Połubiński (Połubieński) Aleksander Iwanowicz h. własnego (zm. 1607/8), rotmistrz, starosta wolmarski i trykacki, potem kasztelan nowogródzki. Był synem Iwana Andrejewicza (zob.) i Niewidanny Michałówny z książąt Sanguszków. W r. 1546 P., wraz ze swym bratem Michałem i stryjem Wasylem (zob.), procesował się z kniaziem Tołoczyńskim o dział w zamku druckim. W l. 1549–51 zarządzał w imieniu ojca województwem nowogródzkim. Jako rotmistrz dowodzący oddziałem Tatarów litewskich P. występuje już w r. 1559. W związku z zagrożeniem moskiewskim w końcu grudnia t. r. został wysłany przez Zygmunta Augusta do Inflant, z poleceniem połączenia się z zaciężną jazdą Jerzego Zenowicza. Litwini mieli wesprzeć wojsko mistrza inflanckiego Gottarda Kettlera i obsadzić zamki przyznane królowi w układzie z 31 VIII 1559. W lecie 1560 P. pobił straż pięćdziesięciotysięcznej armii moskiewskiej oblegającej twierdzę Kieś (Wenden). Po odejściu wojsk moskiewskich i rozpuszczeniu armii Jana Chodkiewicza w Inflantach pozostał jedynie P. z wojskiem zaciężnym. Doścignął on i rozbił kilka oddziałów moskiewskich pod Marienburgiem, biorąc do niewoli kniazia moskiewskiego Iwana Meszczerskiego. Przez następne 6 lat, do r. 1566, P. dowodził jako «porucznik» hetmana w. lit. Mikołaja Radziwiłła wojskami litewskimi w Inflantach, organizując udane wyprawy na załogi szwedzkie i moskiewskie. W r. 1562 dostał rozkaz ubezpieczania zagrożonej oblężeniem szwedzkim twierdzy Kokenhausen. W kwietniu 1563 panowie rady W. Księstwa Lit., wysyłając list przypowiedni, nakazali mu zaprzestać walk z bojarami moskiewskimi. Realizując te zalecenia P. wyprawił się w t. r. z żołnierzami mistrza inflanckiego na oddziały szwedzkie w północnych Inflantach w kierunku na Parnawę. Ale już w r. 1564 z polecenia królewskiego organizował wyprawy na Marienburg, Dorpat i prowincję pskowską, będące w rękach moskiewskich. Na wiosnę 1565 P. wydzielił część swoich sił, które początkowo miały wziąć udział w polskiej wyprawie na Krasny Gródek. Ostatecznie jednak zostały użyte przez Jana Chodkiewicza do obrony Żmudzi w rejonie Szadowa, między Poniewieżem a Szawlami. W r. 1566 P. spodziewał się ofensywy moskiewskiej w Inflantach, o czym zawiadamiał hetmana Grzegorza Chodkiewicza. Tymczasem jednak doszło do działań zaczepnych P-ego wobec Szwedów: w czerwcu 1566 z siłami liczącymi ponad 3 000 ludzi obległ zamek Karkus, obsadzony przez oddziały szwedzkie dowodzone przez T. Heinrichfsona. Trwające cztery miesiące oblężenie, w czasie którego P. poniósł duże straty, zakończyło się niepowodzeniem; w październiku P. odstąpił od Karkusu. Wcześniej, 2 VIII 1566 został, podobnie jak inni rotmistrze inflanccy, podporządkowany nowo mianowanemu administratorowi Inflant Janowi Chodkiewiczowi. W r. 1566 został starostą wolmarskim.

P. uczestniczył w popisie służby ziemskiej w Mołodecznie 28 XI 1567, a następnie wziął przypuszczalnie udział w wyprawie radoszkowickiej w styczniu 1568 na czele chorągwi jazdy (200 koni). W tym czasie był już komendantem zamków inflanckich Wolmaru i Trykatu (Trikaten). Na pocz. 1569 r. na czele niewielkiego oddziału podjął jedyną wówczas zaczepną wyprawę z Wolmaru na moskiewski zamek Izborsk, leżący 30 km na południowy zachód od Pskowa. Dn. 11 I po brawurowym ataku Izborsk został zdobyty. Wziętych do niewoli żołnierzy moskiewskich wraz z wojewodą Afanasjewem Naszczokinem, zaufanym doradcą cara Iwana IV, odesłał P. przez swego brata Michała do króla Zygmunta Augusta. P. prosił króla o posiłki w celu kontynuowania ofensywy, pustosząc tymczasem okolice samego Pskowa. Pomocy jednak nie otrzymał, a pozostawiona przez niego w Izborsku szczupła załoga polska pod dowództwem Piotra Kazimirskiego musiała się poddać wojskom moskiewskim po czterotygodniowym oblężeniu. Po zawarciu rozejmu polsko-moskiewskiego w r. 1570 P-emu, określonemu mianem «sprawcy rycerstwa», podlegały załogi kilku zamków nad środkowym biegiem rzeki Aa Inflanckiej w południowych Inflantach. Jego chorągiew liczyła od 100 do 200 koni, za którą pobierał on żołd w okresie od lutego 1570 do czerwca 1571.

