadronu dragonii pod komendą swego krewnego Gabriela Połubińskiego. W związku z wydatkami, jakie poniósł przy formowaniu chorągwi husarskiej, wystąpił 15 IX t. r. do szlachty powiatu mozyrskiego z prośbą o zwolnienie jego dóbr od podatków.
Po najeździe szwedzkim został wezwany przez Jana Kazimierza, by przybył wraz z pułkiem pod Warszawę. Wobec zawiązania w prowadzonych przez siebie chorągwiach konfederacji nie dotarł już do króla i przyjął protekcję króla szwedzkiego. Wcześniej uczestniczył P. w przegranej bitwie pod Wojniczem (3 X 1655), gdzie znaczne straty poniosła królewska chorągiew husarska, której porucznikował. Wraz z siłami Aleksandra Koniecpolskiego, chorążego kor., złożył 26 X 1655 pod Krakowem przysięgę na wierność Karolowi Gustawowi. Otrzymał od niego na «moderunek» chorągwi husarskiej, która miała chodzić odtąd pod jego tytułem, kilkanaście tysięcy zł. Wziął udział w kampanii zimowej Karola Gustawa przeciwko elektorowi brandenburskiemu. Pod protekcją szwedzką pozostawał, wraz z pułkiem królewskim, krótko. Już 2 II 1656 opuścił wojsko szwedzkie i 14 II stanął w Brańsku, łącząc się z Pawłem Sapiehą. W marcu t. r. na czele kilku pułków jazdy został skierowany przez P. Sapiehę na pomoc Stefanowi Czarnieckiemu, z którym wspólnie mieli zaatakować Karola Gustawa pod Niskiem (28 III 1656). P. spóźnił się jednak i Szwedzi odparli atak Czarnieckiego. Dopiero po przybyciu do Małopolski, w marcu 1656, przystąpił P. do konfederacji tyszowieckiej, gdyż jego podpis znajdujemy pod aktem tej konfederacji. Nie uczestniczył zatem P. w jej zawiązaniu w grudniu 1655, co sugeruje dawniejsza literatura. Następnie pod komendą P. Sapiehy uczestniczył w blokadzie armii szwedzkiej w widłach Wisły i Sanu i w zdobyciu Warszawy. Pod Warszawą dowodził pułkiem jazdy, w którego skład, obok jego własnej chorągwi kozackiej i husarskiej «JKM», której porucznikował, wchodziło 7 chorągwi (795 koni). Wziął udział w bitwie warszawskiej (28–30 VII t. r.), prowadząc drugiego dnia bitwy szarżę husarii na umocnione pozycje piechoty brandenbursko-szwedzkiej. W sierpniu t. r. przebywał, wraz z chorym P. Sapiehą, w Brześciu; jego pułk wziął udział w bitwie pod Prostkami i Filipowem pod komendą Wincentego Gosiewskiego, hetmana polnego lit. Na przełomie 1656/7 r. uczestniczył P. w oblężeniu Tykocina; dn. 26 I 1657 poprowadził spieszoną husarię do szturmu, zakończonego zdobyciem miasta. Następnie otrzymał rozkaz wyruszenia w głąb Prus Książęcych celem wszczęcia akcji dywersyjnej ułatwiającej wyprowadzenie przez Czarnieckiego króla z Gdańska. Uczestniczył w operacjach przeciw armii Jerzego Rakoczego; wysłany przez P. Sapiehę na czele 3 000 jazdy, połączył się pod Połańcem (5 VII 1657) z Czarnieckim i ścigał Siedmiogrodzian aż do ich kapitulacji pod Czarnym Ostrowem i Międzyborzem (23 VII). Podpis P-ego znajdujemy również pod aktem kapitulacji armii J. Rakoczego. T. r. otrzymał z cesji Jana Sapiehy, pisarza polnego kor., starostwo grodzkie słonimskie. W r. 1658 z rozkazu Jana Kazimierza przebywał wraz z pułkiem królewskim w Koronie. Jego siły były początkowo przeznaczone do wzmocnienia ekspedycji duńskiej Czarnieckiego. Wobec zmieniających się rozkazów, nakazujących mu marsz na Płock (25 V 1658), do obozu Czarnieckiego pod Czarnkowem, a następnie pod Gdańsk (6 VII) i do Prus elektorskich (17 VII) pozostawał w ekonomii brzeskiej, kierując pracami fortyfikacyjnymi na zamku brzeskim, zajęty także wybieraniem pieniędzy jako administrator tej ekonomii (od r. 1655, po śmierci Leona Kazimierza Sapiehy).
