Szczęsny Aleksander Jerzy, krypt. i pseud.: AS, Civis Varsoviensis (1885–1929), poeta.
Ur. 19 VIII w Warszawie, w rodzinie wyznania ewangelicko-reformowanego, o silnych tradycjach patriotycznych, był synem Michała i Marii z Tyszkowskich.
Mimo trudnych warunków materialnych, S. podjął w r. 1898 naukę w warszawskim rządowym gimnazjum realnym. Ukończył je w r. 1904, po czym odbył staż księgarski w Zakładach Wydawniczych Michała Arcta. Zatrudniony następnie w biurze Zarządu Kolei Nadwiślańskich, poświęcał wolny czas samokształceniu; z czasem zasłużył sobie na miano erudyty (S. Napierski). Dzięki zainteresowaniom bibliofilskim nawiązał znajomość z Zenonem Przesmyckim (Miriamem) i służył mu pomocą w wyszukiwaniu norwidianów. S. zadebiutował w r. 1907 w dziesiątym tomie „Chimery” (z. 30) wieloczęściowym poematem prozą Liryka oraz dwoma wierszami, które weszły w skład zamykającej ostatni tom czasopisma Antologii, zawierającej utwory młodych poetów z kręgu Miriama.
W r. 1908 wydał S. zbiór trzech opowiastek «dla młodzieży» pt. Spadkobierca skarbów ojcowskich (W., wyd. następne W. 1930); przypisuje się mu też autorstwo książek Dla naszej dziatwy. 40 ciekawych i zajmujących bajeczek (Weissensee 1910) oraz 30 bajeczek dla małych czytelników (Weissensee 1910), jednak wydaje się to atrybucją błędną. W r. 1908 po raz pierwszy wyraził S. poparcie dla pisarzy walczących o prawa socjalne; jego podpis znajduje się wśród niemal dwustu sygnatariuszy „Deklaracji autorów”, ułożonej przez Stefana Żeromskiego, Jana Lemańskiego, Jana Lorentowicza i Przesmyckiego, a ogłoszonej w październiku 1908 w „Nowej Gazecie”. W l. 1907–12 publikował S. w dodatku do tego dziennika, zatytułowanym „Literatura i Sztuka”. Swoje utwory ogłaszał także w „Tygodniku Ilustrowanym” (1908), „Wolnym Słowie” (1908, wiersz pt. Śmiech), „Witeziu” (1908), „Sfinksie” (1908–1909), „Krytyce” (1909), „Przeglądzie Krytyki Artystycznej i Literackiej” (1909, próba krytyczna O odpowiedzialności artysty-twórcy), „Miesięczniku Literackim i Artystycznym” (1911, dyptyk Dzień, filozoficzna proza poetycka Mądrość serdeczna. Z cyklu „O pozornej historii Rzeczy ludzkich) oraz „Sztuce” (m.in. scena liryczna Rozmowa, poetycka recenzja „Sułkowskiego” Żeromskiego pt. Słowo o bohaterstwie żywota oraz cykle wierszy Oczy. Miasto i Oczy. Ziemia). W pracach koncepcyjnych „Sztuki” uczestniczył co najmniej od początku r. 1911, a w marcu t.r. wziął udział w zebraniu założycielskim komitetu redakcyjnego, które odbyło się w Warszawie w mieszkaniu Franciszka Siedleckiego przy ul. Hortensji 3. Wraz z Siedleckim, Janem Rundbakenem i redaktorem naczelnym, Henrykiem Juszkiewiczem, bezskutecznie zabiegał o przystąpienie Przesmyckiego do zespołu. Podobnie jak większość członków redakcji opuścił ją w pierwszych miesiącach r. 1912 w proteście przeciw samowoli Juszkiewicza, który cały tom czasopisma zapełnił miernej wartości wierszami swego zmarłego przyjaciela, Zygmunta Zenona Idzikowskiego.
