Groza Aleksander Karol (1807–1875), literat wydawca. Ur. 30 VI we wsi Zahranicze w pow. taraszczańskim w gub. kijowskiej, w zamożnej rodzinie szlacheckiej, z ojca Pawła i matki Teofili z Kopczyńskich. Kształcił się w bazyliańskiej szkole humańskiej (1817–20), następnie w gimnazjum w Winnicy, które ukończył w r. 1826. Uczęszczał na Wydział Lekarski Uniw. Wil., w ciągu r. 1829/30 studiował jako wolny słuchacz na Uniw. w Dorpacie. Młodzieńcze utwory poetyckie opublikował w wileńskim „Noworoczniku Litewskim” na r. 1831. W t. r. osiadł w dziedzicznej wsi Sołohubowka na Ukrainie, ożenił się i poświęcił działalności literackiej. Twórczość jego, zaliczaną do spóźnionych przejawów «szkoły ukraińskiej», utrzymaną w duchu romantycznej ludowości, cechowało zainteresowanie dla folkloru oraz dla historycznej przeszłości ludu ukraińskiego, szczególnie zaś dla osiemnastowiecznych powstań chłopskich. Liczne stylizacje ludowe G-y, wyróżniające się swą daleko posuniętą wiernością wobec przekazów folklorystycznych, mają rozmaity charakter: czasem występuje w nich społeczny protest przeciwko krzywdzie chłopskiej, częściej zaś parafrazują chwyty artystyczne pieśni ludowej dla celów zdobniczych. Najbardziej znanym i cenionym utworem G-y była «powieść ukraińska z podań ludu», pt. Starosta Kaniowski, opublikowana w r. 1836 w tomie zatytułowanym Poezje, później przerobiona, przedstawiająca dzieje zbrodni i gwałtów Mikołaja Potockiego. W l. 1838–42 wydawał G. w Wilnie almanach „Rusałka” (pięć tomów), w którym ukazywały się wybitne utwory pisarzy działających na terenie Wileńszczyzny i Ukrainy; podobną inicjatywę podjął w l. 1849–50, publikując noworocznik „Grosz Wdowi”. Po dwutomowym wydaniu Poezji z r. 1843 (tu m. in. kilka stylizacji ludowych oraz opowieść poetycka Pierwsza pokuta Żeleźniaka) G. zamilkł na pewien czas. Po r. 1848 pojawiły się w jego twórczości utwory prozaiczne, m. in. realistyczne obrazki obyczajowe, sceny i typy z kontraktów kijowskich, jak Władysław, wyciąg z pamiętników nie bardzo starych (1848), Mozaika kontraktowa, pamiętnik z r. 1851 (1857). U schyłku lat pięćdziesiątych G. przeniósł się do Berdyczowa, gdzie pracował jako nauczyciel, później zaś do Żytomierza, gdzie był jednym z organizatorów Stowarzyszenia Księgarsko-Wydawniczego – spółki nakładowej tanich książek (wydającej m. in. opracowane przezeń elementarze). Ostatnie utwory G-y to «dramat ukraiński» Hryć (1858), poetycka «powieść szlachecko-ukraińska» Śmieciński (1860), oparta o wypadki humańskie, oraz dramat w dwóch częściach Twardowski (1873). G. zmarł 3 XI 1875 r. w Chałaimgródku pod Berdyczowem.
Podob.: „Tyg. Illustr.” 1865 II nr 306 s. 53 (reprod. rysunk.); Medalion na tablicy nagrobkowej w kościele Karmelitów w Berdyczowie (por. opis: Monkiewicz F., Pomnik śp. A. G-y w Berdyczowie, „Kłosy” 1880 nr 804 s. 347); Lirnik ukraiński, projekt pomnika dla A. G-y, rysunek wg posągu Ostrowskiego, reprod. „Kłosy” 1879 nr 721 s. 261 (por. Pług A., Lirnik ukraiński. Projekt pomnika dla śp. A. G-y, „Kłosy” 1879 nr 721 s. 270); – Korbut; W. Enc. Ilustr.; Janowski L., Słownik bio-bibliograficzny dawnego Uniw. Wil., Wil. 1939 s. 141–2; – Bieliński J., Uniw. Wil. (1579–1831), Kr. 1899–1900 III; Brzostowski A. B., Ci, których znałem, W. 1910 s. 72–87; Galle H., A. K. G., Sto lat myśli polskiej, IX 442–8; Grabowski M., Literatura i krytyka, Wil. 1840 I 44–53; tenże, Korespondencja literacka, Wil. 1842 I 64–86, 1843 II 189–206; tenże, Listy literackie, Kr. 1934; Rzuchowski B. D., Kilka słów o A. G-ie i jego pismach, Lw. 1877; Zdziarski S., Pierwiastek ludowy w poezji polskiej XIX w., W. 1901 s. 305–32; – Heleniusz E. [Iwanowski], Wspomnienia lat minionych, Kr. 1876 II 278–320; – B. Narod. w W.: rkp. nr 2674 (list do M. Grabowskiego z r. 1850) nr 2954 (7 listów do S. Goszczyńskiego z l. 1874–5); B. Ossol.: rkp. 12316 (12 listów do Fr. Wężyka z l. 1857–60).
Maria Janion