Dn. 14 VIII 1658 otrzymał list przypowiedni na 100 dragonii; na rozkaz P. Sapiehy wziął udział w pobliżu Prużan w rozmowach z komisarzami moskiewskimi. W listopadzie t. r. kierował oblężeniem Mińska, który zdobył biorąc do niewoli wojewodę moskiewskiego i wielu oficerów. Za zgodą króla i P. Sapiehy, który zrezygnował ze swoich praw w stosunku do jeńców, otrzymał za nich okup. Był posłem od wojska na sejm warszawski 1659 r.; z koła poselskiego został wyznaczony do komisji w celu zapłaty wojsku litewskiemu i pozyskania go do dalszej służby. Posłowie od wojska zalecali go na tym sejmie do nagrody. W sierpniu t. r. poprowadził do Kurlandii całą dywizję prawego skrzydła wojska litewskiego, wspierając oddziały Samuela Komorowskiego, oboźnego lit. Dn. 31 VIII 1659 dywizja P-ego stanęła pod Kuldyngą(Guldingen). Po zdobyciu Kuldyngi (19 IX) i Szkrund (18 X) obległ P. Mitawę, którą zdobył 8 I 1660. W poł. stycznia na rozkaz króla, wskutek nowej ofensywy J. A. Chowańskiego, opuścił Kurlandię. W okresie tym obok dowództwa nad pułkiem królewskim stał na czele szwadronu dragońskiego i chorągwi: kozackiej i tatarskiej.
Działając zgodnie z życzeniami dworu królewskiego, starał się P. zlikwidować związek nieopłaconego wojska litewskiego, powstały w marcu 1660 w Drohiczynie. W poł. maja oderwał od związkowych własny pułk, a następnie pozostałe chorągwie, przyczyniając się do zakończenia konfederacji. Wobec niedyspozycji P. Sapiehy 8 V t. r. został mianowany regimentarzem prawego skrzydła wojska litewskiego mającego połączyć się z Czarnieckim w planowanej wyprawie w głąb Litwy. Pod komendą P. Sapiehy wziął udział w bitwie pod Połonką (28 VI 1660) i oblężeniu Borysowa. Następnie z powodzeniem obległ Szkłów i Orszę. Uczestniczył także w bitwie z J. Dołgorukim nad rzeką Basią. W r. 1661 posłował z powiatu słonimskiego na sejm warszawski; przyznano mu na nim zwrot sum wyłożonych na utrzymanie wojska w Kurlandii (14 258 złp.). Z izby poselskiej został wyznaczony do Trybunału Skarbowego W. Ks. Lit. Uczestniczył w wyprawie Jana Kazimierza na Litwę, biorąc udział w bitwie pod Kuszlikami (4 XI 1661). Dalsza jego działalność związana była z próbami nawiązania porozumienia z przywódcami związku wojska litewskiego. Z ramienia dworu brał udział w rozmowach z konfederatami w sprawie ich dezyderatów i możliwości rozwiązania związku. W konfederacji wojska litewskiego w l. 1601–3 wzięły udział oprócz królewskiej chorągwi husarskiej, której był porucznikiem, wszystkie inne jego jednostki: chorągiew kozacka, tatarska pod rtm. Murzą i szwadron dragonu. Po śmierci W. Gosiewskiego uczestniczył w sesji olickiej (29 XII 1662). Był jednym z kandydatów do buławy polnej, obok Michała Kazimierza Paca i Bogusława Radziwiłła. W lipcu 1663 poparli go w staraniach o buławę P. Sapieha i B. Radziwiłł. Hetmanem polnym litewskim został jednak M. K. Pac, choć buława z racji zasług i długości służby wojskowej należała się P-emu. Zadecydował fakt, że to właśnie M. K. Pac rozbił konfederację wojska litewskiego, przywodząc do wierności jego lewe skrzydło, i to, że całej sprawy pilnował w Warszawie Krzysztof Pac, kanclerz lit. Z ramienia dworu P. prowadził rokowania z prawym skrzydłem wojska litewskiego na komisji obradującej w Mostach (4 VIII 1663). Po pozyskaniu wojska do dalszej służby wziął udział w wyprawie zadnieprzańskiej Jana Kazimierza na przełomie 1663/4 r. W wyprawie tej wobec choroby hetmana w. lit. P. Sapiehy dowództwo prawego skrzydła wojska lit. powierzono właśnie P-emu, «mężowi w sztuce wojennej najbieglejszemu, któremu więcej ufać zwykło wojsko niż innym» – jak stwierdzał w swym diariuszu Michał Obuchowicz. Dn. 17 II 1664 prezentował P. królowi chorągwie i regimenty prawego skrzydła na popisie całego wojska lit. Wraz ze Stefanem Bidzińskim wziął udział na czele korpusu jazdy w niszczycielskim rajdzie w głąb terytorium państwa moskiewskiego. Po zakończeniu wyprawy na czele pułku «JKM», w skład którego wchodziła jego chorągiew kozacka i husarska «JKM», której był porucznikiem, odprowadzał Jana Kazimierza przez Mohylew, Mińsk na Wilno. Następnie w dn. 13 V 1664 na sesji wojskowej w Szkłowie został obrany komisarzem na komisję wileńską, mającą zająć się wypłatą zaległych ćwierci wojsku lit. Dn. 17 X 1664 został obrany posłem na sejm z sejmiku słonimskiego i zalecony do nagrody za zasługi wojenne.
