Szembek Aleksander Kazimierz h. własnego (zm. 1756), poseł na sejmy, stolnik koronny, wojewoda sieradzki.
Był synem Franciszka (zm. 1693, zob.) i jego drugiej żony Anny Barbary (25 X 1654–1710), córki Krzysztofa Michała Rupniowskiego (zob.), siostrzeńcem Zofii z Szembeków, zamężnej prawdopodobnie za Gabrielem Krasińskim (zob.). Miał przyrodnie rodzeństwo z pierwszego małżeństwa ojca z Zofią z Pieniążków m.in. Stanisława (1650–1721, zob.), Przecława Stefana (zob.), Michała (zob.) i Teresę, w zakonie Franciszkę (zob. Szembekówna Teresa), oraz braci rodzonych m.in. Jana Sebastiana (zob.), Franciszka (zm. 1712, zob.) i Krzysztofa Andrzeja (zob.).
Nad edukacją S-a czuwał profesor prawa Uniw. Krak. Sebastian Piskorski. Jeżeli to S. był autorem listu do matki z Rzymu z 15 XI 1704 (B. Czart., rkp. 449 s. 127–9), to należy założyć, że podróżował wówczas po Europie. Przed lutym 1710 dostał star. radomszczańskie w woj. sieradzkim. Na Walnej Radzie Warszawskiej t.r. wszedł do komisji powołanej do rozpatrzenia sporów Gdańska ze szlachtą oraz sprawy ceł morskich. Późną jesienią 1711, na polecenie króla Augusta II, pomagał rozlokować oddziały rosyjskie w królewszczyznach woj. kaliskiego i poznańskiego. Po śmierci brata, Franciszka, został mianowany 18 X 1712 stolnikiem kor.; przejął po nim jednocześnie star. grodowe bieckie. Był posłem z woj. krakowskiego na sejm 1712 r. oraz na sejm z limity 1712/13 r. Przeciwstawił się 1 II 1713 przeciąganiu jego obrad, zwłaszcza przez magnatów lit. związanych z hetmanem w. lit. Ludwikiem Pociejem, i domagał się sejmu konnego. Gdy w 2. poł. r. 1714 radykalizowały się nastroje szlachty, sejmik woj. krakowskiego 16 X t.r. polecił mu udać się do króla i przedstawić postulaty szlacheckie, m.in. wycofania wojsk saskich. Wobec możliwości konfrontacji z oddziałami saskimi, szlachta wycofała się ze swych żądań. S. posłował z woj. krakowskiego również na sejm 1718 r., na sejm z limity 1719/20 r. oraz na sejm 1724 r., na którym wyznaczono go na deputata do konferencji z posłami państw obcych oraz deputacji do układania konstytucji; do obu deputacji wszedł też na sejmie z limity 1726 r.
Dn. 11 VIII 1729 otrzymał S. woj. sieradzkie. Z okazji pierwszej rocznicy śmierci brata, Jana Sebastiana, kanclerza kor., zorganizował 5 IV 1732 uroczystości w kościele Mariackim w Krakowie; w dekoracji żałobnej był przedstawiony «Geniusz Szembekowski». Uczestniczył w sejmie 1732 r. i radzie senatu 13 X t.r., a także w rozpoczętym 26 I 1733 sejmie nadzwycz., który rozszedł się z powodu śmierci Augusta II. Uczestniczył w sejmiku przedkonwokacyjnym sieradzkim. Na sejmiku relacyjnym w lipcu 1733, mimo podziałów wśród szlachty sieradzkiej, doprowadził do złożenia przez dwa powiaty przysięgi na wybór «Piasta». Jako pułkownik swego województwa na elekcji 12 IX t.r. oddał głos na Stanisława Leszczyńskiego, z którym był spowinowacony, po czym odjechał do swoich podkrakowskich dóbr; stamtąd w poł. stycznia 1734 został siłą doprowadzony przez żołnierzy saskich i rosyjskich na koronację elektora saskiego Fryderyka Augusta II, wybranego na króla w wyniku «rozdwojonej» elekcji 5 X 1733. Już wówczas skarżył się na takie traktowanie, a powtórzył to w manifeście złożonym w Krakowie 25 I 1735 i ogłoszonym drukiem. Na początku marca 1734 przybył do Gdańska, gdzie schronił się Leszczyński. Już w poł. kwietnia t.r. był w Częstochowie. Król Stanisław wzywał później S-a, by także woj. sieradzkie zawiązało konfederację w obronie prawowitego elekta. Mimo że S. skarżył się (15 XII) na nadmierne obciążenie swego star. bieckiego przez regimentarza kor. Józefa Potockiego, stronnika Leszczyńskiego, przystąpił jednak pod koniec lutego 1735 w Krakowie do konfederacji dzikowskiej. Wkrótce potem z głównymi siłami konfederacji dotarł do Kargowej, skąd wraz z konsyliarzami i marsz. Adamem Tarłą przybył 28 III t.r. przez Pomorze Brandenburskie do Królewca, gdzie przebywał król Stanisław. Na początku czerwca odrzucił, sugerowane mu przez brata, bp. warmińskiego Krzysztofa Andrzeja, przejście na stronę saską. Dn. 30 VII podpisał opublikowany w Królewcu manifest konfederacji dzikowskiej. Zapewne opuścił Królewiec dopiero po abdykacji Leszczyńskiego, kiedy pozostający tam konfederaci uznali 23 III 1736 króla Augusta III.
