Sułkowski Aleksander Józef h. Sulima (1695–1762), łowczy nadworny litewski, pierwszy minister gabinetowy saski.

Był synem burgrabiego krakowskiego, star. krzeszowickiego Stanisława i Elżbiety z Wągrowskich 1.v. Szalewskiej. Miał braci: Antoniego (przed 1690–1752), założyciela tzw. linii hrabiowskiej, Jana Kazimierza (1692 – ok. 1752), pułkownika armii cesarskiej, Stanisława Aleksandra (1694–1749), od r. 1744 gen. majora wojsk saskich, Michała (zm. przed 1737), generała wojska kor., i Stanisława (ok. 1700 – ok. 1742), kanonika warszawskiego, oraz siostrę Elżbietę (1704 – ok. 1759), 1.v. Gromadzką, od r. 1724 żonę Jakuba Antoniego Łuby, po raz trzeci zamężną za Janem Kazimierzem Nowosielskim, podczaszym buskim.

S. został ochrzczony 13 III (A. von. Boroviczény i A. Philip podają datę ur. 20 III) w kościele Mariackim w Krakowie. Hipotezy m.in. Szymona Askenazego, iż był nieślubnym synem Fryderyka Augusta Wettyna, późniejszego Augusta II (zob.), nie należy traktować poważnie. Matka S-ego występuje zarówno pod nazwiskiem Wągrowska, jak i Szalewska (Szalińska). Jan Baumgart, który korzystał z nieistniejącego już dziś archiwum rydzyńskiego, ustalił, że matką była Elżbieta z Wągrowskich, 1.v. Szalewska.

Wg Baumgarta kształcił się S. w warszawskim kolegium jezuickim, a następnie przyjęty został na dwór Augusta II. W Dreźnie był co najmniej od r. 1710, nie wiadomo jednak w jakim charakterze. Wg Jacka Staszewskiego we Frankfurcie nad Menem dołączył jako paź do orszaku królewicza Fryderyka Augusta, przebywającego tam od sierpnia 1711 do stycznia 1712. W l. 1712–19 odbył z królewiczem podróż po Włoszech, Francji i Niemczech. W listopadzie 1712 przybyli do Bolonii, w r. 1713 byli m.in. we Florencji i Weronie, zimę 1713/14 spędzili w Düsseldorfie u katolickiego władcy Palatynatu, elektora Johanna Wilhelma. Od września 1714 do lipca 1715 bawili w Paryżu i Wersalu, następnie zwiedzili Dieppe, Brest, La Rochelle, Bordeaux, Marsylię i Lyon. Na karnawał r. 1716 przyjechali do Wenecji, gdzie spędzili ponad rok. Od października 1717 do marca 1719 pozostawali w Wiedniu. W latach podróży nawiązała się trwała sympatia między królewiczem a paziem. Karierę S-ego wspierał także wychowawca królewicza, woj. inflancki Józef Kos (zm. 1717). S. zabiegał też o przychylność jego następcy Antona von Lützelburga i starał się o protekcję kanclerza w. kor. Jana Szembeka. Po ślubie królewicza z Marią Józefą Habsburżanką (20 VIII 1719) pozostał w Dreźnie. Mimo że wyznanie katolickie stanowiło przeszkodę, powoli umacniał swą pozycję na dworze. Dn. 27 XI 1720 otrzymał od Augusta II dobra Szklary w woj. krakowskim, a 25 IV 1722 urząd kamerjunkra na dworze saskim i zatrudnienie u boku królewicza. Wg Staszewskiego królewicz posługiwał się S-m w przekazywaniu ojcu poufnych ustnych wiadomości podczas pobytów króla w Rzpltej. W r. 1725 próbował S. bez powodzenia nawiązać bliższe stosunki z feldmarsz. Jakubem Henrykiem Flemingiem; t.r. był jednym z odpowiedzialnych za przygotowanie podróży Augusta II do Polski. Dn. 12 III 1726 został komendantem i łowczym zamku Wermsdorf; otrzymał też t.r. urząd koniuszego saskiego i star. sokolnickie w Rzpltej. Organizował polowania w Hubertsburgu, w których chętnie brał udział młody następca tronu. Korzystając ze swej pozycji na dworze, starał się wspierać karierę krewnych, m.in. za pośrednictwem saskich dyplomatów w Rzymie próbował uzyskać kanonię poznańską dla kuzyna. W Rzpltej znając stosunki S-ego z królewiczem, również zabiegano o jego wstawiennictwo na dworze.

Dn. 23 X 1728 poślubił S. w Hubertsburgu damę dworu królewiczowej Marii Józefy, baronównę Marię von Stain (Stein) und Jettingen. Dn. 12 VI 1729 dostał nominację na urząd łowczego nadw. lit., a 12 XI t.r. uzyskał stopień kapitana kompanii grenadierów w saskim pułku piechoty. Podczas kampamentu pod Mühlbergiem w czerwcu 1730 dowodził jedną z kompanii piechoty, usytuowaną naprzeciw głównej kwatery królewskiej. Przed kampamentem pod Czerniakowem (lipiec/sierpień) 1732, poparty przez królewicza, prosił Augusta II o dowództwo jednego z regimentów. W otoczeniu króla uważano, że chciał wymusić na nim funkcję adiutanta. Poseł bawarski w Saksonii Rigiel von Perusy donosił, że August II przypisywał wtedy S-emu wszystkie negatywne cechy polskiej szlachty oraz zły wpływ na królewicza. Dn. 8 VIII 1732 otrzymał S. nominację na pułkownika pułku piechoty gen. lejtnanta Bogusława Ernesta Denhoffa, a 23 VIII t.r. dowództwo regimentu i zaproszenie do obozu królewskiego pod Czerniakowem; 1 IX został dowódcą przybocznego pułku królewicza. Już od poł. l. dwudziestych kontaktował się z dyplomacją francuską i deklarował gotowość uczestnictwa w realizacji francuskich planów politycznych. W ostatnich latach panowania Augusta II uważany był za cennego sojusznika Francji na dworze saskim. Poseł francuski w Polsce markiz A. F. Monti wprost sugerował w r. 1731, iż na wypadek wciągnięcia Saksonii w wojnę o sukcesję austriacką S. mógłby uzyskać poważne korzyści majątkowe w postaci posiadłości na Śląsku i w Czechach; proponował nawet przyznać mu pensję w wysokości 3,3 tys. fl. rocznie. Poseł saski w Paryżu K. H. von Hoym donosił Augustowi II o profrancuskiej postawie S-ego w marcu 1732. Król Ludwik XV polecił Montiemu t.r. skaptowanie S-ego do stronnictwa profrancuskiego proponując wypłacanie mu pensji. Wg Emanuela Rostworowskiego S. neutralizował na dworze saskim wpływy królewiczowej Marii Józefy.

