Rymkiewicz Aleksander Jarosław (1913–1983), poeta, eseista, dramaturg, tłumacz. Ur. 13 IV w Wilnie w rodzinie inteligenckiej o rodowodzie szlacheckim, był synem Wincentego, prawnika, oraz Anny z Ławrynowiczów (zm. 1983).
R. ukończył Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta w Wilnie, a następnie od r. 1932 studiował na Wydz. Prawa Uniw. Stefana Batorego, uzyskując w r. 1937 stopień magistra praw. W okresie studiów związał się z Sekcją Twórczości Oryginalnej Koła Polonistów oraz z grupą poetycką Żagary. Uprawiał w tym czasie sporty – narciarski i żeglarski, należał do Akademickiego Związku Sportowego i Akademickiego Związku Morskiego, brał udział w budowie przystani jachtowej w Jastarni, zdobył puchar przechodni Jezior Trockich (pod koniec życia był współzałożycielem Koła Seniorów Polskiego Związku Żeglarskiego).
R. jeszcze w gimnazjum pisywał wiersze satyryczne, okolicznościowe i liryki, jako poeta zadebiutował w druku w r. 1933 wierszem pt. Klondike w dodatku do nr. 316 dziennika „Słowo” – „W niszy”, zaś w r. 1934 jego utwór Pieśń o dziwolągu został wyróżniony na Turnieju Młodych Poetów w „Wiadomościach Literackich” (wszedł później do poematu Tropiciel). Publikował także swe utwory w „Żagarach”, „Pionach”, „Środach Literackich”, „Kurierze Wileńskim”, „Comoedii” oraz w prasie ogólnopolskiej, m. in. w dodatku „Apel” do „Kuriera Porannego”, w „Pionie” oraz w „Piórze”. Współpracował również z radiem wileńskim, opracowując wspólnie z Czesławem Miłoszem audycje satyryczne. Jego debiutem książkowym był Tropiciel (Wil. 1936, właściwie 1935), wydany nakładem Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP), którego był członkiem od r. 1935. Po ukończeniu studiów był w l. 1938–9 aplikantem sądowym w Wilnie. Uczestniczył w zbiorowej podróży na międzynarodową wystawę w Brukseli, zwiedzając także Francję, Włochy i Austrię. W latach drugiej wojny światowej R. przebywał w Wilnie, m. in. pracując (1943–4) jako robotnik w fabryce obuwia Aleksandra Bernińskiego, dorabiał też handlem biżuterią. W l. 1939–40 po zajęciu Wilna przez Litwę publikował wiersze i utwory satyryczne oraz okolicznościowe w „Kurierze Wileńskim”, utrzymywał kontakty z konspiracyjną komórką propagandową.
W marcu 1945 wyjechał R. z Wilna i początkowo zatrzymał się w Białymstoku, a następnie zamieszkał w Skolimowie pod Warszawą, później zaś w samej Warszawie. W l. 1945–7 pracował w Min. Aprowizacji i Handlu, a w l. 1947–9 był dyrektorem biura Zarządu Głównego ZZLP (w l. 1946–7 wchodził w skład Komisji Kwalifikacyjnej tegoż Związku). W pierwszych latach powojennych współpracował przede wszystkim z prasą katolicką (m. in. z „Tygodnikiem Powszechnym”, „Tygodnikiem Warszawskim”, „Dziś i Jutro”), a także z tygodnikiem „Warszawa” i z „Nowinami Literackimi”. W r. 1948 wziął R. udział w cyklu spotkań autorskich na Warmii i Mazurach, rozpoczynając tym bliski, trwający do końca swego życia związek z tą ziemią. Kierował działem literackim tygodnika „Radio i Świat” (1949–51). W latach pięćdziesiątych był konsultantem Min. Kultury i Sztuki do spraw librett, a także (1954–60) doradcą literackim Polskiego Wydawnictwa Muzycznego. W l. 1964–5 był członkiem zarządu Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich (ZLP) (m. in. sekretarzem). W r. 1960 otrzymał nagrodę literacką im. Włodzimierza Pietrzaka za całokształt twórczości poetyckiej. Był związany ze środowiskiem pisarzy katolickich «Krąg», któremu patronował Instytut Wydawniczy «Pax». W l. 1972–81 należał do rady redakcyjnej miesięcznika „Poezja”, gdzie ogłosił wiele swoich utworów, poza tym współpracował stale z „Twórczością” i „Kierunkami”. W l. 1972–5 był członkiem Głównej Komisji Rewizyjnej oraz w l. 1972–3 przewodniczącym Komisji Statutowej Zarządu Głównego (ZG) ZLP, a w l. 1975–8 przewodniczącym Komisji Kwalifikacyjnej i członkiem Prezydium ZG ZLP, od r. 1978 był członkiem ZG tegoż Związku. Od r. 1947 należał do Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych (w l. 1974–5 był członkiem Sądu Koleżeńskiego), a od r. 1971 do Polskiego PEN-Clubu (w l. 1971–6 członek Zarządu). Odbył kilka podróży zagranicznych – kilka miesięcy przebywał u rodziny w USA, często odwiedzał Jugosławię.