W czasie rokoszu Jerzego Lubomirskiego stanął P. po stronie dworu, prowadząc do obozu królewskiego posiłkowy korpus jazdy litewskiej. Dn. 4 IX 1665 dowodził nim, przy asyście Paców, w bitwie z rokoszanami pod Częstochową. Na skutek odniesionej przez Litwinów klęski P. dostał się do niewoli; wyprowadzono go z fosy na oczach tysięcy rokoszan. Tak jak i pozostali uczestnicy tej ekspedycji złożył przysięgę, że nie wystąpi ponownie przeciwko braci koronnej. Udał się na Litwę, aby z ramienia króla wziąć udział w pogrzebie zmarłego 5 IX 1665 Krzysztofa Sapiehy, krajczego lit. Wobec dalszych zbrojeń dworu królewskiego na pocz. 1666 r. rokoszanie uzyskali od P-ego zapewnienie, że zgodnie z przysięgą nie poprowadzi ponownie Litwinów do Korony. Korpus litewski, w skład którego weszły i jego chorągwie na czele z królewską chorągwią husarską, którą król wkrótce rozwiązał, pozbawiając P-ego porucznikostwa, poprowadził M. K. Pac, hetman polny lit. Na sejmie marcowym 1666 r. znaczna część izby poselskiej była przekonana, że buławę polną, wobec objęcia po śmierci P. Sapiehy buławy wielkiej przez M. K. Paca, otrzymał już P. Dopiero na sejmie listopadowym t. r. powierzono ją woj. witebskiemu Władysławowi Wołłowiczowi, mimo że Sapiehowie, Ogińscy i Radziwiłłowie opowiedzieli się w końcu za P-m. Jak jednak stwierdził Krzysztof Pac, właśnie oni «zbawili buławy» pisarza polnego litewskiego. Istnieją podstawy, by twierdzić, że sprawa pominięcia P-ego przy konferowaniu buławy przyczyniła się do zerwania sejmu. W r. 1667 został P. z sejmiku powiatu oszmiańskiego posłem na sejm walny warszawski; wyznaczono go do komisji obradującej nad utworzeniem nowej mennicy dla W. Ks. Lit. oraz mianowano komisarzem do wypłaty zasług wojska litewskiego. Po redukcji 1667 r. w kompucie wojska litewskiego z jego jednostek pozostały: chorągiew kozacka, tatarska pod komendą Achmiecia Assanowicza i szwadron dragonii (300 koni). Zwinięto 3 chorągwie jego dragonii i wcześniej chorągiew husarską króla, której P. porucznikował. Posłował na nadzwycz. sejm warszawski 1668 r., w lipcu t. r. otrzymał od króla przywilej na starostwo żmudzkie, lecz wstrzymał się z jego przyjęciem. Był posłem na następnym sejmie t. r. i dyplom abdykacyjny Jana Kazimierza podpisał jeszcze jako pisarz polny litewski. Znajdował się wówczas w stronnictwie radziwiłłowskim, choć Pacowie «łowili» go nadzieją buławy po śmierci Wołłowicza.