Przypuszczalnie w styczniu 1733, jeszcze przed śmiercią Augusta II, wysłany został S. do Berlina w celu wysondowania możliwości zbliżenia z Fryderykiem Wilhelmem I. Po śmierci króla (z 1 na 2 II 1733) pisano wręcz, że na dworze w Dreźnie zaczyna się «epoka Sułkowskiego». Od tego czasu datuje się również coraz bardziej otwarta rywalizacja S-ego z Henrykiem Brühlem, drugim z najbardziej zaufanych współpracowników nowego elektora. Na początku t.r. S. i Brühl zapoznawali się ze spisanymi przez Flemminga refleksjami na temat elekcji z r. 1697. Zachowane w archiwum drezdeńskim listy cyrkularne, instrukcje, depesze i noty dyplomatyczne kierowane do posłów saskich w stolicach europejskich i Turcji świadczą o wielkim zaangażowaniu S-ego w skomplikowaną i wielowątkową grę, której efektem miało być osadzenie Wettyna na polskim tronie. Już 3 II 1733 wysłał S. do polskich magnatów listy z prośbą o poparcie tej kandydatury; 26 II t.r. wziął udział w naradzie pod przewodnictwem A. Ch. Wackerbartha, poświęconej sposobom pozyskania polskich zwolenników i neutralizacji antysaskiej polityki prymasa Teodora Potockiego. Jerzy Dygdała uważa, że to S. mógł być autorem Uwag przeznaczonych dla saskich wysłanników do Rzpltej o postawie politycznej, zdolnościach i przydatności dla dworu saskiego trzydziestu osobistości z polskiego życia politycznego. Mianowany w marcu dyrektorem skarbca Grünes Gewölbe w Dreźnie i szambelanem dworu saskiego (Oberkammerherr), uzyskał S. kontrolę nad funduszami elektorskimi, przeznaczając odtąd coraz więcej pieniędzy dla rezydujących w Warszawie J. A. Wackerbartha-Salmoura i W. H. Baudissina, którzy z kolei pozyskiwali polskich sprzymierzeńców. S. szacował, że na przeprowadzenie elekcji Fryderyka Augusta II potrzebne będzie ok. 1,4 mln talarów. Dekretem elektorskim z 22 VI został mianowany najwyższym ochmistrzem dworu i pierwszym ministrem gabinetowym saskim (starsza literatura niemiecka, C. W. Böttiger, zaprzeczała temu faktowi, lecz w archiwum drezdeńskim zachował się dokument powołania S-ego na Rzeczywistego Ministra Gabinetowego). Początkowo kierował S. dep. spraw zagranicznych, a od 19 X wraz z Brühlem również dep. spraw wewnętrznych. Otrzymywał także wszelkie informacje o działaniach dep. spraw wojskowych, kierowanego przez marsz. A. Ch. von Wackerbartha, można nawet stwierdzić, że S. i Wackerbarth pełnili rolę dwóch przewodniczących tego departamentu. Staszewski uważa, że S. miał zrealizować królewski zamiar utworzenia rządu unijnego dla Polski i Saksonii. Podwójne kierownictwo departamentów spraw wewnętrznych i zagranicznych powodowało problemy w przepływie informacji między S-m, Brühlem i Fryderykiem Augustem II oraz nieporządek w bieżących pracach urzędów. Obaj formalnie równorzędni ministrowie byli przekonani, że ich decyzje są najważniejsze i rozstrzygające, jednak w okresie wojny o tron polski znacznie większą rolę odgrywał S., przez niektórych nazywany pierwszym ministrem. Brak rozgraniczenia kompetencji obu ministrów stał się przyczyną pierwszego ostrego spięcia między nimi w poł. października. Dn. 19 X Fryderyk August II, wybrany 5 X na króla Polski jako August III, wydał rozporządzenie, na mocy którego przyznawał Brühlowi zwierzchnictwo nad sprawami Rzeszy i religii w Saksonii, nakazywał jednak informować o wszystkim S-ego. Od tej pory obaj ministrowie mieli sporządzać pisemne propozycje rozporządzeń i przedstawiać je elektorowi, lecz już na początku grudnia władca zwolnił S-ego z pracy nad konceptami dokumentów i cała praca biurokratyczna spadła na barki Brühla. Dn. 2 XI S. i Brühl podpisali dokument, w którym zostały przedstawione zasady funkcjonowania państwa i projektowanego rządu polsko-saskiego.

Dn. 5 IX 1733 cesarz Karol VI nadał S-emu tytuł dziedzicznego hrabiego Cesarstwa Rzymskiego wraz z indygenatem na terenie Rzeszy. Również we wrześniu Fryderyk August II zezwolił na ozdobienie h. Sułkowskich herbem saskim. Nie wiadomo, czy S. towarzyszył Augustowi III w pierwszym etapie podróży z Drezna do Rzpltej w grudniu t.r. Spędził z królem przełom l. 1733/4 w Opolu i na początku stycznia 1734 udał się z nim w dalszą podróż przez Tarnowskie Góry do Krakowa. Był obecny w Krakowie podczas uroczystości koronacyjnych oraz sejmu koronacyjnego. Dn. 17 I t.r. otrzymał Order Orła Białego, a 20 I nominację na gen. majora piechoty. Dn. 8 II w Krakowie, wraz z posłem cesarskim H. W. Wilczkiem, rezydentem F. W. Kinnernem oraz Brühlem i J. A. Wackerbarthem-Salmourem omawiał szczegóły rozlokowania stacjonującej w Rzpltej od listopada 1733 armii saskiej. Wg opinii polskich stronników Augusta III (m.in. J. A. Czapskiego) S. nie chciał przeznaczyć odpowiednich fundudszy dla pozyskania posłów na sejm koronacyjny (co spowodowało rozejście się sejmu), nie wyasygnował też wystarczających środków dla przeciągnięcia części wojska kor. na stronę Wettyna. Następnie wrócił do Saksonii, gdzie uczestniczył w konferencjach ministerialnych, m.in. w maju 1734 w Lipsku, kiedy z udziałem posła rosyjskiego K. G. von Löwenwolde rozważano udział Rosji i Austrii w ewentualnej wojnie z Turcją oraz poparcie Saksonii dla tych działań. W czerwcu t.r. udał się przez Brandenburgię do obleganego przez wojska rosyjskie i saskie Gdańska. W drodze spotkał się z Löwenwoldem, z którym omawiał możliwość przekazania Augustowi III pruskiego regimentu «wielkoludów» Fryderyka Wilhelma I oraz transport saskiej artylerii drogą wodną przez Szprewę pod Gdańsk. Już 30 VI zdawał w Dreźnie relację z misji, zapowiadając rychłą kapitulację Gdańska. Wobec przeciwników Wettyna, m.in. wobec prymasa Potockiego, zalecał na początku lipca politykę łagodną. Od 19 VII, w klasztorze Cystersów w Oliwie pod Gdańskiem, uczestniczył z Augustem III i Brühlem w spotkaniach ważnych dla umocnienia monarchy na polskim tronie, m.in. w rozmowach z dowódcą wojsk rosyjskich B. Ch. Münnichem oraz przedstawicielami władz gdańskich. Uważał, że sumą od miasta zadowalającą Augusta III, byłoby 300 tys. talarów. Zapewne też wziął udział w radzie prowettynowskiej konfederacji warszawskiej. Wróciwszy w 2. dekadzie lipca do Drezna, objął 14 VIII 1734 po śmierci marsz. A. Ch. Wackerbartha kierownictwo dep. spraw wojskowych. Dn. 19 VIII t.r. wyjechał nad Ren na front walk francusko-cesarskich w tzw. wojnie o polski tron, do cesarskiej armii ks. Eugeniusza Sabaudzkiego. Wraz z nieślubnymi synami Augusta II, hr. Fryderykiem Augustem Rutowskim i Janem Jerzym, kawalerem saskim, został przez ks. Eugeniusza przyjęty chłodno, po czym odesłany do Saksonii, dokąd wrócił w poł. września. Na przełomie listopada i grudnia próbował, zapewne korespondencyjnie, zorientować się w możliwościach porozumienia z bliżej nieokreślonymi przedstawicielami konfederacji dzikowskiej. W grudniu awansował na gen. lejtnanta i wyjechał z królem oraz całym dworem na pół roku do Warszawy. Uczestniczył w poświęconych uspokojeniu Rzpltej konferencjach ministerialnych z udziałem polskich i saskich dygnitarzy. Konferował też z dyplomatami państw ościennych, m.in. posłem rosyjskim H. von Keyserlingkiem. Podczas tajnej narady z Augustem III, na początku stycznia 1735, zalecał królowi nie kwapić się do udzielenia Karolowi VI pomocy w wojnie z Francją i ograniczyć się do wysłania niewielkich posiłków wojskowych. Wziął następnie udział w radzie konfederacji warszawskiej (14 I 1735), a z inicjatywy królewskiej podjął się ułożenia stosunków między Augustem III a prymasem Potockim. Dn. 20 V t.r. otrzymał szefostwo saskiego pułku kirasjerów. Wiosną t.r. porozumiewał się z woj. lubelskim Janem Tarłą, zapewne jako przedstawicielem konfederatów dzikowskich, w sprawie warunków pacyfikacji, a w czerwcu zgłosił projekt wyasygnowania sporej kwoty na zapłatę stacjonującym w Rzpltej wojskom saskim i rosyjskim. Podczas lipcowej kampanii przed sejmem pacyfikacyjnym, wystosował list do senatorów kor. i lit., zalecając zgodnie z duchem królewskiego uniwersału na sejmiki przedsejmowe starania o powszechną zgodę. W lipcu i sierpniu w Dreźnie nadal uczestniczył w naradach nad umocnieniem panowania Augusta III w Rzpltej. Dn. 24 X August III darował mu Pałac Kazimierzowski w Warszawie. Po niedoszłym sejmie pacyfikacyjnym (wrzesień–listopad) S. uczestniczył 9 XI w Warszawie w radzie konfederacji warszawskiej. Ponownie przyjechał z dworem królewskim do Warszawy w styczniu 1736 i na konferencjach ministerialnych zabierał głos w sprawach ewakuacji wojsk saskich i rosyjskich z Rzpltej, jak najszybszego zwołania sejmu pacyfikacyjnego oraz uregulowania kwestii majątków Stanisława Leszczyńskiego. W czerwcu t.r. naradzał się w Warszawie z posłem cesarskim F. K. Wratislawem oraz Keyserlingkiem i Brühlem nad uznaniem tytułu królewskiego Leszczyńskiego i zachowaniem przez niego wszystkich dóbr. Był obecny w Warszawie podczas sejmu pacyfikacyjnego (czerwiec/lipiec t.r.); otrzymał wówczas, wraz z Brühlem, rosyjski Order św. Andrzeja (miał też już wtedy rosyjski Order św. Aleksandra Newskiego oraz bawarski św. Huberta). Dn. 30 VI nabył od płk. Adama Krasińskiego wieś rodową Sułkowskich – Sułkowo Borowe w woj. płockim. Wraz z Brühlem i podskarbim w. kor. Janem Kantym Moszyńskim zawarł 9 VII umowę dzierżawną salin wielickich i bocheńskich (przedłużoną 1 VI 1737 na dalsze osiem lat), z wyłączeniem salin samborskich oraz kujawskich składów solnych – Dybowa i Bydgoszczy. W r. 1736 został mianowany «dyrektorem» zbiorów na zamku w Dreźnie.