W r. 1912 ogłosił S. swój pierwszy tomik poetycki To, co się stało (W.); dzięki rekomendacji Przesmyckiego książka ukazała się w wydawnictwie Jakuba Mortkowicza, w serii „Pod Znakiem Poetów”. Życzliwie przyjął ją Bolesław Leśmian, który chwalił autora za zdolność do «zatrzymania uwagi na błahym pozornie drobiazgu» („Liter. i Sztuka” 1912 nr 151), jednak większość krytyków, m.in. Zdzisław Dębicki, Adam Grzymała-Siedlecki, Walery Gostomski, odniosła się do tego debiutu z rezerwą, uznając apriorycznie, że zasygnalizowane w tytule i konsekwentnie przez poetę przeprowadzone obniżenie języka stoi w sprzeczności z symbolistyczną poetyką, a solidarność z udrękami zwykłego człowieka – z artystostwem. W istocie był to świadomy zabieg wciągnięcia obszarów peryferyjnych w sferę wyższego piękna, a zarówno urbanizm, jak i sposób jego ujmowania przez S-ego łączyły się z dążeniami innych autorów końca Młodej Polski (Leopold i Ludwik Staffowie, Stanisław Miłaszewski, Feliks Przysiecki) i zapowiadały poetykę codzienności Skamandra. Już po złożeniu pierwszego zbiorku kontynuował S. tę tematykę w cyklu poematów prozą Miasto („Prawda” 1912 nr 50, 1913 nr 2, 5, 14), ale przed pierwszą wojną światową nie udało mu się zamknąć kolejnego tomu.
W r. 1912 (z datą 1913) opublikował S. u Mortkowicza zbiór ilustrowanych przez Zdzisława Eichlera baśniowych przypowieści pt. Kolorowe okienko (W.), w których powszednie przedmioty nabierają cech cudownych (Dziadek do orzechów, Dziurka od klucza). Dzięki Przesmyckiemu oraz Jakubowi i Janinie Mortkowiczom nawiązał w r. 1913 współpracę z pisarzami (Żeromskim, Władysławem Orkanem i innymi), skupionymi wokół redagowanego przez Mortkowiczową i Stefanię Sempołowską nowoczesnego dwutygodnika ilustrowanego dla młodzieży „Z bliska i z daleka”; ogłaszał w nim wiersze i poematy, m.in. Bajkę (nr 4), Obłoki (nr 7, dod. dla dzieci „W słońcu”), Szopka (nr 11–12). Również w r. 1913 (z datą 1914) wydał stylizowane na utwory średniowieczne, a zarazem ludowe Baśnie wiosenne (W.), ilustrowane przez Zofię Plewińską. W r. 1914 opracował dla Mortkowicza sześć baśni H. Ch. Andersena; ukazały się one ze słynnymi ilustracjami Edmunda Dulaca (pojedyncze baśnie, „Opowiadanie wiatru” i „Syrena”, zostały wydane osobno, W. 1914, wyd. 2, W. 1928).
Pod koniec r. 1914 w almanachu Koła Samopomocy przy Tow. Literatów i Dziennikarzy w Warszawie „Nowina” (W. 1914–15, zgoda cenzora na druk z 9 XII 1914) ogłosił S. wiersz Życie. Wraz z Rundbakenem i Arturem Górskim był współautorem dwóch innych książek zbiorowych: zredagowanych przez siebie Wigilii (W. 1914, z uwypukloną datą dzienną 24 XII), w których zamieścił Kolędę – poemat prozą o przemianie artysty w członka wspólnoty narodowej oraz pierwszego tomu dwutomowego Godła (W. 1915), w którym ogłosił prozę poetycką O Człowieku Łaski; redaktorem tego tomu był Górski, a S. nakładcą. W r. 1915 publikował też S. utwory w „Widnokręgu”, „Myśli Polskiej” (tu m.in. wiersz Wyznanie przygodne) i „Bluszczu”; do dwóch ostatnich czasopism pisał również w latach następnych. T.r. wydał w Warszawie u Mortkowicza poetycki szkic powieściowy dla dzieci Pieśń białego domu, a w poł. r. 1916 ogłosił gawędę geograficzno-historyczną O cudownej ziemi i ludzkim ukochaniu (W.). Patriotyczną medytację Dzieciństwo i – dzisiaj, odwołującą się do wspomnień rodzinnych o bitwie pod Raszynem, przeznaczył do almanachu dla młodzieży „W pamiętnym roku wojny” (W. 1916), przygotowanym przez autorów ze środowiska rozwiązanego na początku wojny dwutygodnika „Z bliska i z daleka”. W r. 1917 ofiarował wiersz Sumienie «Wydawnictwu zbiorowemu na powiększenie funduszy przy Głównym Komitecie Ratunkowym w Lublinie dla wysiedleńców wołyńskich, z przeznaczeniem do tomu zbiorowego „Warszawa Wołyniowi”» (W.).
