Jelski Aleksander, pseud. Bocian z nad Ptycza, Litwin obywatel (1834–1916), założyciel Biblioteki i Muzeum Starożytności w Zamościu w pow. ihumeńskim, publicysta, pisarz historyczny, etnograf, ziemianin. Ur. 4 VI w dziedzicznych Dudziczach w pow. ihumeńskim byłej gub. mińskiej, był drugim synem Karola, chorążego pow. ihumeńskiego, i Ludwiki Steinberg (Stemberg), bratem Michała, skrzypka i kompozytora. J. uczęszczał do niemieckiej szkoły początkowej w Lasdehnen (rejencja gąbińska), następnie ukończył gimnazjum klasyczne w Mińsku Litewskim (1852). W l. 1852–6 odbył służbę wojskową uczestnicząc w wojnie tureckiej i uzyskał stopień porucznika. Po śmierci ojca (1857) odziedziczył wieś Zamość wraz z folwarkiem, w którym rozwinął celową akcję ulepszenia systemu uprawy i hodowli. W r. 1858 poślubił J. Helenę Kałęczyńską (1838–1901), z którą (prócz dwu zmarłych w dzieciństwie córek) miał syna Jana (adwokata w Mińsku) i córkę Aleksandrę (późniejszą żonę Zygmunta Glogera).

Poza gospodarowaniem w majątku, gdzie przeprowadził meliorację gruntów, uporządkował gospodarkę leśną, założył wzorowy ogród i sad, cegielnię, hodowlę ryb i uregulował sporne sprawy serwitutowe (1876), J. był od 1861 r. sędzią pokoju drugiego okręgu w pow. ihumeńskim, członkiem kuratorii przy gimnazjum realnym w Mińsku Litewskim w l. 1882–7 oraz od r. 1901 kuratorem honorowym powiatowego Tow. Wzajemnej Asekuracji od ognia. Rozwinął również działalność publicystyczną i literacką. Od r. 1860 ogłaszał w „Kurierze Wileńskim” artykuły oraz broszury poświęcone kwestii uwłaszczenia chłopów (Uwagi w kwestyi włościan, W. 1884) oraz walce z pijaństwem na wsi. J. był gorliwym propagatorem tej akcji od chwili objęcia w posiadanie Zamościa, zlikwidował propinację w r. 1857, a od r. 1898 był kuratorem trzeźwości w pow. ihumeńskim. Podobnym celom służyły gawędy dla ludu wydane w Petersburgu, pisane wierszem po białorusku Synok (1895), Vybirajma sia u pročki (1896), Slova ob prozlotoj harely (1896), Hutarka o tom jakaja maja byt Ziamla i Vola (Wil. 1906). Na temat spraw rolniczo-ekonomicznych zabierał wielokrotnie głos na łamach pism warszawskich: w „Tygodniku Rolniczym” (od 1874), „Gazecie Rolniczej” (1878– 84), „Gazecie Warszawskiej” (1881), „Ekonomiście” (1883), „Przyjacielu Zwierząt” (1885), „Hodowcy” (1885) i w „Tellusie” (1887), nadto pomieścił kilka artykułów w „Kalendarzu Rzymsko-Katolickiego Tow. Dobroczynności w Petersburgu” (1897–1903).

J. był samoukiem. Podkreślał to w liście do Leonarda Lepszego z 16 VIII 1902 r.: «nie mam wcale pretensji do jakiegoś autorytetu naukowego, nie posiadam bowiem stopnia, chociaż pracowałem żarliwie… na niwie piśmiennictwa ojczystego. Była to tedy praca jeno z Bożej łaski, dzięki pewnemu uzdolnieniu, zapału do wiedzy w kierunku społeczno-historycznym i literackim, pozycja zaś skromna, ale niezależna dawała mnie możność samokształcenia się od młodości aż do lat sędziwych». Mimo braku odpowiedniego przygotowania J. – idąc za wzorem współczesnych sobie badaczy-amatorów i «zbieraczy starożytności» – przez pół wieku zajmował się tematyką z pogranicza historii literatury i etnografii oraz historycznymi badaniami regionalnymi, głównie Białorusi i Litwy. «Cichy i staranny szperacz i wyszukiwacz pamiątek krajowych» – jak sam siebie określał – rozpoczął po r. 1864 gromadzić w swym majątku naukowe zbiory archiwalne, biblioteczne i muzealne. Składały się one z blisko 20 tysięcy pozycji rękopiśmiennych (przeważnie XVII–XIX w.), biblioteki liczącej ok. 7 tysięcy tomów oraz bogatych zbiorów ikonograficznych (ilość rzadkich rycin i sztychów przekraczała 1000), numizmatycznych, archeologicznych oraz dzieł sztuki (zwłaszcza obrazów XVIII w. oraz saskiej porcelany). Ze zbiorów, które nosiły nazwę Biblioteki i Muzeum Starożytności A. J-ego, korzystało wielu uczonych, m. in. Tadeusz Korzon, Zygmunt Gloger, Michał Rolle, Józef Bieliński, Leopold Meyet, Józef Uziębło, Samuel Dickstein, Włodzimierz Spasowicz, Marian Sokołowski i wielu innych. W l. 1914–8 zbiory J-ego uległy zniszczeniu i rozproszeniu, znaczna ich część jednak znalazła się dzięki darom J-ego (np. w r. 1900 z okazji jubileuszu UJ), a także dzięki spadkobiercom, w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej (rękopisy), Muzeum Narodowego w Krakowie (obrazy) i gabinetu katedry archeologii UJ – w sumie uratowało się 20 tysięcy przedmiotów. Część rękopisów ofiarował J. archiwum Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie (1907).