Już po swej abdykacji Jan Kazimierz zalecał P-ego na marszałka poselskiego sejmu konwokacyjnego i prosił Michała Kazimierza Radziwiłła o poparcie tej kandydatury. Właśnie na tym sejmie, którego marszałkiem został jednak Jan Antoni Chrapowicki, ponownie wyłoniła się sprawa buławy polnej litewskiej, na którą przedstawił przywilej M. K. Radziwiłł. Podczas bezkrólewia P. oficjalnie nie pełnił żadnego urzędu, gdyż pisarzem polnym litewskim mianowano już we wrześniu t. r. Jana Ogińskiego. Na sejmiki przedelekcyjne rozesłał po województwach Rzpltej listy, prosząc o poparcie w jego staraniach o buławę polną litewską. W okresie bezkrólewia po abdykacji Jana Kazimierza należał P. do stronnictwa promoskiewskiego popierającego kandydaturę cara Aleksego Michajłowicza na tron Rzpltej. Jesienią 1668, gdy szanse kandydatury moskiewskiej zaczęły maleć, wraz z Pacami zmienił orientację i przeszedł do stronnictwa lotaryńskiego. Na elekcję nowego króla został posłem z województwa wileńskiego. Dn. 1 V 1669, wraz z Pacami, przybył zbrojnie pod Warszawę. Podczas obrad sejmu atakował M. K. Radziwiłła o bezprawne otrzymanie buławy i domagał się śledztwa. Stronnictwo mu przeciwne zorganizowało atak na niego, oskarżając go o ciemiężenie wolnej szlachty w ekonomii brzeskiej, a także obciążając go odpowiedzialnością za szkody poczynione przez Litwinów w Koronie w r. 1665. Występujący przed sejmem posłowie wojska litewskiego domagali się, aby buławę konferowano właśnie P-emu. Starosta bracławski Stefan Konstanty Piaseczyński stwierdził wówczas, że mija P-ego ponownie buława, gdyż «nie chciał powtórny raz z wojskiem WXL na karki następować nasze». Kosztem P-ego odbyła się ugoda Paców z Radziwiłłami (2 VII 1669), gdyż stracił ostatnią nadzieję na buławę, zyskując obok starostwa żmudzkiego obietnicę laski marszałkowskiej. Podpisał pakta konwenta dla nowego króla i jurament Michała Korybuta Wiśniowieckiego jako starosta żmudzki. Był także posłem na sejm koronacyjny Michała Korybuta.
Dn. 11 XI 1669, po przejściu Krzysztofa Zawiszy na kasztelanię wileńską, otrzymał P. urząd marszałka w. litewskiego. W okresie panowania Michała Korybuta należał do stronnictwa Krzysztofa Paca, popierającego dwór królewski w walce z malkontentami. W r. 1670 wziął udział w obradach sejmu warszawskiego (9 IX) i wyznaczony został z senatu do komisji zajmującej się podziałem Łojowa i Lubecza dla opłacenia wojska litewskiego. Znalazł się także w komisji do zapłaty i zwinięcia wojska litewskiego. Na styczniowym sejmie 1672 r. został z senatu obrany na deputata do uzupełnienia instrukcji «moskiewskiej» (14 III). Wraz z Pacami podpisał akt konfederacji wileńskiej (28 VII 1672), popierającej króla w walce z opozycją. Podpisał także akt konfederacji wojska litewskiego w Kobryniu (22 XI t. r.) opowiadającej się za królem. Uczestniczył w obradach sejmu 1673 r. Nie przybył wprawdzie na zjazd konfederacji gołąbskiej pod Lublinem (11 X 1672), lecz w styczniu 1673 na początku zjazdu warszawskiego zgłosił swój akces do tej konfederacji, tłumacząc swą wcześniejszą nieobecność chorobą. W bitwie pod Chocimiem (11 XI 1673) brały udział następujące jego jednostki: chorągiew husarska (pod por. Aleksandrem Rajnoldem Połubińskim i chorążym Remigianem Połubińskim), petyhorska, tatarska, węgierska (pod Władysławem Komajewskim) i regiment pieszy (pod oberstlejtnantem Maciejem Stancellem).