W październiku 1736 urządził S. polowanie i wielkie przyjęcie dla pary królewskiej i dworu w swojej posiadłości Kolm koło Hubertsburga. W grudniu t.r. zajmował się wraz z Brühlem niebezpieczeństwem turecko-tatarskim, związanym z toczącą się wojną Rosji z Portą. Współpraca S-ego i Brühla układała się przez cały r. 1736 harmonijnie, przy czym S., wg współczesnych zbyt wygodny, ograniczał swój udział w żmudnej pracy kancelaryjnej. Zamierzał nabyć dobra Stanisława Leszczyńskiego i jego żony Katarzyny z Opalińskich. Sejm 1736 r. powołał specjalną komisję likwidacyjną dla rozwikłania skomplikowanej finansowo-prawnej sytuacji tych dóbr. S. był o jej pracach na bieżąco informowany przez reprezentującego jego interesy woj. chełmińskiego Jana Ansgarego Czapskiego. Równocześnie prowadził pertraktacje z Leszczyńskim przez jego plenipotenta Kazimierza Dąmbskiego. Po uregulowaniu części spraw przeprowadzał w lipcu i sierpniu 1737 urzędową intromisję do nabywanych dóbr. T.r. król przekazał S-emu, komenderującemu dotąd własną kompanią grenadierską, dowództwo nad regimentem przybocznym. Poddano mu pod komendę jeszcze dwie mniejsze jednostki grenadierskie i wszystkie połączono w wielką jednostkę piechoty tzw. przyboczną gwardię pieszą (Leibgarde zu Fuss), podlegającą bezpośrednio królowi. Gdy na mocy zawartej w kwietniu konwencji wojskowej między Saksonią a Cesarstwem wysłano korpus posiłkowy dla cesarza (ponad 8 tys. żołnierzy) na wojnę z Turcją, S. objął 4 V formalne dowództwo nad jednostkami, a 25 V podniesiony został do rangi generała piechoty. W ostatnim tygodniu maja w Neuhaus w Czechach wraz z Augustem III, Marią Józefą i ich dziećmi, Brühlem i Wackerbarthem-Salmourem, debatował podczas spotkania z cesarzem nad planami małżeńskimi królewiczów i księżniczek. Był gorącym orędownikiem ożenku królewicza Fryderyka Chrystiana z jedną z córek Marii Leszczyńskiej i Ludwika XV. Zapewne w 2. dekadzie czerwca, dowodząc osobiście regimentem kawalerii, wraz z regimentem ks. Adolfa II von Sachsen-Weißenfels udał się na Węgry i skierował na front turecki do Belgradu. Z Preszburga (Bratysławy) pisał do Brühla, że ze strony dowódców austriackich oddziały królewskie poddawane są nieustannym szykanom. Siły saskie pod bezpośrednią komendą S-ego nie zostały użyte w walkach i przebywały w Belgradzie jako rezerwa wojsk cesarskich. S. przekazał dowództwo Rutowskiemu i opuścił Belgrad samowolnie już w poł. września, a dopiero w październiku otrzymał od króla rozkaz powrotu do Saksonii. Nie był więc obecny podczas decydującej bitwy tej kampanii nad rzeką Timok, we wschodniej Serbii. Zapewne swoim postępowaniem zraził do siebie generalicję cesarską. Przez Wiedeń, gdzie dostał od Karola VI 12 tys. talarów, wrócił do Drezna. Nieprzychylni S-emu zarzucili mu tchórzostwo podczas tej wyprawy („Akt uciechy marsowej pod Belgradem agitujący się d. 19 IX 1737”). W listopadzie t.r. dostał S. star. piaseczyńskie oraz ustanowiony przez Augusta III saski wojskowy Order św. Henryka.

Jesienią 1737 Brühl, przekonany że czas rozwiązać «Sulkowskischen Sachen», prowadził tajne przygotowania do odsunięcia S-ego od wpływów. Dn. 12 XI t.r. był S. obecny na konferencji z ks. Kurlandii Ernestem Bironem, a 2 I 1738 zorganizował w Dreźnie uroczystość z okazji zaręczyn najstarszej córki królewskiej Marii Amalii z Karolem VII, królem Neapolu i Sycylii. Niespodziewanie 5 II t.r., ok. godz. 11 gen. Baudussin przekazał mu na zamku drezdeńskim królewską decyzję o dymisji wraz z zakazem przebywania na dworze i stawania przed obliczem monarchy. S. zachowawszy rangę i tytuł ministra gabinetowego oraz generała piechoty z pensją 6 tys. talarów, został czasowo internowany w swoich dobrach. Oficjalnie powodem dymisji było «uniesienie się i brak szacunku» ministra wobec króla. Istotnie, S. miał opinię człowieka porywczego i wyniosłego. Stanisław August Poniatowski pisał w swych pamiętnikach, że niejednokrotnie w sposób lekceważący odnosił się on do królowej, a samemu monarsze okazywał humory i kaprysy, czym zmusił go do radykalnych kroków. Opinię tę potwierdzali na początku XX w. niemieccy badacze dziejów Saksonii (m.in. K. Sturmhoefel), wg których zachowanie S-ego było reakcją na niedocenienie przez Augusta III jego zasług z czasów wojny o tron polski i wyprawy węgierskiej 1737 r. Natomiast król pruski Fryderyk II uważał (powtórzył to za nim K. Waliszewski), że decydujący wpływ na odsunięcie S-ego wywarła Austria, reagując na zainspirowany przez niego projekt uzyskania przez Augusta III korony cesarskiej, zawierający także, na wypadek śmierci Karola VI, plan zajęcia przez wojska saskie Czech. Brühl, któremu treść memoriału zakomunikował król, przesłał podobno wyciąg do Wiednia, a cesarz rozpoczął natychmiast działania mające na celu zdyskredytowanie S-ego na drezdeńskim dworze. Królewicz Fryderyk Chrystian zawarł w swym tajnym dzienniku sugestię, iż S. padł ofiarą spisku, do którego należeli: para monarsza, Brühl oraz spowiednik królewski jezuita I. Guarini. Wątek ten podjął O. E. Schmidt, twierdząc, że S. «wydał na siebie wyrok» nieodpowiedzialnym zachowaniem podczas kampanii węgierskiej. Pojawiały się też pogłoski o tajnych kontaktach S-ego z dyplomacją francuską, a może nawet turecką, przy okazji wyprawy w r. 1737 (K. Morawski), a także opinie, że do odsunięcia faworyta przyczyniły się intrygi Czartoryskich, których wpływy na dworze S. blokował. Ekspodskarbi Franciszek Maksymilian Ossoliński na podstawie listów od Brühla i podskarbiego w. kor. J. A. Czapskiego uważał, iż za niełaską S-ego kryją się niejasności w sprawie przejęcia majątków po Leszczyńskim. Mieczysław Skibiński sugerował, jakoby do upadku ministra doprowadziła Maria Józefa z powodu rzekomego sekretnego romansu Augusta III z żoną S-ego. Wg Staszewskiego przyczyną odwołania S-ego była rezygnacja Augusta III z koncepcji wspólnego, polsko-saskiego rządu. S. starał się wyjaśnić przyczyny dymisji bezpośrednio z królem, zdołał spotkać się z nim nawet 5 II po południu, ale August III stanowczo potwierdził swoją decyzję. Była to ich ostatnia rozmowa.