Poemat Tropiciel, którym R. debiutował, uważany jest za jeden ze znamiennych przejawów poetyckiego katastrofizmu. Tytułowy bohater symbolizował złowrogie siły świata, zagrażające człowiekowi. Wizje otrzymały tu wymiar kosmiczny, często R. nawiązywał do eschatologii biblijnej, zespalając ją z inspiracjami branymi z poezji romantycznej. Tonacja katastroficzna wystąpiła także w Potokach (Wil. 1938). Sielankowemu pięknu przyrody i spokojowi tradycyjnego domu zagraża tu zagłada, która nie wywołuje jednak sprzeciwu czy buntu bohatera. Następny zbiór, zatytułowany programowo Z narodem (W. 1947), obejmował wiersze pisane w l. 1939–45, w których R. dawał wyraz przeżyciom wojennym i doświadczeniom pierwszych miesięcy powojennych. Poeta podjął tu tradycje romantyzmu krajowego, a także wczesnej twórczości Adama Mickiewicza, dzięki czemu poezja jego była oceniana jako «ludowa» i «narodowa». Dłuższe jego poematy (m. in. Wojenna jesień) ukazywały wojnę z dystansem w perspektywie wielkiej historii. Inne, bardziej liryczne utwory wyrażały przeżycia człowieka pozbawionego swej «małej» ojczyzny, a pragnącego jak najwięcej z przeszłości ocalić. W coraz większym też stopniu poezja R-a poświęcona była «estetycznemu doznaniu piękna ziemi» (Z. Bieńkowski).
Wydane w r. 1951 (W.) Warszawskie cegły tytułem nawiązywały do realizmu socjalistycznego, ale tematyką bliskie były zbiorowi poprzedniemu; doszły tu też do głosu nostalgiczne wspomnienia utraconej krainy młodości – krajobraz Wileńszczyzny nakładał się na pejzaże Warmii i Mazur (cykl Wieniec jezior). Niektóre utwory, jak poemat Polarna ballada (wyróżniony na ogólnopolskim konkursie olimpijskim w r. 1948), łączyły opis przyrody z obrazem człowieka-zdobywcy, kształtowanego na miarę antycznych herosów. Oba nurty znalazły rozwinięcie w następnych tomach poety. Tematyka sportowa wypełniała tom Niezbrojni zwycięzcy (W. 1952, III nagroda na ogólnopolskim konkursie olimpijskim t.r.), opiewający bohaterów rozmaitych dyscyplin w obrazach uwznioślonych i patetycznych, oraz poematy zawarte w Himalajskich namiotach (W. 1958). Całość swoich sportowych poezji zebrał R. w tomie Śnieżne i błękitne stadiony (W. 1979). Tematykę dotyczącą Warmii i Mazur kontynuował R. w zbiorze Krajobrazy i ludzie (W. 1956), zwłaszcza w cyklu Ziemia serdecznie znajoma, jak również w późniejszych tomach poetyckich. Pojawiały się w tych wierszach także liczne motywy patriotyczne oraz reminiscencje historyczne. Utwory oparte na motywach warmińsko-mazurskich zebrał R. w tomie Leśna nić Ariadny (Olsztyn 1983), poprzedzonym własnym wstępem.