Obfity dorobek historyczno-etnograficzny J-ego z l. 1872–1908, liczący przeszło tysiąc pozycji bibliograficznych, obejmuje artykuły i rozprawy, przeważnie z zakresu historii regionalnej (np. monografie Mińska, Nieświeża, Kłecka, Pińska, Kobrynia, Mira, Korelicz, Szczors, Rzeczycy, Mozyrza, Nowogródka, Ihumenia, Nieświeża i Słucka), oraz liczne recenzje i nekrologi, rozrzucone w kilkudziesięciu czasopismach (rejestrują je dwie autobiografie: drukowana w kalendarzu „Ruch” 1889 oraz rękopiśmienna z r. 1902), głównie w „Przeglądzie Literackim”, dodatku do petersburskiego „Kraju” (1885–99), a także w pismach warszawskich: „Wieńcu” (1872), „Kłosach” (1877), „Tygodniku Powszechnym” (od 1880), „Gazecie Warszawskiej” i „Kurierze Warszawskim” (od 1881), „Chwili” (od 1886), „Bibliotece Warszawskiej” (1890), „Przeglądzie Katolickim” (1905), „Niwie” (1907), w krakowskich „Wiadomościach Numizmatyczno-Archeologicznych” (1896) oraz w wydawnictwach Akademii Umiejętności (Wiadomość historyczna o pastami Radziwiłłowskiej w Słucku, 1894, Wiadomość historyczna o fabryce szkieł i zwierciadeł ozdobnych w Urzeczu Radziwiłłowskim na Litwie, 1899). Nadto na łamach „Słownika Geograficznego” (1880–96) oraz w „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej” (od 1890) opracował J. blisko 10 tysięcy haseł opisujących wszystkie powiaty i miejscowości guberni mińskiej oraz historię Białorusi, jej kulturę i język. Najważniejsze źródłowe prace historyczne J-ego to Rys dziejów gospodarstwa krajowego w zestawieniu z obyczajami narodu od czasów pierwotnych aż do ostatnich (2 t., Kr. 1893–7), Zarys obyczajów szlachty w zestawieniu z ekonomiką i dolą ludu w Polsce i Litwie (2 t., Kr. 1897–8), Sylwetki zasłużonych niewiast polskich z nad Niemna, Dniepru i Dźwiny (Wil. 1906), Dzieje dyecezyi mińskiej w zarysie (Mińsk 1907). Prace te – wg opinii Franciszka Bujaka – mimo niedostatków metodycznych, zawierają wartościowe informacje i materiały. J. gromadził również rękopiśmienne notaty do bibliografii Białorusi, słownika biograficznego zasłużonych postaci guberni mińskiej, a także materiały etnograficzne zbierane w czasie licznych swych wędrówek i badań terenowych (m. in. razem z Z. Glogerem) w zakresie białoruskiej literatury ludowej, demonologii i gwary żebraczej. Poza głównym nurtem swych zainteresowań J. popularyzował również twórczość Mickiewicza jako tłumacz (przekład białoruski 1 księgi „Pana Tadeusza”, Lw. 1893) i monografista (np. Adam Mickiewicz na Białorusi, „Kraj” 1885 oraz rozprawy w „Księdze pamiątkowej na uczczenie setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza, 1798–1898”, W. 1899). Tłumaczył również prace psychologiczne Juliana Ochorowicza („Ljubov, prestuplenije i nravstvennost”, Mińsk 1876, „Ob osnovnych protivorečijach v naich znanijach o vselennoi”, Minsk 1877), ogłosił też kilka broszur z zakresu pedagogiki i etyki społecznej po rosyjsku i po polsku (np. Na skolko razvitije čuvstva sostradanija k životnym obezpečivaet nravstvennost čelovečestva, jego umstvennye i socialnye interessy, Minsk 1879, Zgubny kult obczyzny u nas, Pet. 1901, Co to jest zbytek, Pet. 1903, Znaczenie sławy ludzkiej, W. 1905 i wiele innych). Działalność publicystyczna i naukowa J-ego przyniosła mu uznanie w postaci tytułu członka współpracownika Cesarskiego Wolno-Ekonomicznego Towarzystwa w Petersburgu (1885), Komisji Historii Sztuki Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie (1892) oraz wyboru na jednego z trzech przewodniczących sekcji trzeciej (Archeologii i Historii Sztuki) na III Zjeździe Historyków Polskich w Krakowie (1900). J. brał również udział w zjazdach archeologicznych w Wilnie (1893) i w Rydze (1896). Zmarł 27 VIII 1916 r. w swym majątku Zamość, pochowany w Dudziczach.