Niełaska, w jaką popadł S., spowodowała dezorientację wśród elity politycznej Rzpltej. Wiadomość o dymisji była początkowo znana tylko ludziom z najbliższego otoczenia dworu i S. musiał wprost odmawiać wstawiennictwa swoim korespondentom, kierując ich do Brühla. Anonimowy informator z dworu saskiego donosił, że «z upadku Sułkowskiego martwią się Polacy, za to cieszą się Niemcy», jednak zwolennik Brühla, chorąży kor. Jerzy Ignacy Lubomirski, urządził w swoich dobrach uroczystości z okazji odsunięcia faworyta. Dwory sąsiednie wyrażały zadowolenie; obawiano się tylko, by S. nie szkodził interesom pruskim i rosyjskim w Rzpltej. Upadek S-ego znalazł też wyraz w publicystyce politycznej. Wiosną 1738 ukazała się „Rozmowa na echo szlachcica woj. płockiego […] de fato Imć Sułkowskiego z sobą samym dyszkurującego”. Wydano też liczne paszkwile, oskarżające faworyta o chęć usunięcia z dworu Brühla, Löwendahla i Baudissina. Podczas internowania przebywał S. w swych dobrach w Übigau i Neschwitz. Uzyskawszy po ok. miesiącu swobodę podróżowania, na przełomie marca i kwietnia t.r. wyjechał do Rydzyny. Na podstawie dekretu królewskiego z 11 VI, podpisanego przez króla i Brühla, wypłacono mu z kasy królewskiej na wykup majątków od Stanisława Leszczyńskiego 658 999 talarów (ok. 5 270 000 złp.). Dn. 30 V zgodnie z wcześniejszą obietnicą August III nadał mu po Leszczyńskim starostwa odolanowskie i nowodworskie. Wszystkie majątki po Leszczyńskich przejął S. 19 VII, a 9 IX nastąpił jego uroczysty ingres do Leszna. Odtąd poświęcił się S. rozbudowie i zagospodarowywaniu majątków oraz edukacji dzieci; korespondował w tej sprawie ze Stanisławem Konarskim. W gronie sąsiadów prowadził aktywne życie towarzyskie, urządzał w Lesznie zabawy i bale karnawałowe. Nie uczestniczył natomiast w życiu politycznym, chociaż od czasu do czasu pojawiały się plany wykorzystania jego osoby w rozgrywkach w Rzpltej. Mimo starań żony i przyjaciół, m.in. J. A. Czapskiego, nie udało się pogodzić go z królem; wg niektórych relacji August III podczas podróży do Polski kazał omijać S-ego, oczekującego na trasie przejazdu. W r. 1740 rezydent pruski w Rzpltej H. Hoffmann donosił, że woj. mazowiecki Stanisław Poniatowski prowadził akcję propagandową na rzecz dziedziczności tronu i wciągnął S-ego do współpracy. Dn. 6 X 1741 zmarła w Dreźnie żona S-ego. Pogrzeb odbył się w klasztorze Marienstern na Łużycach, a następnie S. przyjmował kondolencje w Budziszynie. W l. 1738–44 jako jeden z ważniejszych senatorów i urzędników prowincji kilkakrotnie otrzymywał z kancelarii królewskiej listy wzywające do realizacji postulatów królewskich i wyboru odpowiednich posłów na sejmiku wielkopolskim. Faktycznie jednak na jego działalność dwór wciąż patrzył podejrzliwie, m.in. w sierpniu 1743 urzędujący w Gdańsku saski wicekomisarz Constantin Unruh próbował ustalić, czy pobyt S-ego w tym mieście i jego ślub z Anną Teresą z Przebendowskich oznacza nawiązanie bliższych kontaktów z Potockimi. W r. 1744 August III przyznał S-emu prawo do przebywania w Dreźnie, jednak tylko podczas nieobecności rodziny królewskiej; zakazano mu też surowo zbliżać się pod jakimkolwiek pozorem do dzieci monarchy. Jedynymi wyrazami przychylności króla były akceptacje cesji królewszczyzn pozostających w posiadaniu S-ego.

W r. 1746, po bezskutecznych próbach uzyskania dostępu do dworu, S. sprzedał swe posiadłości w Dreźnie oraz letnią rezydencję w Übigau, a wyposażenie i bogate zbiory przeniósł do swych pałaców w Wielkopolsce. Gdy w r. 1749 zaostrzyły się w Rzpltej nastroje opozycyjne, powstał w obozie hetmańskim popierany przez Francję projekt obalenia Brühla i zastąpienia go S-m. Nie wiadomo, czy jego wyjazd do Drezna w kwietniu t.r. miał z tym związek. S. przyjechał do Drezna, aby zorientować się w możliwościach kariery starszych synów, a w r. 1750 przybył tam ponownie po wyprawę dla córki Joanny. Kiedy w 1. poł. r. 1752 pojawiły się podjęte przez Czartoryskich i wsparte przez dwór wiedeński plany kandydatury ks. Karola Lotaryńskiego do tronu polskiego po Auguście III, przewidywano współpracę przychylnego takim zamiarom S-ego. Za pośrednictwem syna, Augusta, wówczas szambelana na dworze cesarskim, S. nabył 25 II t.r. od Friedricha Wilhelma hr. von Haugwitz państwo bielskie (m. Bielsko i kilkanaście wsi) za 630 tys. guldenów (od razu zapłacił 2/3 ceny). Posiadłość tę w miesiąc później cesarz Franciszek I podniósł do rangi księstwa, a w r. 1754 rozszerzył prawo do tytułu książęcego na wszystkich potomków S-ego. Pod koniec r. 1755 gościł S. w Rydzynie kanclerza lit. Michała Czartoryskiego, który nakłaniał go do wspólnej akcji przeciw Brühlowi. W czasie wojny siedmioletniej S. dostarczał prowiant do rozlokowanych w Wielkopolsce magazynów armii rosyjskiej, a jego synowie, August i Antoni, włączyli się w działania przeciw Prusom. W odwecie 24 II 1759 oddział pruski pod dowództwem gen. A. von Brauna podstępnie wtargnął do Rydzyny, rozbroił wojsko nadworne (składające się wówczas z 300 dragonów i grenadierów) oraz pojmał S-ego, którego następnie uwięziono w Głogowie na Śląsku; jego dobra zostały poddane grabieży i kontrybucjom. Dzięki wielomiesięcznym zabiegom podejmowanym głównie przez młodych Sułkowskich, po podpisaniu honorowego zobowiązania, S. został zwolniony i 18 VI 1760 z nadszarpniętym zdrowiem wrócił do Rydzyny. Jesienią t.r. wyjechał do Wiednia, m.in. na ślub arcyks. Józefa; na dworze cesarskim przyjęto go z wszelkimi honorami. W drodze powrotnej zatrzymał się wiosną 1761 na leczeniu w Karlsbadzie i Cieplicach; do Rydzyny wrócił w październiku t.r.

S. rozpoczynający karierę bez majątku, wszedł w posiadanie ogromnych dóbr, początkowo głównie w Saksonii. W r. 1738, po dymisji, w jego rękach pozostały: Gorbitz pod Dreznem, podarowane mu 11 VIII 1733 przez Augusta III jako miejsce do urządzania niewielkich polowań, oraz na Łużycach: Neschwitz koło Budziszyna (z ogrodem, oranżerią i folwarkiem), przekazane na początku r. 1738, Gesnitz, Buschwitz, Holscha, Zescha, Doberschütz i Bord, a także (posiadana od 28 VIII 1733) letnia rezydencja z pałacem w Übigau nad Łabą. Po śmierci w r. 1734 A. Ch. Wackerbartha S. otrzymał po nim od króla pałac w Dreźnie, a 1 III t.r. monarcha podarował mu też trzy nieruchomości (domy) w Dreźnie: «Schönbergische, Langische und Carlowische Häuser», zwalniając go równocześnie z obciążeń podatkowych i obowiązku kwaterunku żołnierskiego. S. posiadał też w Dreźnie pałac niedaleko Bramy Łabskiej, w którym na przełomie l. dwudziestych i trzydziestych koncentrowało się życie towarzyskie Polaków. W Rzpltej, z dawnych majątków Leszczyńskiego, S. nabył 7 miast prywatnych: Leszno, Rydzynę, Kobylin, Miejską Górkę, Śmigiel oraz Zduny Stare i Nowe, ponadto 42 wsie, 4 odrębne folwarki i 8 osad młyńskich w dobrach dziedzicznych (klucze dóbr: Baszków, Kobylin, Miejska Górka, Śmigiel, Wijewo, Włoszakowice, Zduny) i 2 miasta (Odolanów i Sulmierzyce) oraz 34 wsie królewskie, stanowiące w dużej części zwarte kompleksy w większości na południu Wielkopolski. Oprócz dóbr po Leszczyńskim i kupionych w r. 1736 Sułkowa, Jeziornej i Okrzeszyna (pod Warszawą), S. nabył w r. 1743 od star. nakielskiego Marcina Działyńskiego klucz dóbr Krajenka, obejmujący miasteczko oraz 9 wsi, a od Andrzeja i Karola Dzierżanowskich w r. 1747 kupił sąsiadujące z jego dobrami wsie Gronówko, Nową Wieś i Nowy Folwark. W r. 1750 nabył leżącą na pograniczu wielkopolsko-śląskim (Śląsk należał już wtedy do Prus) wieś Gabel, wykorzystując tym samym otrzymany 9 XII 1749 przywilej inkolatu w państwie pruskim.