Po zdobyciu przez wojska Iwana Groźnego i jego lennika królewicza duńskiego Magnusa w 1. poł. 1575 r. północnych Inflant P. podjął w lipcu t. r. wyprawę z Wolmaru i Trykatu w głąb posiadłości moskiewskich ku Dorpatowi. Jego oddziały złożone z zaciężnych żołnierzy litewskich i niemieckich spustoszyły tereny na północny wschód od rzeki Aa Inflanckiej, biorąc do niewoli i rozbijając wiele załóg moskiewskich. W r. 1576 wykazał wielką aktywność przy organizowaniu obrony Inflant w obliczu zbliżającej się wojny z Moskwą. W 1. poł. sierpnia przybył do Stefana Batorego wraz z dwoma innymi wysłannikami inflanckimi – Janem Taube i Elertem Krausem. Pod jego przede wszystkim naciskiem Batory polecił Janowi Chodkiewiczowi zaciągnąć załogi piesze do zamków inflanckich oraz 100 jazdy dla samego starosty wolmarskiego i trykackiego. Ustalony plan obrony Inflant przewidywał współdziałanie oddziałów polowych hetmana polnego lit. Krzysztofa Radziwiłła z siłami P-ego (razem ich wojska liczyły ok. 1 000 żołnierzy), a także księcia kurlandzkiego Gottarda Kettlera, miasta Rygi i J. Chodkiewicza. P. uczestniczył zapewne w sejmie toruńskim, zebranym 29 IX 1576, bo jak sam pisał: «przedstawiał potrzeby i niebezpieczeństwa [Inflant], prosił i przysięgał, również na sejmie to czynił». Od końca 1576 r. przez swych sześciu kolejno wysyłanych posłańców ostrzegał także stany litewskie przed marszem wojsk moskiewskich, ale – jak stwierdzał – «nie była temu dana wiara…». Na pocz. lipca 1577 Iwan Groźny wezwał P-ego do poddania całych Inflant. List z żądaniami carskimi P. odesłał do króla, a ten rozpropagował go później w instrukcjach na sejmiki powiatowe przed sejmem warszawskim 1578 r. W poł. lipca 1577 ok. trzydziestotysięczna armia moskiewska wkroczyła do Inflant. Okolice zamków obsadzonych przez załogi polskie zostały spustoszone. Kolejny list P-ego do stanów litewskich z 8 VIII t. r. z prośbami o pomoc, przedstawiał dramatyczną sytuację głodujących, niepłatnych żołnierzy litewskich. Po 15 dniach walki P., obroniwszy Rumbork przed Magnusem, pośpieszył bronić Wolmaru. Wskutek zdrady mieszczan wolmarskich zostało zdobyte przez wojska Magnusa w 2. poł. sierpnia najpierw miasto, a później sam zamek wolmarski. P. dostał się do niewoli. Wobec upadku Wolmaru skapitulowały również załogi polskie Rumborka, Trykatu i Smilten. Iwan IV, nie ufając jednak Magnusowi, począł wypędzać i wybijać jego załogi w zamkach inflanckich. Na większy upór wojska moskiewskie natrafiły dopiero w Wolmarze. Po kilku szturmach, 3 IX płonący zamek został zdobyty, a trzymany w Wolmarze P. dostał się do niewoli moskiewskiej. Chcąc go wziąć żywcem, żołnierze moskiewscy spuścili go z płonącego zamku przez okno w koszu «i tak starca, nieboraka, przywiedziono przed moskiewskiego» (J. Bielski). P. został niespodziewanie bardzo łaskawie przyjęty przez Iwana IV. Car zaprosił go do stołu razem z rotmistrzami, którzy poddali miasto Trykat, obdarował drogocennymi kubkami i futrami. Puścił jeńców wolno do kraju, polecając powiedzieć królowi, że powinien on poznać potęgę Moskwy, a przez samego P-ego przesłał list dla księcia Andrzeja Kurbskiego pełny drwin i złośliwości. P. nie cieszył się w Inflantach popularnością; wg współczesnych opinii «o Połubenskim zlie rozumieju w owym kraju». Być może z tego względu nie wrócił już do Inflant. W r. 1586 został P. mianowany kasztelanem nowogródzkim. W czasie synodu brzeskiego w r. 1596 był obecny w Brześciu na zgromadzeniu przeciwników unii.