Na przełomie l. 1917 i 1918 wstąpił S. do POW; tezy Andrzeja Boleskiego, że publikował w jej organie „Rząd i Wojsko” nie udało się potwierdzić. W r. 1918 ponownie nawiązał współpracę z „Nową Gazetą”; zamieścił w niej kilka wierszy dedykowanych Józefowi Piłsudskiemu, z których wyróżniał się opublikowany w wydaniu popołudniowym nr. 139, a przedrukowywany potem m.in. jako Stara myśl, liryk Na dzień 19 marca 1919. W tym czasie odbył Wyższe Kursy Administracji Państw. w Warszawie, a po ich ukończeniu 15 VII t.r. został zatrudniony jako wolontariusz w Min. Pracy i Opieki Społecznej. W grudniu Przesmycki, wówczas podsekretarz stanu w Min. Ochrony Kultury i Sztuk Pięknych, bezskutecznie proponował S-emu zmianę miejsca pracy; S. tłumaczył w liście do Miriama, że woli «pozostać przy dotychczasowych obowiązkach, w pracy dla biedy, z której sam wyrósł szukać poezji i piękna». W r. 1919 oddelegowano S-ego na kilkumiesięczną praktykę do Paryża. Od r. 1920 do śmierci redagował pismo urzędowe Ministerstwa „Praca i Opieka Społeczna”. Wraz z Górskim, Żeromskim, Lorentowiczem i innymi «pisarzami polskimi lewicy społecznej» zaprotestował w maju 1920 «przeciw wykorzystywaniu propagandowemu i znieważaniu słów „socjalizm” i „rewolucja”» w kraju ducha «wiecznego rewolucjonisty»” („Robotnik” 1920 nr 129, „Trybuna” 1920 nr 23). T.r. walczył jako ochotnik w wojnie polsko-sowieckiej.
W r. 1920 opublikował S. tomik wierszy Tarnina (W.), złożony głównie z utworów patriotycznych. Ogłosił też zbiór umoralniających wierszyków dla dzieci Dla was (W. 1921), opatrzony rysunkami Witolda Rożena. Dn. 22 X 1920 został wybrany do zarządu oddz. warszawskiego Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP). Wraz z Karolem Irzykowskim, Stanisławem Miłaszewskim i Eugeniuszem Popoffem opracował umowę wydawniczą, porządkującą wzajemne zobowiązania autorów i wydawców, czyli tzw. kontrakt normalny. Zabiegał też o powołanie Spółdzielczego Stow. Wydawniczo-Księgarskiego, ale mimo wieloletnich starań nie udało mu się projektu zrealizować. Dn. 14 IV 1921 wszedł w skład Komisji Gospodarczo-Dochodowej i wyjednał szereg subwencji rządowych w szczególnie trudnym dla ZZLP okresie. Latem t.r. przystąpił do akcji odczytów objazdowych. Wsparł też wysunięty przez Cezarego Jellentę pomysł tzw. Czarnych Kaw, czyli biletowanych spotkań, które od jesieni odbywały się w Warszawie w lokalu Polskiego Klubu Artystycznego; oprócz S-ego brali w nich udział Wacław Sieroszewski, Emil Zegadłowicz, Leon Rygier i Edward Kozikowski. W ramach «Czarnych Kaw» urządzono też z inicjatywy S-ego wieczór z okazji setnej rocznicy urodzin Cypriana Norwida. Jako delegat oddz. warszawskiego S. uczestniczył 2–4 II 1922 w Zjeździe Delegatów ZZLP. Publikował w tym czasie w „Trybunie” (1920), „Nowym Przeglądzie Literatury i Sztuki” (1921), „Ponowie” (1921) i „Przeglądzie Warszawskim” (1923). W czasopiśmie dla dzieci „Wieniec i Pszczółka” ogłosił w r. 1925 (nr 12–13) baśń O tym, jak kiedyś miesiące brata swego marca obdarowały. W czerwcu 1929 projektował z Sieroszewskim i Kozikowskim ankietę w sprawie warunków życia i pracy literatów polskich. W Min. Pracy i Opieki Społecznej awansował w tym okresie na stanowisko radcy. Zmarł 28 VIII 1929 w Zakopanem, został pochowany 4 IX w Warszawie na cmentarzu ewangelicko-reformowanym (kw. N–2–86).