S. zasłynął jako doskonały gospodarz. Zniszczone majątki odbudował i wypełnił inwentarzem, ściągnął do nich osadników, głównie z księstw niemieckich m.in. ze Szwabii oraz zbiegłych poddanych z cudzych dóbr. Majątki wielkopolskie poddał scentralizowanej i zbiurokratyzowanej administracji z siedzibą w Lesznie i Rydzynie. Zmierzał do unifikacji prawnej dóbr; w l. 1751–2 nadał wspólny porządek prawny (Prozessordnung) dla miast. Dn. 7 IX 1752 potwierdził przywileje Leszna, a w piastowaniu urzędów miejskich przyznał równość katolikom i protestantom. W administracji kancelarii, wojsku i służbie S-ego przeważali Niemcy, z Niemiec pochodzili też nadworni muzycy, lekarz czy golibroda. Niemcy najczęściej pełnili funkcje oficerów w regimencie nadwornych grenadierów. Z licznych manifestacji wynika, że S. używał swego wojska w sporach z sąsiadującą szlachtą. Dzięki konsensom królewskim mógł czynić dyspozycje królewszczyznami, m.in. w r. 1744 scedował Kazimierzowi Dąmbskiemu wójtostwo bolimowskie (Bolimów) w ziemi sochaczewskiej, a w r. 1748 wójtostwo piaseczyńskie zięciowi, woj. inflanckiemu Franciszkowi Szembekowi. Wraz z dochodzeniem synów do pełnoletności przekazywał im S. w posiadanie część swoich majątków: August otrzymał w listopadzie 1752 star. nowodworskie (konsens Augusta III już 9 IX 1750), a 14 X 1754 przyległe do star. nowodworskiego wójtostwo Witkowo; Aleksander objął w r. 1753 klucze dóbr baszkowski i kobyliński, a 20 III 1754 star. odolanowskie, które 24 XI 1758 wydzierżawił ojcu na 3 lata. W l. 1757–8 scedował S. na syna Antoniego dzierżawy chylicką i jeziernicką w woj. mazowieckim (konsens królewski z 24 IX 1757) oraz posiadane od r. 1726 star. sokolnickie wraz z wójtostwem Czastary w ziemi wieluńskiej (konsensy królewskie z 3 IV 1758). Syn Franciszek otrzymał 6 XI 1758 dobra śmigielskie z przyległościami i Nową Wieś. W r. 1739 uzyskał S. odszkodowanie (50 tys. talarów) za utraconą dzierżawę salin. W l. 1741–2 prowadził spór z Opalińskimi w sprawie niezapłaconych im rzekomo 20 tys. talarów. Stanisław Leszczyński wystawił 12 II 1742 w Lunéville specjalny dokument, biorący S-ego w obronę. W marcu t.r. S. odstąpił J. A. Czapskiemu za 60 tys. zł trzymaną w zastawie wieś Bielawki pod Warszawą; świadczyć to może o rezygnacji z częstszych pobytów w Warszawie. Od r. 1743 pożyczał znaczne sumy (dziesiątki tysięcy zł) u szlachty wielkopolskiej i zapisywał je na dobrach; pieniądze szły początkowo na nabywanie nowych majątków, a w okresie późniejszym na posagi córek i długi dorastających synów. W r. 1743 druga żona wniosła mu w posagu ok. 500 tys. złp.; wkrótce zainwestował je w zakup dóbr krajeńskich, na których zabezpieczył posag żony. Od początku l. pięćdziesiątych zaczął S. oddawać majątki w dzierżawę zaufanym współpracownikom z zarządu dóbr. Posagi córek, a przede wszystkim rozrzutność synów, zwłaszcza Franciszka, spowodowały kryzys finansowy rodziny; w r. 1762 S. przejął na siebie długi Franciszka w wysokości 855 460 zł. Wspomagał również dalszą rodzinę: w r. 1751 wypłacił 100 tys. zł posagu siostrzenicy, Annie Konstancji Łubie, która w r. 1749 wyszła za Józefa Bagniewskiego, kasztelanica elbląskiego, a w r. 1752 bratanicy Helenie, córce starszego brata Antoniego, 50 tys. zł posagu. Drugiej córce brata Antoniego, Aleksandrze (Katarzynie w zakonie cysterek owińskich) zapisał w r. 1754 dożywotnią roczną pensję w wysokości 300 zł.

S. cieszył się opinią mecenasa sztuki. Propagując styl włoski, sprowadził do Drezna w r. 1736 architekta Gaetano Chiaveriego dla dokończenia projektu dworskiego kościoła katolickiego. Rozpoczął przebudowę pałacu po Wackerbarcie, w którym miał urządzić galerię malarstwa i rzeźby (budowę ukończono już po jego wyjeździe z Drezna w r. 1747). Kierował dworską operą i baletem. Specjalnie dla niego wykonano w Miśni serwis zaprojektowany przez J. J. Kändlera, w którym po raz pierwszy zastosowano ornament w formie reliefowej plecionki koszykowej, zwany odtąd Sulkowski-ozier. W Rzpltej w swoim star. sokolnickim lokował w r. 1726 m. Frydrychsztat; wybudował tam drewniany pałac z ogrodem włoskim, ratusz i drewniany kościół. W Piasecznie wystawił niewielki dworek myśliwski. W l. 1738–9 przebudował w Warszawie Pałac Kazimierzowski. W Rydzynie przebudował dawny zamek Leszczyńskich: w r. 1746 powstała tam wielka sala z malowidłem na sklepieniu, przedstawiającym bogów olimpijskich, składających hołd połączonym herbom S-ego i jego drugiej żony. W l. 1743–5 założył w Rydzynie park przyzamkowy, a w l. 1746–51 wzniósł tam kościół paraf. p. wezw. św. Stanisława, biskupa i męczennika, oraz ratusz miejski i figurę Świętej Trójcy na rynku. W Lesznie w l. 1750–60 przebudował pałac oraz ufundował wystrój i hełmy na wieżach kościoła paraf. p. wezw. św. Mikołaja. We Włoszakowicach wzniósł pałac na planie trójkąta, przewidziany na rezydencję myśliwską. W większości przedsięwzięć budowlanych S-ego uczestniczył znany z działalności na Śląsku architekt Karl Martin Frantz. S. popierał rozwój drukarstwa; w r. 1744 wydał przywilej dla leszczyńskiego drukarza Michała Wawrzyńca Pressera na wyłączność druku w swoich dobrach. W r. 1747 mianował wykształconego w Lipsku lekarza Ernsta Jeremiasza Neifelda fizykiem miejskim i prowincjalnym w Lesznie; od r. 1750 wydawał on w Lesznie pierwsze w Polsce czasopismo medyczne „Primitiae physico-medicae”. W dobrach rydzyńskich S. ufundował szkołę dla dwunastu kadetów, w której kształcić się miała młodzież szlachecka z Wielkopolski, uzyskując jednocześnie szlify w jego oddziałach nadwornych. S. zmarł w nocy z 21 na 22 V 1762 na zamku w Rydzynie, pochowany został 29 V w krypcie fundatorskiej kościoła paraf. p. wezw. św. Stanisława, biskupa i męczennika.

S. był dwukrotnie żonaty; z zawartego 23 X 1728 w Hubertsburgu małżeństwa z Marią Anną Franciszką Katarzyną von Stain (Stein) und Jettingen (1712–1741), córką barona Franciszka i baronówny Anny Marii Gutenberg, siostrą Joanny Lubomirskiej (zob.), damą Krzyża Gwiaździstego (1727), miał synów: Augusta (zob.), Aleksandra (zob.), Franciszka (zob.) i Antoniego (zob.), oraz córki: Mariannę (1731–1749), żonę od r. 1747 Franciszka Jakuba Szembeka, woj. inflanckiego, Joannę (1736–1800), zamężną od r. 1750 z Piotrem Pawłem Sapiehą (zob.), Józefę Petronelę (1737–1756), żonę od r. 1753 star. nowosielskiego cześnika kor. Ignacego Potockiego, i Petronelę (1741–1759). Z poślubioną w sierpniu 1743 w Kaplicy Królewskiej w Gdańsku Anną Teresą z Przebendowskich (1721–1795), córką woj. malborskiego Piotra Jerzego (zob.) i Urszuli z Potockich, damą Krzyża Gwiaździstego (1746), miał dwie córki: Urszulę Mariannę (1744–1745), i Teresę Apolonię (1746–1818), zamężną z Janem Wielopolskim, star. lanckorońskim, oraz zmarłych w dzieciństwie synów: Kazimierza Kunegunda (1750–1761) i Stanisława (1752–1753).