Po śmierci Michała Korybuta, wraz z Pacami i Ogińskimi, popierał kandydaturę cara Aleksego Michajłowicza na króla. Na sejmie konwokacyjnym w Warszawie został wyznaczony do: komisji prowadzącej traktaty z Moskwą i naznaczonej do Wilna na 21 III t. r. komisji mającej dokonać rozliczenia z wojskiem litewskim. Po obiorze Jana Sobieskiego na króla, wraz z Pacami, podpisał przeciw jego wyborowi manifest Litwinów, od którego wraz z innymi odstąpił 3 dni później. Podpisał pakta konwenta nowego króla i jurament wraz z sufragiami Jana Sobieskiego z województwem nowogródzkim (5 VI 1674). Z sejmu elekcyjnego ponownie naznaczono go do traktatów z Moskwą. Powoli odsuwał się od opozycyjnego wobec Jana III stronnictwa Paców, zbliżając się do dworu królewskiego. Gdy M. K. Pac z wojskiem litewskim opuścił króla pod Bracławiem (listopad 1674) P. stanął po stronie Jana III, a własne jednostki biorące udział w tej rejteradzie rozwiązał, zaciągając na ich miejsce nowe. W okresie tym jako komisarz Rzpltej brał udział w rozmowach z komisarzami moskiewskimi w Andruszowie i Kadzinie (26 IX 1674–10 I 1675). Nie wziął udziału w bitwie o Lwów (22 VIII 1675), choć wg koncepcji dworu królewskiego miał prowadzić pod Lwów chorągwie własne i M. K. Paca. Przy pomocy P-ego starał się Jan III zbliżyć do siebie obu skłóconych hetmanów lit.: M. K. Paca i M. K. Radziwiłła. P. brał udział w naradzie senatu (1 XI 1675) w obozie pod Zbruczą. Z ramienia króla przedstawił wniosek, aby rozdział hibern powierzyć deputatom obu skrzydeł wojska litewskiego (7 XI). Oczywiście nie zerwał kontaktów z Pacami. Właśnie jemu (obok Mikołaja Stefana Paca) powierzył hetman w. lit. M. K. Pac misję do M. K. Radziwiłła z propozycją zawarcia ugody (odrzuconej jednak przez Radziwiłła). P. uczestniczył w obradach sejmu koronacyjnego, a jego chorągiew petyhorska wzięła udział w uroczystym wjeździe Jana III do Krakowa (30 I 1676). Na sejmie tym był rzecznikiem rozwiązania konfliktu z Turcją drogą militarną, żądając, by król upomniał się o posiłki od księcia Kurlandii i elektora. Nie wierzył w pomoc Moskwy, radząc odprawić jej rezydenta z sejmu. Przedstawił także interesy pary królewskiej jako stronnik dworu. Z senatu został deputatem do Trybunału Skarbowego Lit., naznaczonego do Wilna na 8 VI 1676. Powołano go ponownie do komisji menniczej. Znajdujemy go także wśród komisarzy do podziału Łojowa i Lubecza. Nie wziął osobiście udziału w bitwie pod Żurawnem (23 X 1676), ale brały w niej udział jego chorągwie komputowe: petyhorska i tatarska, piechota węgierska, zaporoska i regiment pieszy. Uczestniczył w obradach sejmu warszawskiego w r. 1677, stając po stronie dworu królewskiego w sporze z Pacami. Ponownie z senatu został wyznaczony do komisji obradującej nad zapłatą i zwinięciem wojska litewskiego. W listopadzie 1678 wziął udział w komisji skarbowej w Wilnie, popierając dezyderaty wojska litewskiego. W r. 1678, przed sejmem grodzieńskim, został zjednany przez Jana III dalszym potwierdzeniem arendy ekonomii brzeskiej i odsunął się ponownie od stronnictwa Paców. Podczas sejmu brał udział w zredagowaniu artykułów o sądach marszałkowskich. Na sejmie został sowicie nagrodzony za oddane Janowi III usługi.
Swoje dziedziczne dobra, na które składały się wielowioskowe włości: Dereczyn w pow. słonimskim i Hłusk w pow. nowogródzkim, powiększył P. wydatnie bądź dzięki nadaniom królewskim, bądź dzięki zapisom rodzinnym. I tak wszedł w dziedziczne posiadanie: Rudobiełki w pow. mozyrskim (nadana w dzierżawę w r. 1651, zamieniona w r. 1661 na dożywocie), lenna tenrukowskiego na Żmudzi (1660, za wstawiennictwem królowej Ludwiki Marii), dóbr Połoźce nad Dźwiną (przywilej 3 I 1661, za udział w wojnie z Moskwą). Na mocy testamentu (1655) wuja Lwa Kazimierza Sapiehy, podkanclerzego lit., otrzymał P.: Zdzięcioł, Jawor, Wiązowiec, Gławszewicze, Wicinówkę i Wasilicze w pow. słonimskim, Hory Wielkie, Horki i Szyszów w pow. orszańskim, a ponadto i części w majętnościach: Czernobyl (Czarnobyl) w Kijowskiem, Bieszenkiewicze w woj. połockim i Zelwa w pow. wołkowyskim. Jemu też przypadła z czasem Jeziernica w pow. słonimskim, którą odziedziczyła matka. Dobra po wuju były jednak obciążone zapisami na rzecz innych członków rodziny, toteż nie wszystkie utrzymał P. w swoim ręku, np. część w Białyniczach odsprzedał w r. 1661 Janowi Sapieże. W r. 1677 kupił P. majątki koło Lubecza i Łojowa od wojska litewskiego. Przez małżeństwo (1652) z Zofią Konstancją Wołodkowiczówną, córką Krzysztofa, przyszłego woj. nowogródzkiego, nabył P. uprawnienia do sumy trubeckiej; przyznana na sejmie 1670 r. i potwierdzona w l. 1673 i 1676 w wysokości 17 884 złp. przeszła na jego spadkobierców. Był P. właścicielem pałacu w Wilnie oraz dworu w Warszawie (przy ul. Miodowej). Od r. 1655 był administratorem ekonomii brzeskiej, którą podobnie jak starostwa jezierzyńskie (od r. 1661), paryczyckie (od r. 1667), bobrujskie (od r. 1668 wymienione za zahalskie), grodzkie wołkowyskie (od r. 1670), kolczyckie, wiletyckie, głowzienickie, życzyckie i żydykalskie, trzymał do końca życia. Okresowo pozostawały w jego rękach starostwa: słonimskie (1661), kozieńskie i hajeńskie (1670). W r. 1679 otrzymał dzierżawę mostowską i konsens na starostwo obolnickie.