Estreicher; Finkel, Bibliografia; Bibliografia historii Polski 1815–1914, T. wstępny, W. 1954; Bibliografia historii Polski XIX wieku, Wr. 1958 I; Baltramajtis S., Sbornik bibliografičeskich materialov dlja geografii, istorii, istorii prava, statistiki i etnografii Litvy. Izd. 2., S. Peterburg 1904; Kołodziejczyk E., Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1911; Maliszewski, Bibliografia pamiętników; Adam Mickiewicz. Zarys bibliograficzny, Oprac. I. Śliwińska, W. Roszkowska, S. Stupkiewicz, W. 1957; Głos 1886–1899, Bibliografia zawartości, Wr. 1955; Indeks t. 1–39, Oprac. J. Gajek i Z. Malewska, „Lud” T. 40: 1953; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I; Enc. Org. (1898–1904); W. Enc. Ilustr., (życiorys oprac. na podstawie autobiografii J-ego); Ilustr. Enc. Trzaski: W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Enc. Ultima Thule; Bar, Słownik pseudonimów; Masanov J. F., Slovar psevdonimov russkich pisatelej, učenych i obščestvennych dejatelej, Moskva 1956 I 41; Boniecki; Uruski; Spis uczonych i literatów piszących po polsku, „Ruch. Kalendarz encyklopedyczny” (W.) 1889 s. 100–2; Maliszewski E., Zmarli krajoznawcy, „Ziemia” 1914–1919 V 551; Chwalewik, Zbiory pol. II 536; – Bujak F., Praca naukowa na prowincji, „Nauka Pol.” 1923 IV 101–2; German F., Aleksander Rypiński, „Etnografia Pol.” 1962 VI 279; Giełżyński W., Prasa warszawska 1661–1914, W. 1962; Kościałkowski S., Z dziejów ofiarności na rzecz nauki i nauczania na Litwie, „Nauka Pol.” 1925 V 293; Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie urządzonego przez Tow. Historyczne Lwowskie w dniach 4, 5 i 6 czerwca 1900, Kr. 1901 II 7, 151; Pobóg-Malinowski W., „Gmina” i jej redaktor, „Niepodległość” T. 4: 1931 s. 210; Syska H., Zygmunt Gloger, W. 1963 s. 54–6, 93, 111 ; Świadomy, Śp. Helena z Kałęczyńskich Aleksandrowa Jelska, St. Petersburg 1901; – Kirkor A. H., Ze wspomnień wileńskich, „Dzien. Pozn.” 1885 nr 42 s. 2; Krzywicki L., Dzieła, W. 1960 IV; Stempowski S., Pamiętniki (1870–1914), Wr. 1953; [Talko-Hryncewicz J.] Jan Iłgowski, Z wycieczki na Białoruś, „Kraj” 1891 nr 37 s. 7; – „Czas” 1916 nr 484 s. 3; „Kwart. Hist.” 1916 z. 3/4 s. 473; „Rocz. AU” 1893/4 [druk.] 1894 s. 33; – Zbiory Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Autobiografia J-ego z r. 1902; B. Jag. rkp. 6508 IV; B. PAN w Kr.: rkp. 4610; B. Ossol. rkp. 6213/III, 7699/II, 8032/I; Lietuvos Mokslų Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: Rankraščiu Skyrius F.151–1021 (autobiografia); – Informacje Andrzeja Romanowskiego z Kr.

Wiesław Bieńkowski