W historii Saksonii nie pozostawił S. po sobie dobrej opinii. Jeden z twórców reformy prawa saskiego z r. 1762 Ch. G. Gutschmidt, pisząc o systemie rządów z l. trzydziestych, którego głównymi uczestnikami byli S. i Brühl, użył określenia «Despotismus» i «Nepotismus» i ostrzegał przed możliwością powrotu takiego układu.

S. jest jednym z głównych bohaterów powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Brühl” (1875), występuje też epizodycznie w powieści tego autora „Skrypt Fleminga” (W. 1879). W opartym na powieściach «saskich» Kraszewskiego sześcioczęściowym cyklu filmowym Hansa-Joachima Kasprzika „Sachsens Glanz und Preussens Gloria”, wyprodukowanym przez telewizję NRD w l. 1983–5, postać S-ego odtwarzali Uwe Dag Berlin i Günter Schoß.

Portret epitafijny w kościele paraf. w Lesznie, reprod. w: Katalog zabytków sztuki w Pol., V z. 12; Portret przez Luisa de Silvestre, po r. 1734, w Muz. Okręgowym w Lesznie; Wśród gości na obrazie Lorenzo Zucchiego, wg Louisa de Silvestre z r. 1737, w Muz. Pałacu w Wilanowie; Liczne wizerunki reprod. w: Sułkowscy. Życie i dzieło. Katalog wystawy wrzesień–grudzień 1998, Leszno 1998; – Historisches Ortsnamenbuch von Sachsen Bd. 2, Hrsg. E. Eichler, H. Walter, „Quellen und Forschungen zur Sächsischen Geschichte” (Berlin) Bd. 21: 2001; Polacy w hist. Europy Zach.; Urzędnicy, XI; Żychliński, IV; – Askenazy S., Napoleon a Polska, W. 1918 II; Baumgart J., Archiwum Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” za r. 1938; tenże, Bracia Sułkowscy, „Roczn. Leszczyński” R. 6: 1985 cz. 1, R. 8: 1987 cz. 2, R. 10: 1989 cz. 3; tenże, Historia i zawartość archiwum książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Roczniki Hist.” R. 15: 1939; Beschreibende Darstellung der älteren Bau- und Kunstdenkmäler des Königreichs Sachsen. Unter Mitwirkung des K. Sächsischen Alterthumsvereins, Dresden 1901 II z. 20; Beyrich R., Der geheime Plan der kursächsischen Räte zur österreichischen Erbfolge vom Jahre 1738, „Neues Archiv für Sächsische Gesch. und Alterthumskunde” Bd. 37: 1916; tenże, Kursachsen und die polnische Tronfolge 1733–1736, „Leipziger Historiche Abhandlungen” H. 35: 1913; Boroviczény A., Graf Brühl. Der Medici, Richelieu und Rotschild seiner Zeit, Wien 1930; Böttiger C. W., Geschichte des Kurstaates und Königreichs Sachsen, Gotha 1870 II; Buchwald-Pelcowa P., Satyra czasów saskich, Wr. 1969; Czok K., August der Starke und seine Zeit. Kurfürst von Sachsen. König von Polen, Leipzig 2004; tenże, Geschichte Sachsens, Weimar 1989; Dygdała J., Dwaj pijarzy Konarscy. Z tajemnic publicystyki politycznej bezkrólewia 1733 roku, „Kwart. Hist.” R. 101: 2003 z. 1 s. 84; tenże, Podskarbi koronny Jan Ansgary Czapski, „Zap. Hist.” T. 70: 2005 z. 1 s. 28, 32–3, 37–40, 43; tenże, Saskie próby infiltracji środowisk szlacheckich podczas bezkrólewia 1733 roku, „Kwart. Hist.” R. 110: 2003 z. 4 s. 49; Exner S., Ordynacja rydzyńska, „Rydzyniak” R. 3: 1937 z. 3; Fellman W., Heinrich Graf Brühl. Ein Lebens- und Zeitbild, Leipzig 2000; Freihhern ô Byrn Fr. A., Giovanna Casanova und die Comici italiani am polnisch-sächsischen Hofe, „Neues Archiv für Sächsische Gesch. und Alterthumskunde” Bd. 1: 1880; tenże, Zur Lebensgeschichte des Grafen Friedrich August Rutowski, „Archiv für Sächsische Gesch.” Bd. 2: 1876; Goldberg J., Frydrychsztat-Sokolniki. Problemy osiemnastowiecznego miasteczka w ziemi wieluńskiej, „Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza” T. 5: 1959 z. 1 s. 84–9; Groß R., Die Wettiner, Stuttgart 2007; Hanke R., Brühl und das Renversement des Alliances. Die antipreußische Politik des Dresdener Hofes 1744–1756, „Hist. Profana et Ecclesiastica. Gesch. und Kirchengesch. zwischen Mittelalter und Moderne” Bd. 15: 2006; Hark F. S., Der Konflikt der kursächsischen Regierung mit Herrnhut und dem Grafen von Zinzendorf 1733–1738, „Neues Archiv für Sächsische Gesch. und Alterthumskunde” Bd. 3: 1883; Hentschel W., Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, Berlin 1967; Heres G., Von der Kunstkammer zum Museumskomplex, w: Geschichte der Stadt Dresden, Stuttgart 2006 II; Historia Leszna, Leszno 1997; Keller K., Landesgeschichte Sachsen, Stuttgart 2002; Kincel R., Kłopotliwy książę Sułkowski, Kat. 1984; Kobuch A., Zensur und Aufklärung in Kursachsen. Ideologische Strömungen und politische Meinungen zur Zeit der sächsisch-polnischen Union (1697–1763), „Schriftenreihe des Staatsarchivs Dresden” Bd. 12: 1988; Konopczyński W., Mrok i świt, W. 1911; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr. 1909 I; Kościński K., Szkoły rydzyńskie książąt Sułkowskich, P. 1909; Kraushar J., Podróże królewicza polskiego późniejszego Augusta III, Lw. 1906–11 cz. 1–2; Kręglewska-Foksowicz E., Sztuka Leszna, P. 1982; taż, Wielkopolskie rezydencje w 1. poł. XVIII wieku, w: Sztuka 1. połowy XVIII wieku. Materiały sesji SHS, W. 1981; Kriegseisen W., Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696–1763), W. 1996; Kulińska A., Mecenat artystyczny A. J. Sułkowskiego, „Rydzyniak” 1995 z. 2; taż, Sułkowscy znów w niełasce, „Głos Ludu” 1997 z. 5–6; Lessing J., Das Porzelangeschirr Sulkowski, „Kunstgewerbebl.” Bd. 4: 1888; Löffler F., Das alte Dresden. Geschichte seiner Bauten, Leipzig 2006; Machnikowski S., Dzieje Gimnazjum Leszczyńskiego (1555–1920), „Ziemia Leszczyńska” 1933 z. 2; Marconi B., Jedenaście obrazów z nieznanej galerii Sułkowskiego w Rydzynie, „Biul. Hist. Sztuki” T. 19: 1957 nr 2; May W., Die Architektur der königlichen Bauämter in Dresden und Warschau unter August III, w: Sachsen und Polen zwischen 1697 und 1765. Beiträge der wissenschaftlichen Konferenz vom 26. bis 28. Juni 1997 in Dresden, „SAXONIA. Schriftenreihe des Vereins für Sächsische Landesgeschichte e. V.” Bd. 4/5: 1998; Morawski K. M., Archiwum rydzyńskie książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” za r. 1910 s. 8–14; tenże, Ze studiów nad epoką saską, Kr. 1918 s. 37–45; Nieć J., Rzeszowskie za