P. był katolikiem i jałmużnikiem wielu kościołów w Koronie i W. Ks. Lit. Wybudował kościoły w Dereczynie dla dominikanów i w Hłusku dla bernardynów, w r. 1662 (aprobacja fundacji na sejmie w r. 1667), fundował klasztor dla dominikanek w Wilnie (1679), a wileńskim jezuitom darował Surwiliszki w pow. oszmiańskim oraz folwark Wierzbuszki i Gurę w woj. wileńskim (nadanie potwierdzone na sejmie grodzieńskim w r. 1679). W Dereczynie utworzył studium filozoficzne przy klasztorze Dominikanów. Ufundował dwie altarie: w cerkwi Bazylianów w Żyrowicach i u dominikanów w Wilnie. Ponadto wystawił dla swych poddanych cerkwie, m. in. w Wiązowcu, Dereczynie, Zdzięciole, Horkach i Bobrujsku. P. zmarł w Wohyniu w ekonomii brzeskiej 3 XI 1679, pochowany został 7 XII t.r. w Dereczynie.
P. był żonaty dwukrotnie. Jego pierwsze małżeństwo z Chreptowiczówną, córką Jerzego, woj. nowogródzkiego (zob.), było bezdzietne. Z drugiego z Zofią Konstancją z Wołodkowiczów, córką Krzysztofa, pisarza ziemskiego mińskiego, miał sześcioro dzieci; córki: Teodorę, Katarzynę, Annę Mariannę (wydana została za mąż 11 X 1672 za księcia Dominika Radziwiłła) i Izabelę Helenę (wydana 10 II 1686 za Jerzego Stanisława Sapiehę, późniejszego stolnika W. Ks. Lit.), i synów: Dominika Jana Michała, elektora Jana III, star. wołkowyskiego, który zmarł w r. 1683 na Węgrzech podczas wyprawy wiedeńskiej, i Krzysztofa Konstantego, także elektora Jana III, star. bobrujskiego, a po śmierci brata także star. wołkowyskiego. Zmarł i on bezpotomnie w r. 1685, zapisawszy swe dobra siostrom, które o podział całego majątku po ojcu prowadziły długotrwały proces.