P. po swej matce odziedziczył, wraz z bratem Fiedorem, część włości i miasto Dereczyn w pow. słonimskim (w r. 1599 wykupił dalszą część włości dereczyńskiej). Był także (od r. 1561) dziedzicem Suderwy położonej w pow. wileńskim. W czasie nieobecności P-ego, przebywającego przeważnie w Inflantach, dobrami ziemskimi zarządzali jego urzędnicy (m. in. Andrzej Suszka, będący w ciągłych zatargach z urzędnikami sąsiadów P-ego). Z łaski królewskiej miał, oprócz starostwa wolmarskiego, starostwo wilkijskie (1566) i trykackie, dzierżawę zygwolską (1574) oraz ciwuństwo pojurskie. Gdy P. dostał się do niewoli moskiewskiej, Batory wysłał 21 IX 1577 list do poddanych dzierżawy wilkijskiej i ciwuństwa pojurskiego, w którym nakazał im posłuszeństwo wobec żony P-ego i jej urzędników. Po powrocie P-ego z niewoli król potwierdził mu (1579) dzierżawę wilkijską oraz pojurską, natomiast utracił P. starostwa w Inflantach. W styczniu 1596 włość hłuska została złupiona przez Kozaków Semena Nalewajki. Zarówno P., jak i jego żona byli wyznawcami prawosławia; w r. 1593 zapisali oni wileńskiemu Bractwu Św. Trójcy folwark Suderwy i uposażyli w r. 1594 szkołę cerkiewną; w r. 1601 uposażył P. cerkiew w Dereczynie, ale syn P-ego Aleksander uczył się w kolegium jezuickim w Wilnie (1579). P. zmarł bądź w końcu r. 1607, bądź na początku 1608 r., przed 8 III, kiedy to kasztelanię nowogródzką objął Samuel Wołowicz.

Z małżeństwa z Zofią z książąt Holszańskich P. pozostawił syna Aleksandra (zm. 1616), od r. 1586 dzierżawcę wilkijskiego, od r. 1603 podkomorzego lidzkiego, oraz podobno córkę Bohdanę, która była pierwszą żoną Hieronima Juriewicza Chodkiewicza (zob.).

Estreicher; PSB, III (Chodkiewicz Jan Hieronimowicz), XII (Kazimirski Piotr); Słown. Geogr., III 78; Boniecki; tenże, Poczet rodów; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki; Paprocki; Uruski; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Dovnar-Zapolskij M., Gosudarstvennoe chozjajstvo Velikogo Knjažestva Litovskago pri Jagellonach, Kiev 1901 I 185; Hiärns T., Ehst, Lyf – Und Lettlaendische Geschichte, w: Monumenta Livoniae Antiquae, Riga-Dorpat-Leipzig 1835 I 261, 316–17; Jasnowski J., Mikołaj Czarny Radziwiłł, W. 1939; Karamzin M., Historia państwa rosyjskiego, W. 1827 IX przypis 80, 127, 465, s. 64, 232, 237; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, W. 1912; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1970–2 XVI cz. 2 s. 109, 111–13, 116–17, XVIII cz. 2 s. 87; Lappo J. J., Velikoe Knjažestvo Litovskoe vo vremja ot zaključenia Ljublinskoj unii… 1569–1586, S. Pet. 1901; tenże, Velikoe Knjažestvo Litovskoe vo vtoroj pol. XVI st., Juriev 1911; Natanson-Leski J., Epoka Stefana Batorego w dziejach granicy wschodniej Rzeczypospolitej, Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz., W. 1930 IX z. 2 s. 14–15, 21, 23–5; Seraphim E., Geschichte Liv-, Est-Und Kurlands, Rewal 1896 II 47; Tretiak J., Piotr Skarga, Kr. 1912; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; – Acta Hist., XI; Akta historyczne do panowania Stefana Batorego, Oprac. J. Janicki, W. 1881 s. 60; Akty Juž. i Zap. Ross., I 151; Akty Wil. Archeogr. Kom., XXII; Akty Zap. Ross., III; Arch. Sanguszków, VII; Arch. Zamoyskiego, I; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, III 35–45, VII; Bielski, Kronika, II 1427; Gratulationes… Stephano I …. in fortunatissimum SRM suae Vilnam adventum… a studiosis Coll. Viln. Soc. Jesu, Vilnae 1579; Heidenstein R., Dzieje Polski, Pet. 1857 I 283; Russkaja Istoričeskaja Biblioteka, XXXIII; Sbornik materialov Rady V. Kn. Lit., I 273, 279; Stryjkowski, Kronika Pol., II; – AGAD: ASK III/2 k. 565, 571, Arch. Radziwiłłów, nr 12079; Arch. Państw. w Kr.: Zbiór Rusieckich, t. 124 k. 217, 283; B. Czart.: rkp. nr 2237.

Marek Plewczyński