Sasów, Rzeszów 1938; Ostrowska-Kębłowska Z., Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce, P. 1969; Palkij H., Sejmy 1736 i 1738 roku. Kr. 2000; tenże, Sułkowscy herbu Sulima, w: Sułkowscy. Życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999; Petroff B., Die Politik Friedrich August II von Sachsen, Königs von Polen, während des Türkenkrieges 1736–1739, Leipzig 1902; Philipp A., Sułkowski und Brühl und die Entstehung des Premierministeramtes in Kursachsen, Dresden 1920; Piwoń A., Sułkowscy dziedzicami Leszna, w: Sułkowscy, życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999; Preibisz L., Zamek i klucz rydzyński, Rydzyna 1938 s. 49–92; Puttkamer E., Frankreich, Rußland und der polnische Thron. Ein Beitrag zur Geschichte der franzözischen Ostpolitik, „Osteuropäische Forschungen”, Neue Folge, Bd. 24: 1937; Rączka Z., Kilka uwag o bielskiej linii Sułkowskich oraz dziejach jej archiwum, „Karta Groni” T. 19: 1991; Rieke L., Die Geschichte des Dresdner Landhauses und seines Baumeisters Friedrich August Krubsacius, „Dresdner Geschichtsbuch” Bd. 10: 2004; Rostworowski E., O polską koronę. Polityka Francji w latach 1725–1733, W. 1958; Rugała L., Wielkopolska pamiątka w Cieplicach Śląskich, „Wielkopolska” 1989 nr 23; Schmidt O. E., Minister Graf Brühl nach vertrauten Briefen an seinen Intendanten Carl Heinrich von Heinecken, „Neues Archiv für Sächsische Gesch. und Alterthumskunde” Bd. 37: 1916; tenże, Minister Graf Brühl und Karl Heinrich von Heinecken. Briefen und Akten, Charakteristiken und Darstellungen zur sächsischen Geschichte (1733–1763), Berlin 1921; Schuster O., Francke F. A., Geschichte der sächsischen Armee von deren Errichtung bis auf die neueste Zeit, Leipzig 1885 I; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, Kr. 1912–13 I–II; Staszewski J., August II Mocny, Wr. 1998; tenże, August III Sas, Wr. 1989; tenże, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie, Wr. 1986; Sturmhoefel K., Illustrierte Geschichte des Albertinischen Sachsen, Leipzig 1908 cz. 1; Szymańska K., Sułkowscy a produkcja drukarska Presserów w XVIII wieku, w: Sułkowscy, życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999; Truchim S., Szkoły rydzyńskie Augusta Sułkowskiego, P. 1928 s. 6–7; Vogel D., Heinrich Graf von Brühl. Eine Biographie, 1700–1738, „Studien zur Geschichtsforschung der Neuzeit” Bd. 29: 2003; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy. Kr. 1887; Warszawa w latach 1526–1795, W. 1984; Załęska W., Rozwój form zastaw stołowych i porcelanowych dekoracji stołu w 1. połowie XVIII wieku…, w: Materiały z sesji towarzyszącej wystawie „Splendor stołu” w Muzeum Sztuki Złotniczej, Kazimierz Dolny 2006; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; Zwierzykowski M., Z badań nad gospodarczymi podstawami mecenatu Aleksandra Józefa Sułkowskiego, w: Sułkowscy, życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999; – Das geheime politische Tagebuch des Kurprinzen Friedrich Christian 1751 bis 1757, Bearb. H. Schlechte, „Schriftenreihe des Staatsarchivs Dresden” Bd. 13: 1992; Kitowicz J., Opis obyczajów, W. 1985; tenże, Pamiętniki czyli historia polska, W. 1971; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego w. hetmana koronnego z lat 1758–1771, Wyd. J. Bartoszewicz, „Bibl. Ordynacji Krasińskich. Muz. Konstantego Świdzińskiego” T. 7: 1882; Matuszewicz, Diariusz, I; Miscellen, „Archiv für Sächsische Gesch.”, Neue Folge, Bd. 1: 1875; Moszczeński A., Pamiętnik do historii polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III i pierwszych Stanisława Poniatowskiego, P. 1858; Pamiętniki króla Stanisława Augusta, Oprac. W. Konopczyński, S. Ptaszycki, W. 1915 I cz. 1; Die Staatsreform in Kursachsen 1762–1763. Quellen zum Kursächsischen Rétablissement nach dem Siebenjährigen Kriege, Hrsg. H. Schlechte, w: Schriftenreihe des Sächsischen Landeshauptarchivs Dresden im Auftrage der Staatlichen Archivverwaltung im Ministerium des Innern, Berlin 1958; Teki Dworzaczka. CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Vol. leg., VI; – „Handbuch der Historischen Stätten Deutschlands” Bd. 8: 1990; „Kur. Pol.” 1743 nr 354, 1749 nr 645, 1753 nr 862, 1756 nr 144, 1760 nr 26; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II t. 18 nr 2561 k. 1–3, Dz. V rkp. 15366 k. 1–2, 3, rkp. 15368 s. 1, 3, 4, 5, 6, 8–10, 11, 12–13, 18–19, 22, 23, 25–26, 28, 30, 32–33, 35, 37, 38, 40–41, 42, Arch. Komierowskich, rkp. 9/9 s. 44, 149–150, Arch. Roskie, pudło XXII nr 41 k. 1 3, 4 (koresp.); AP w Kr.: Arch. Sanguszków, teka koresp. 9 s. 927–8, 931, 937–8, 941–2, teka 158 plik15 s. 9, 23–4, teka 161 plik 15 s. 25, teka 259 plik 4 s. 225–7, 229–30, 249–51, 341–2, teka 284 plik 10 s. 199–201, Arch. Krzeszowickie Potockich, rkp. 3219 s. 41–4, Arch. Podhoreckie, I 2/86 bez paginacji, Arch. Tomkowiczów z Kobiernic, rkp. 39 s. 501–2, rkp. 41 s. 155–6, 161; AP w P.: Kalisz, Gr. 207 k. 299, Kościan, Gr. 93 k. 154, 176, Gr. 94 k. 31, Gr. 96 k. 1v, 78v, Gr. 97 k. 240, Gr. 98, k. 31v, 40, 124v–5, 303v, Gr. 99 k. 136v, 150b–50bv, Gr. 100, k. 40–40v, Gr. 101, k. 178v, Gr. 102, k. 5v, 49v, 50; Gr. 103, k. 71v–2v, Gr. 162 k. 12–13, 16–16v, 18–18v, 313–18, 358v–9v, 558–60, 561–4, 565–6, 567–7v, 577–610, Gr. 163 s. 228, 243–338, 1245–6, Gr. 164 s. 9, 242, 752–3, 1023, 1099–100, Gr. 165 s. 313, 808, Gr. 166 s. 149–50, 301, 312–13, 525–30, 532–6, Gr. 167 s. 244, 354, 417, 556–7, Gr. 168 k. 425v, Gr. 169 k. 4–5, 365, 347v, 641v, 650, Gr. 170 k. 14v–15, Gr. 172 k. 18v–19, 234–5, Gr. 173 k. 179v, Gr. 175 k. 221–2, Nakło, Gr. 93 k. 84, 107–7v, 120–20v, Gr. 94 k. 20, Gr. 181 k. 280–1, Gr. 182 k. 193–4v, Wałcz, Gr. 51 k. 636, Gr. 52 k. 48v, Gr. 78 k. 686–6v, 688, 695v, Gr. 84 k. 122v–3, 140, Gr. 85, k. 9v, 10v–11, 14v, 55, 79v–80v, 91–1v, 97, 113–14, 137v–8, 182v–3, 191v–2, 246–6v, 248–8v, 316, Gr. 86, k. 15v, 54–4v, 228, Wschowa, Gr. 115 k. 114v, Gr. 116 k. 3v, 26–6v, 49v, 50, Gr. 117 k. 19v, 23, 27v, 41v, 