W r. 1958 wydał R. zbiór Bruzdy boskich pługów (W.), zbiór utworów głównie o problematyce moralno-religijnej, a wśród nich obszerny poemat Jasnogórska litania. Tonacja religijna charakteryzuje także utwory ze zbioru Faryzeusze i patroni (W. 1960), ukazując różne odmiany postaw moralnych, zwłaszcza w kontekście doświadczeń okupacyjnych. Promień dla artysty (W. 1965) oraz Dziki powój (W. 1968, tom nagrodzony na Ogólnopolskim Festiwalu Poezji w Łodzi w r. 1969) przynosiły przede wszystkim lirykę krajobrazową; pejzaż – wobec kryzysu różnych wartości, także moralnych – stawał się dla poety źródłem harmonii i ocalenia dla człowieka. Krajobraz był nadto w coraz większym stopniu dla R-a także wyrazem polskości, zaś prowincja i wieś – jej prawdziwym centrum. Coraz częściej pojawiały się też w poezji R-a akcenty antyurbanistyczne, a nawet antycywilizacyjne, zapowiadające nowe zagrożenia dla człowieka i nawiązujące świadomie do tonacji katastroficznej jego przedwojennych utworów. Pisał on również utwory programowe, w których opowiadał się za tradycją a przeciw nowatorstwu, za poezją narodową, nie zaś opierającą się na wzorach przejmowanych z zewnątrz. Ślepi drwale (W. 1971) oraz Polskie drzewa (W. 1972) rozszerzały i wzbogacały nurt pejzażowy w poezji R-a. W pierwszym z tych tomów widoczne były nawiązania romantyczne, wyrażające się m. in. w kreacji świata czarodziejsko-magicznego o nastroju balladowym, drugi zaś wypełniały dwa cykle – poświęcone roślinom i ptakom. W Kuflu warszawskim (W. 1976) powrócił R. do epiki w kształcie gawędy historycznej, zwłaszcza w utworze tytułowym, osnutym wokół wydarzeń z końca XVIII w. Wśród wierszy z ostatniego okresu coraz częściej pojawiały się utwory oparte na przeżyciach związanych z pasją myśliwską poety. Najpełniejszy wyraz znalazły one w Srebrnym jeleniu (W. 1978), ale tematyka ta w coraz większym stopniu była pretekstem do ukazania wzajemnych relacji człowieka i przyrody. W utworach z tego tomu pojawiły się także refleksje nad przemijaniem życia i śmiercią.
Poezja R-a początkowo rozwijała się w kręgu oddziaływań poetyki awangardowej, później jednak pisarz przeciwstawiał się jej zasadom, nawiązując do tradycji, przede wszystkim barokowo-sarmackiej i romantycznej. R. świadomie sytuował się poza modami i aktualnymi tendencjami poetyckimi, a nawet im się programowo sprzeciwiał. Widoczne to było zarówno w deklaracjach poetyckich, jak i w zachowaniu stroficzności wiersza oraz kontynuacji utrwalonych w tradycji gatunków poetyckich, m. in. epickich (poemat opisowy, gawęda), które przez część krytyki atakowane były za rozwlekłość i anachroniczność. R. dążył stopniowo do poezji coraz bardziej uproszczonej i komunikatywnej, świadomej swoich powinności moralnych i obywatelskich, stąd dużą rolę odgrywały w niej również elementy retoryczne i dydaktyczne. Wybory poezji R-a ukazywały się w l. 1953, 1959, 1970 oraz w r. 1971.
R. uprawiał także od r. 1949 twórczość dla dzieci, wydając poematy i zbiory wierszy, m. in. Przygody Gucia Pingwina (W. 1950), Jak bóbr ukradkiem wędrował z niedźwiadkiem (W. 1958) oraz Gadanie baranie. Książeczka dla dzieci (Ł. 1970). Sięgał on tu po formę bajki i poematu opisowego, wprowadzał elementy moralizatorskie, refleksyjne, żartobliwe, a nawet autobiograficzne. Wydał również widowisko dziecięce pt. Zabawa w teatr (W. 1969). Dla starszych dzieci i młodzieży pisał R. liczne utwory dramatyczne, drukowane najczęściej w „Teatrze Ludowym”; wybór ich ukazał się w książce Lotniejsza od ptaka (Ł. 1980). W większości z nich występowała tematyka historyczna, najczęściej związana z przeszłością Warmii, Mazur i Pomorza. Utwory R-a były realizowane przez Teatr Telewizji. Pisał R. również teksty słuchowisk radiowych oraz piosenek. Za twórczość radiową dla dzieci i młodzieży otrzymał w r. 1965 nagrodę Komitetu do Spraw Radia i Telewizji.
R. tłumaczył utwory z literatury bułgarskiej, czeskiej, rosyjskiej, słowackiej i węgierskiej, pieśni ludowe różnych narodów oraz teksty librett operowych, m. in. „Manru” Ignacego Paderewskiego (pióra A. Nossiga) oraz „Wesela Figara” W. A. Mozarta, jego zaś utwory przełożono na języki: angielski, niemiecki, białoruski, rosyjski i ukraiński. W ostatnich latach życia R. rozpoczął pisanie wspomnień, poświęconych głównie swoim związkom z Pojezierzem Mazurskim, bogatej rodzinnej tradycji; nie otrzymały one jednak pełnego i ostatecznego kształtu (po śmierci R-a zostały wydane w r. 1985 w Olsztynie w tomie Podróż do krainy szczęśliwości). W r. 1983 otrzymał R. nagrodę literacką I stopnia ministra kultury i sztuki. Zmarł 26 IX 1983 w Iławie, został pochowany 30 IX na cmentarzu na Bródnie w Warszawie. Był odznaczony m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1970).