Rycina (rys. tuszem) z wizerunkiem postaci P-ego z laską marszałkowską znajduje się w zbiorach B. Uniw. Warsz. (gabinet rycin): sygn. Pol. Ic. 880, nr 142; – Estreicher; Słown. Geogr., (Dereczyn, Hłusk, Rudobiełka, Wołkowysk); Niesiecki; Uruski; Żychliński, XVI 266; Elektorowie, s. 172; Elektorów poczet, s. 280; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 379–81; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bąkowa J., Szlachta województwa krakowskiego wobec opozycji J. Lubomirskiego w l. 1661–7, Kr. 1974 s. 110, 115, 120, 122; Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669–1674, „Studia Hist.” R. 13: 1970 s. 39, 42, 48, 52; tenże, Konfederacja wojskowa na Litwie w l. 1659–1663, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI cz. 1 s. 23–7, 29, 45–6; tenże, Litwa wobec polityki bałtyckiej Sobieskiego w l. 1675–9, „Kwart. Hist.” R. 74: 1964 s. 23/4, 30–6, 39–44; tenże, Litwa wobec wojny z Turcją 1672–6, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1968 XIV cz. 1 s. 138/9, 144, 146–7, 150, 154–5; tenże, Pacowie wobec opozycji J. Lubomirskiego, „Przegl. Hist.” T. 49: 1958 s. 37, 42; tenże, Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w l. 1666–9, „Kwart. Hist.” R. 71: 1964 s. 919, 922, 925–6; tenże, Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656–1660, „Przegl. Hist.” T. 57: 1966 s. 56–8, 59–63; Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie (1660–1668), Kr. 1930 s. 131–2; Czermak W., Ostatnie lata Jana Kazimierza, W. 1972; Górski K., Trzydniowa bitwa…, „Bibl. Warsz.” 1887 t. 1 s. 244/5; Hniłko A., Wyprawa cudnowska, W. 1931; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896–8 I 119, 192/3; Jasnowski J., Aleksander Hilary Połubiński, Działalność wojskowa w l. 1650–1665, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 10: 1938; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; tenże, Z badań nad konfederacją tyszowiecką „Roczn. Lub.” T. 1: 1958 s. 116; Krajewski M., Dzieje panowania Jana Kazimierza…, W. 1846 I 190, II 90; Kubala L., Trzydniowa bitwa pod Warszawą 1656 r., Lw. 1883; tenże, Wojna brandenburska, Lw. 1917; tenże, Wojna moskiewska, W. 1910; tenże, Wojna szwecka, Lw. 1913; tenże, Wojny duńskie…, Lw. 1922; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912 s. 470; Leczyk M., Wojskowy przebieg rokoszu J. Lubomirskiego, „Biul. Wojsk. Akad. Polit.” (W.) 1958 nr 2; Marcinkowski K., Stefan Czarniecki w dobie potopu szwedzkiego. Kampania nad Wisłą i Sanem 1655/6 r., Kr. 1935; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; Nowak T., Kampania wielkopolska Czarnieckiego i Lubomirskiego w 1656 r., „Roczn. Gdań.” T. 11: 1937; Nowak-Dłużewski J., Poezja związku święconego i rokoszu Lubomirskiego, Wr. 1953; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977; Orłowski R., Szaflik J., Dzieje miasta Łukowa, L. 1962 s. 57; Podhorodecki L., Kampania polsko-szwedzka 1659 r. w Prusach i Kurlandii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1958 IV 237–42; Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660; W. 1957 II; Przyboś A., Działalność wojskowa Stefana Czarnieckiego w l. 1655–1660, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1956 II 252, 279; Rachuba A., Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza…, Przyczynek do postawy magnaterii w okresie „potopu”, „Acta Baltico-Slavica” T. 11: 1977 s. 87, 97, 103–4; Sapiehowie, II 43, 90; Sobieszczański F. M., Warszawa, W. [1967] I; Wimmer J., Wojsko polskie w II poł. XVII w., W. 1965; Wisner H., Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła, „Roczn. Białostocki” T. 13: 1976 s. 73, 77, 88; tenże, Wojsko w społeczeństwie litewskim I poł. XVII w., „Przegl. Hist.” R. 66: 1975 s. 41–59; Wojna polsko-szwedzka, W. 1973; Wolff J., Pacowie, W. 1885; Woliński J., Epilog elekcji 1674 r. Kr. 1952 s. 4, 18, 34; tenże, Komisja andruszowska 1674 r., w: Księga pamiętnicza ku uczczeniu 25 l. działalności naukowej M. Handelsmana, W. 