57v–8v, 72, Gr. 119, k. 50, 120, 144v, 152–3, 161–2v, Gr. 120 k. 40–v, 66v, 80v–1, 98–8v, Gr. 121 k. 12v, 22v–3, 31v, 67, 120v–1, 159, Gr. 122 k. 9v–10v, 34–4v, 50–50v, 51–1v, 91–1v, 93v, 127–7v, 137, 141–1v, 160v–1, 162, 232–3, 245–6, 247–8, 248v–52, Gr. 212 k. 194v–5, 387v, 388v–91, 392–2v, 430–30v, 432–3, Gr. 213 k. 175v–6v, 200v–1, Gr. 214 k. 291v, 296–6v, Gr. 216 k. 70v–1, 143, 330, Tab. 15 k. 40–66; Arch. Archidiec. w P.: Metryki, Leszno–śluby, 3 X 1740, Metryki, Rydzyna–chrzty, 4 XI 1744, 21 I 1746, 1 III 1749, 15 III 1750, 16 II 1752, Metryki, Rydzyna–śluby, 29 IX 1744, 13 VI 1747, 16 II 1749, 13 VII 1750? św. Jana Baptysty, 16 IV 1752, 25 II 1753, 1 VI 1756, 7 II 1759, Metryki, Rydzyna–zgony, 21 XI 1745, 15 III 1749, 21 VIII 1753, 8 III 1754, 13 I 1759, 22 V 1761, Metryki, Śmigiel–śluby, 22 II 1742; B. Czart.: rkp. 473/IV nr 71, 150–1v, rkp. 618/IV s. 561–3, 567, 571–3, 667–9, 677–8, 699, 721–2, 743–4, 751, 799–800, 813, 815–16, rkp. 1982/III s. 213, rkp. 2250/IV s. 287–90, 299–300, 303–4, rkp. 2615 t. 1 s. 67–8, rkp. 2886/IV s. 161, 179, rkp. 3515/I s. 536–7, rkp. 3844/III s. 227–8, 249–50; B. Jag.: rkp. 6147/IV k. 108; B. Kórn.: rkp. 7254 s. 213, 215–25, 227–30, 232–6, rkp. 12904 k. 87, Spuścizna po J. Baumgarcie, m.in. notatki z arch. Sułkowskich w Rydzynie; B. Narod.: BOZ, rkp. 860 s. 1, 15, rkp. 3231/III k. 65–6, rkp. 3253/III k. 88, rkp. 3260/III k. 126, XVIII. 1.6882, „Zuverlässige Lebensbeschreibung…”; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 307 s. 135–8, rkp. 931 k. 186, rkp. 939 k. 182–2v, rkp. 1084 k. 192; B. Ossol.: rkp. 841/I s. 13–16, rkp. 2691/II k. 182, rkp. 13672/II s. 185–6, rkp. 14217/II s. 4; B. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk w P.: rkp. 1547 s. 21, 27–8, 36–40, 42–3, 45–6, rkp. 1559; BUW: rkp. 97 k. 94, 516, 532; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny w Kijowie: F. 48 op. 1 nr 287 k. 17, nr 296 k. 6, F. 254 op. 1 nr 645 k. 11–11v; Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: F. 139 – 4475 k. 1–1v, 3–3v, 5–5v, 6–7, 8, F. 148 – 65 k. 89–90, F. 148 – 73/2 k. 202, F. 148 – 73/3 k. 387–8, F. 148 – 75 k. 136–7, F. 148 – 80 k. 14, F. 148 – 89 k. 137v, 138–9, 140–40v, 141–1v, 142–2v, 144–4v, 145–5v, 146–6v; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 103 op. 1 nr 433 s. 53, 55–9, 60, 63, F. 204 k. 191, F. 708 k. 428–8v; Muz. Narod. w Kr.: rkp. 5 s. 387, 412, 413, rkp. 751 s. 533–4, 537, 541–2, 545–6, 549–50, 551, 555–6, 559–60, 563, 567, 571–2, 575, 579, 583, 587–8; Sächsisches Hauptstaatsarchiv w Dreźnie: 10024, Geheimer Rat (Geheimes Archiv) loc. 7169/25 k. 1–4v, 10026, Geheimes Kabinett (Spezialreskripte) nr 252/1722, nr 288/2733, nr 148/1734, loc. 360/2 k. 42v–3, loc. 379/4 k. 152, 153v, loc. 389/11 k. 12–12v, 15, 18v, 20v–1, 21v, 46, 51v, loc. 450/1 k. 50–50v, 92, 97, loc. 456/6 k. 15, 17, 32, 35–5v, 67–7v, loc. 460/2, loc. 461/2 k. 28, 79, 80, 87v, 91v, 124v, 129–9v, 278v, loc. 582/4 k. 1–65, loc. 676/1, loc. 678/8 k. 3, 4, loc. 709/4 k. 155–5v, loc. 719/7, loc. 720/3 k. 19v, 22, loc. 722/6 k. 51–1v, loc. 949/10–949/13, loc. 774/7 k. 126–7, 152–3, 154–6, 158–8v, 160–60v, loc. 774/10 k. 9–12v, 13–13v, 14–15, 17–19, 21–2, 24–4v, 41–1v, loc. 1311/8 k. 15–15v, loc. 1379/07, 2609/2, 2984/6, 3241/1, 3288/24, 3290/8, 3290/15, 3291/5, 3291/8, 3291/9, 3309/5, 3332/8 k. 1–2, loc. 3333/1 vol. Ia, loc. 3333/2 vol. Ib, loc. 3333/3, 3347/1 k. 405, loc. 3368/8, 3380/3 k. 10–10v, 11–11v, 12–12v, loc. 3380/6 k. 158–9, loc. 3381/2 k. 23–3v, 24–5, 173, 174–5, 176, loc. 3420/12 vol. II, loc. 3489/9 vol. IV, loc. 3490/14, 3498/5, 3498/9 vol. II, loc. 3513/3 vol. I, loc. 3514/1 vol. I, loc. 3514/2 vol. II, loc. 3514/3 vol. III, loc. 3514/4 vol. IV, loc. 3519/3, 3522/9, 3522/11, 3523/6, 3523/7 vol. I, loc. 3523/8 vol. II, loc. 3523/9 vol. III, loc. 3523/10, 3523/11, 3524/1 vol. IV k. 33, 41, 47, 54, 60, 64, 67, 125, 139, 142, 146, 150, 153, 159, 162, 167, 193, 197, 201, 205, 209, 213, 216, loc. 3524/2 vol. V, loc. 3524/3 vol. VI, loc. 3524/4 vol. VII, loc. 3525/4, 3525/6, 3526/1, 3526/2 k. 17, 55, 66v, loc. 3532/4, 3532/6, 3535/4, 3536/16, 3552/6 vol. I, loc. 3552/7 vol. II, loc. 3556/6 vol. I, loc. 3556/7 vol. II, loc. 3556/8 vol. III, loc. 3556/9 vol. IV k. 1–4v, 5–6v, 71–2v, 86–6v, 144–8, loc. 3556/10 vol. V, loc. 3557/1 vol. I, loc. 3557/2 vol. II, loc. 3579/1 k. 106, 147, 214, loc. 3579/4 k. 220v, 488, 513, loc. 3579/5 k. 13, 138, 142–2v, 145, 146, 147, 148v, 150, 152, 152v, 153, 158, 160v, 161v, 213, 218–18v, 237v, 257v–8, 308, 319v, 447, loc. 3579/6 k. 19, 29–9v, 30, 30–30v, loc. 3580/1 vol. IIIa k. 31, 36, loc. 3580/2 vol. IIIb k. 5v, 32v, 93, 113, loc. 3580/3 vol. I, loc. 3582/4, loc. 3586/5, 3595/5, 3596/6, 3603/3, 3604/3, 3604/4, 3639/11 vol. I, loc. 3640/11, 3644/5 k. 6–6v, 17–18v, 37–40v, loc. 3666/8, 3666/9, 3666/10, 3671/7, 3671/8, 3671/9 vol. I, loc. 3671/10 vol. II, loc. 3672/1 vol. III, loc. 3672/2 vol. II, loc. 3672/3 vol. V, loc. 3672/4 vol. VI, loc. 3672/5 vol. VII, loc. 3673/1 vol. VIII, loc. 3673/2 vol. IX, loc. 3673/3, loc. 3673/4, 3673/5 k. 1, 17, 25–5v, 32v, 33, 43, 47–7v, 49v, 55v–6, loc. 3673/6, 3688/9 k. 8, loc. 3689/2, 3689/4, 3689/6 vol. VI, loc. 3689/7 vol. VII, loc. 3689/8 vol. VIII, loc. 3690/1 vol. I, loc. 3690/2 vol. II, loc. 3690/3 vol. III, loc. 3690/5, 3690/6, 3690/9 vol. IX, loc. 3691/2 vol. I, loc. 3691/3 vol. II, loc. 3691/4 vol. III, loc. 3692/1 vol. II, loc. 3692/2 vol. III, loc. 9494/10 k. 19, 39–9v, rkp. 10047, Amt Dresden 1660, k. 1–1v, 1697, k. 1–1v, 3–3v, 6, 15–15v, 35–36, 1698, rkp. 11241, Musterunglisten, 226b, 240a, 254a, 280, 320, 359, rkp. 12881, Genealogica, 5509 „Sułkowski”; Sächsische Landesbibliothek Staats- und Universitätsbibliothek w Dreźnie: 106m k. 2–4, 6,–7, 8–9, 11v, 12v, 13–14, 15v–29; Universitätsbibliothek w Lipsku: Ms 0231 k. 21, 64v, 74v, 133, 152–3, 166–6v, Ms. 0634 k. 12, 13, 36v, 58v, 105, 107, 107v, 108, 109, 109v, 113v, 115v.

Adam Perłakowski i Michał Zwierzykowski