W zawartym 12 VIII 1910 w Warszawie małżeństwie z Anną ze Stokowskich (zm. 1968) miał S. syna Adama (1912–1981).
Nieukończony przez S-ego tom poetycki Pieśń o drodze przygotowali do druku Maria Kuźmińska (siostra Rundbakena) i Andrzej Boleski; zbiór ukazał się w serii nowej „Pod Znakiem Poetów” w Wydawnictwie Mortkowicza (W. 1932 [1931]). Poezje wybrane opublikowano w r. 2000, w opracowaniu Radosława Okulicz-Kozaryna i Marii Ignaszak.
Fot. w: „Tyg. Ilustr.” 1912 nr 19; – Dawni pisarze polscy, W. 2003 IV; Lam S., Współcześni pisarze polscy, W. [1922]; Literatura Pol. Enc., II; Nowy Korbut, XV; Suchodolska E., Bibliografia wydawnictw J. Mortkowicza 1903–1939, w: Mortkowicz-Olczakowa H., Pod znakiem kłoska, W. 1962; Szulcowie, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany; – Boleski A., [Przedmowa do]: Szczęsny A., Pieśń o drodze, W. 1932; Czabanowska-Wróbel A., Baśń w literaturze Młodej Polski, Kr. 1996; Czachowski K., Obraz współczesnej literatury polskiej, Lw. 1934 II; Dębicki Z., Wśród poetów, „Kur. Warsz.” 1912 nr 39; Feldman W., Współczesna literatura polska, Kr. 1985; Grzymała-Siedlecki A., Nowe nazwiska, „Głos Warsz.” 1912 nr 61; Koc B., Miriam. Opowieść biograficzna, W. 1980; Krzyżanowski J., Neoromantyzm polski, Wr. 1963; Leśmian B., Szkice literackie, W. 1959; Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 5, I (A. Lam, fot., bibliogr.), s. VII, 44; Okulicz-Kozaryn R., Cudowność wzgardzonych szczegółów, w: Szczęsny A., Poezje wybrane, Kr. 2000; – Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 5; Kozikowski E., Więcej prawdy niż plotki, W. 1964; Pamiętnik Związku Zawodowego Literatów Polskich w Warszawie 1920–1930, Oprac. E. Kozikowski, W. 1931; – „Droga” 1932 nr 3; „Książka” 1913 nr 1; „Kur. Pol.” 1923 nr 30; „Liter. i Sztuka” 1912 nr 10; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzień Pol.” 1929 nr 233, „Głos Prawdy” 1929 nr 295 (E. Kozikowski), „Kur. Warsz.” 1929 nr 239, 241 (wyd. wieczorne), „Mies. Książki” 1929 nr 10, „Praca i Opieka Społ.” 1929 nr 3, „Wiad. Liter.” 1931 nr 11 (fot.), 1933 nr 25 (S. Napierski); – B. Narod.: sygn. 2862 (listy S-ego do Przesmyckiego z l. 1906–8 i niedatowane, na k. 87–8 list A. Szczęsnej z 23 II 1932), sygn. 6319 (list S-ego do Przesmyckiego).
Radosław Okulicz-Kozaryn