Przed sejmem 1744 r., w odpowiedzi na list Augusta III, S. zalecał 1 V t.r. utrzymanie dobrych stosunków z sąsiadami, lustrację «osiadłości po województwach» i koekwację podatków oraz przeprowadzenie aukcji wojska przez zwiększenie liczby szeregowych żołnierzy. Nie mogąc się doczekać Orderu Orła Białego, zaczął afiszować się w r. 1755 z orderem przez siebie wymyślonym; jednocześnie złożył w Nowym Korczynie manifest, protestując przeciw naruszeniu zasad równości szlacheckiej przez nadawanie orderów. Instygator kor. Jan Chryzostom Krajewski pozwał go za to 22 IX t.r. do Tryb. Kor., a S. odpowiedział listem otwartym do mocodawcy instygatora, marsz. nadw. kor. Jerzego Augusta Mniszcha, oskarżając go o korupcję, groźby wobec posłów i senatorów oraz zamiar wprowadzenia zasady konkludowania większością głosów na sejmach, a przy okazji atakując powiązania masońskie adwersarzy. List wywołał ostre polemiki stronników dworu (zapewne Kajetana Sołtyka i Michała Zboińskiego), którzy sugerowali w jego powstaniu inspirację Czartoryskich, gdyż S. jest «nabożnym, melancholikiem, osobność lubiącym, ledwo się podpisać, a nic napisać nie umiejącym». Także dwa inne pisma (m.in. rozpowszechniane jako list woj. inflanckiego Franciszka Jakuba Szembeka) krytykowały postawę S-a i chwaliły działania dworu. Ostatecznie S. złożył 30 I 1756 w Krakowie manifest, w którym oświadczył, że nie zamierzał urazić Mniszcha ani innych godnych osób noszących ordery.
S. rezydował głównie w podkrakowskich Balicach, które uzyskał po śmierci brata, Franciszka. Od r. 1738 miał również obszerną posesję w Warszawie przy ul. Miodowej z częściowo murowanym dworem, którą 6 V 1752 sprzedał lekarzowi Henrykowi Lölhöffelowi (Lelewelowi). Przy poparciu brata przyrodniego, prymasa Stanisława uzyskał w r. 1718 powrót do star. bieckiego «wsi ruskich», odłączonych od niego jeszcze w XVII w. Trzymał też, po matce, star. lelowskie. Żona wniosła mu w posagu 84 tys. zł oraz obszerny klucz sarnowski nad Wisłą w pow. radomskim (miasteczko Gniewoszów, dziewięć wsi i pięć folwarków); miał tam też Wólkę Ciesielską. Teść scedował na niego w r. 1721 dochodowe star. kowelskie w woj. wołyńskim (zastrzegając sobie prawo użytkowania do śmierci), które z kolei S. przekazał w r. 1732 córce i zięciowi. Star. radomszczańskie S. scedował na rzecz Maksymiliana Ossolińskiego (konsens z 18 IX 1744). Ponadto trzymał mniejsze królewszczyzny w woj. sieradzkim, krakowskim i lubelskim (m.in. po teściu Wiszniów w ziemi łukowskiej).