Pamięci R-a poświęcił Czesław Miłosz wiersz „Zima” (w zbiorze „Nieobjęta ziemia”, Kr. 1988), do kilku jego utworów napisał muzykę Stefan Kisielewski.
R. był żonaty (ślub 7 III 1939) z Anną z domu Rouba (zm. 1969), z którą miał synów: Andrzeja (zm. 26 XII 1988), mgr. inż. mechanika, i Jacka, informatyka, oraz córkę Krystynę (zm. 6 I 1991), geografa, zamężną Horodyską. W r. 1971 ożenił się po raz drugi z Ireną z domu Jakst.
Fot. w: Rymkiewicz A., Podróż do krainy szczęśliwości, Olsztyn 1985 i Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 6, I; – Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., II; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Literatura Pol. Enc., II (A. Zieniewicz); Nowy słownik literatury dla dzieci i młodzieży, W. 1984 (Kwiatkowska M. M.); – Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, Wyd. 3., W. 1977; Bereś S., Profecja i kronika, „Mies. Liter.” 1979 nr 8 s. 55–69; Brudnicki Z. J., Spadkobierca romantyków, „Poezja” 1984 nr 5 s. 50–64; Czachowski K., Poezja A. Rymkiewicza, „Dzien. Liter.” 1948 nr 14; Czechowicz J., Wyobraźnia stwarzająca, L. 1972 s. 270–3; Czernik S., Poezje Rymkiewicza, „Twórczość” 1948 z. 3 s. 113–15; Gnarowski A., Świat słowem kreowany, „Życie Liter.” 1989 nr 39; Jastrzębski Z., Bez wieńca i togi, W. 1967 s. 150–7; Jurkowski S., Wrażliwość i autentyzm, „Odrodzenie” 1983 nr 1; Kłak T., Czasopisma awangardy, Wr. 1979 II; Kryszak J., Katastrofizm ocalający, Wyd. 2., Bydgoszcz 1985; [Kuncewicz P.] Krzysztof P., Powojenna twórczość A. Rymkiewicza, „Tyg. Powsz.” 1954 nr 38; Lichański S., Poeta ziemi i narodu, „Poezja” 1966 nr 2 s. 92–7; tenże, „Potoki” Rymkiewicza, „Pion” 1939 nr 9; Matuszewski R., Literatura po wojnie, W. 1948 s. 207–11; Mętrak K., Rozrachunek, „Twórczość” 1968 nr 12 s. 141–3; Natanson W., O poezji Aleksandra Rymkiewicza, „Twórczość” 1967 nr 8 s. 81–6; Sprusiński M., Nie zgasła pierwszych wiosen łuna, „Poezja” 1968 nr 8 s. 89–90; Staniszewski A., Warmia i Mazury w poezji A. Rymkiewicza, „Życie Liter.” 1987 s. 38 (fot.); Waśkiewiez A. K., Poeci dwudziestolecia międzywojennego, W. 1982 II 135–57; Wróblewska T., Aleksander Rymkiewicz, „Tyg. Kult.” 1966 nr 5; Zagórski J., Ten, co nie stracił wzroku, „Poezja” 1966 nr 2 s. 92–7; Zaleski M., Przygoda Drugiej Awangardy, Wr. 1984; Zawodziński K. W., Liryka polska w dobie jej kryzysu, „Przegl. Współcz.” 1939 nr 7 s. 82–3; Zieniewicz A., Idące Wilno, W. 1987, passim; – [Kisielewski S.] Kisiel, Widziane inaczej. Moje śmierci, „Tyg. Powsz.” 1983 nr 48; Koprowski J., Przeszłość nie umiera, W. 1987 s. 112–13; Putrament J., Pół wieku, W. 1961; Rymkiewicz A., Jak zostałem pisarzem?, „Kierunki” 1974 s. 28; Źródła do historii awangardy, „Arch. Liter.” T. 24: 1981; – „Poezja” 1981 nr 5/6; „Tyg. Powsz.” 1983 nr 41; „Życie Warszawy” 1983 nr 229, 231, 233, 235, 236, 237, 1984 nr 229; – Nekrologi z r. 1983: „Kierunki” nr 41, 42 (T. Jodełka-Burzecki, Z. Lichniak), „Ład” nr 48 (J. Galińska), „Tu i Teraz” nr 44 (J. K.), „Tyg. Kult.” nr 41 (S. Jurkowski), „Życie Liter.” nr 48 (W. Natanson); – Mater. Red. PSB: Ankieta Red. Who’s Who z r. 1979.
Tadeusz Kłak