1929 s. 502–II; Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, W. 1968 s. 141, 142, 188, 293; – Akta sejmikowe woj. krak., III 269 (nr 109); Akty Vil. Arch. Kom., VIII 285/6, XXXIV 280, 503–9, 526, 528, 539; Arch. spraw zagran. francuskie do dziej. Jana III, I 271, 319; Chrapowicki J. A., Diariusz. Część pierwsza: lata 1656–1664, Wyd. T. Wasilewski, W. 1978; tenże, Diariusz, lata 1668–1672, Wyd. J. Rusiecki, W. 1845 s. 56, 94, 225–6, 229, 234, 258, 416, 443, 456, 467; Istorico-Juridičeskie Materialy, Vitebsk 1903 XX nr 11 s. 67–71, XXI 321/2; Jemiołowski M., Pamiętnik, Lw. 1850 s. 115–17; Kochowski W., Lata Potopu 1655–1657, W. 1966; Lettow Vorbek M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968; Łoś, Pamiętniki, Kr. 1858 s. 19/20, 83–5, 60; Maskiewicz S. i B., Pamiętniki, Wr. 1961; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Wyd. J. Woliński, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1964–70 X cz. 2 s. 247, XIV cz. 1 s. 262/3, XV cz. 1 s. 277–9, XV cz. 2 s. 228, 230–1, XVI cz. 2 s. 238, 243, 249, 253, 260–2; Medeksza, Księga pamiętnicza, Kr. 1875 s. 247, 250, 343; Pamiętniki historyczne do wyjaśnienia spraw publicznych w Polsce XVII wieku…, Wyd. M. Baliński, Wil. 1859 s. 107–20, 125; Pamjatniki izdannye kievskoju kommissieju dlja razbora drevnich aktov, Kiev 1897–8 I 193, III 357; Pasek J., Pamiętniki, Wr. 1968 s. 92, 260; Piekarski A., Dziennik wyprawy przeciw Rakoczemu, Wyd. B. Kalicki, Wr. 1864 s. 245 n.; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I 397, II; Poczobut Odlanicki J. W., Pamiętnik, W. 1877; Radziwiłł, Memoriale, IV; Radziwiłł B., Autobiografia, Wyd. T. Wasilewski, W. 1979; Relacje obrotów wojennych pod Tykocinem, Wyd. O. Laskowski, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 10: 1938 s. 255–7; Sobiesciana z 1675 r., Wyd. J. Woliński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 5: 1932 s. 224 n., 230 n., 232 n.; Vol. leg., IV 469, 501, 606, 666, 791, 805, 812, 981, 1003, 1006, 1018, 1022, V 108, 157, 158, 213, 229, 240, 255, 263, 265, 277, 280, 305, 335, 418, 426, 437, 439, 517, 530, 628, 631, 635, 644–50; Wierzbowski S., Konnotata wypadków…, Wyd. J. Bobrowicz, Lipsk 1858 s. 102, 122; Žerela do istoryi Ukrainy-Rusy, Lw. 1911 XII 500, 502, 506; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II teka 10, 11 (zob. indeks dok.), Dz. III. kop. 3d, e–14 (korespondencja Jana Kazimierza, Michała, Jana III z P-m), Dz. V teka 277 nr 12080–12082 (oryginalne listy P-ego), teka 335 nr 13868 (listy P. Sapiehy do P-ego), teka 251 nr 11208 (listy Krzysztofa Paca do P-ego), nr 11209 (listy M. Paca do P-ego), teka 156 nr 7060 (listy S. Komorowskiego do P-ego), teka 278 nr 12083 (listy Demetrego Po-łubińskiego do P-ego), teka 241 nr 10816 (list B. Olszewskiego z 8 XI 1655), teka 412 nr 16717 (korespondencja do A. H. Połubińskiego z r. 1678), Dz. VII pudło 9 nr 60, Zb. dok. pap. nr 1044, 1543, 1753, Zb. dok. perg. nr 8236, 8259, 8260, Dz. XVIII nr 78 s. 208v.–212, 255v.–226, 321–324, Dz. XXV nr 3827, 4143, 4605, 4606, APP XXIX, Sumariusz Metryki Lit., Ks. Zap. 119 s. 9, 364–365, Ks. Zap. 125 s. 139, Ks. Zap. 129 s. 345, Ks. Zap. 130 s. 14, 322, 324, 432, Ks. Zap. 131 s. 277–279, 1052, 1161–1168, 1285, 1381, 1485, Ks. Zap. 132 s. 95, 132, 669, 688, Ks. Zap. 134 s. 5–8, 50, Ks. Zap. 136 s. 167, 289, Ks. Zap. 137 s. 35, Ks. Zap. 139 s. 115, 123, Ks. Zap. 140 s. 160; Arch. PAN w Kr.: Zb. Sanguszków s. 223–224; B. Czart.: rkp. 2749 (papiery wojskowe P-ego z l. 1644–59), 144 nr 163 s. 849, Teki Naruszewicza nr 142–177 (korespondencja do P-ego z l. 1648–79); B. Gdań. PAN: NI 100 nr 185; B. Narod.: BOZ nr 855 s. 506, ponadto XVII 4.331 (Dziedzic J., „Aquila Połubiniana…”), XVII 3.1235 („Najniższy z najwyższego jw. jmp. A. H. Połubiński…”), XVII 4.2299, 3.8752, 3.1128, 3.2043, 3.4629 (inne panegiryki); B. PAN w Kr.: rkp. 1404/I s. 151–153, 156–160, 160–163, 164–251, nr 1404/III s. 134–137.
Mirosław Nagielski