S. był uważany za dobrego gospodarza; w Balicach miał sporo srebrnej zastawy i ozdób «roboty warmińskiej i wrocławskiej». Bibliotece Uniw. Krak. ofiarował w r. 1749 iluminowany modlitewnik króla Czech i Węgier Władysława II ze schyłku XV w., odziedziczony po dziadku Rupniowskim. Odbudował kościół parafialny w Morawicy (należącej do dóbr Balice), który 26 VII 1755 konsekrował bp krakowski Andrzej Stanisław Załuski; z okazji imienin żony S-a odbył się tam wtedy festyn. S. zmarł przed 6 X 1756, został pochowany prawdopodobnie u krakowskich reformatów w kościele św. Kazimierza, ufundowanym w znacznej mierze przez jego ojca. Zostawił S. w gotówce ok. 32 tys. zł, które przeznaczono na koszty pogrzebu i różne legaty. W kościele Reformatów w Wieluniu znajduje się marmurowe epitafium Aleksandra Szembeka z portretem trumiennym i datą zgonu 1734, zapewne chodzi o innego członka rodziny o tym imieniu.
S. był żonaty (przed? 16 VI 1711) z Anną (zm. 1756), wnuczką Wacława Leszczyńskiego (między 1632 a 1638–1688, zob.), córką Stefana Leszczyńskiego (zob.) i Konstancji z Mniszchów, wojewodzianki wołyńskiej, wdową po kaszt. zawichojskim Janie Gniewoszu. Pozostawił córkę Katarzynę, zamężną (od 31 V 1732) za wojewodzicem ruskim Dymitrem, synem Jana Stanisława Jabłonowskiego (1669–1731, zob.), któremu scedował także star. bieckie. Bratankiem S-a (synem Przecława Stefana) był Franciszek Antoni Szembek (zob.), a bratanicami Bihilda (córka Jana Sebastiana), zamężna za Jerzym Augustem Wandalinem Mniszchem (zob.) i Barbara Elżbieta (córka Franciszka), powtórnie zamężna za Janem Klemensem Branickim (1689–1771, zob.).
Portrety osobistości pol. Katalog; – Dworzaczek, tabl. 158; Elektorowie; Niesiecki; PSB (Piskorski Sebastian); Urzędnicy, II/2, IV/2 (błędnie jako syn Przecława, kaszt. wojnickiego); Żychliński, I 298; – Borkowska M., Modlitewniki królewskie, studium z kultury religijnej epoki Jagiellonów, L. 1999 s. 77–8; Budka W., Papiernia w Balicach, „Archeion” T. 13: 1935 s. 32; Czeppe M., Kamaryla Pana z Dukli, W. 1998; Gierowski J. A., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wr. 1953; Górska M., Dwór i familia. Wizerunek magnaterii w dekoracji okazjonalnej XVIII stulecia, w: Dwory magnackie w XVIII wieku, Red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko, W. 2005 s. 116; Hist. B. Jag., I; Kantecki K., Stronnictwo saskie w Polsce roku 1733, „Niwa” T. 6: 1877 s. 636–7; Katalog zabytków sztuki w Pol., II; Kobierecki M., Walewscy herbu Kolumna w XVII–XVIII wieku, Ł. 2008; Konopczyński W., Mrok i świt, W. 1911; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909 I; Niedziela R., Pisma polityczne w okresie bezkrólewia i wojny o tron polski po śmierci Augusta II Mocnego (1733–1736), Kr. 2005; Palkij H., Sejmy 1736 i 1738 roku, Kr. 2000; Przyboś K., Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697–1763), Kr. 1981 s. 95–6, 167; Rożek M., Ostatnia koronacja w Krakowie i jej artystyczna oprawa, „Roczn. Krak.” T. 44: 1973 s. 105; Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny północnej, Red. J. Muszyńska, Kielce 2001; Truchim S., Konfederacja dzikowska, P. 1921 s. 98; Zawadzki K., Związki rodziny Lelewelów z Warszawą, „Roczn. Warsz.” T. 20: 1988 s. 8; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr.–W. 1977; Zielińska Z., Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Corpus Inscriptionum Pol., VIII z. 1; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, Oprac. B. S. Kupść, K. Muszyńska, Wr. 1967; Matuszewicz, Diariusz; [Przebendowski J. J.], …,,Jako sobie pościelemy na tym sejmie, tak spać będziemy…”. Listy […] podskarbiego wielkiego koronnego do Jana Szembeka podkanclerzego i kanclerza wielkiego koronnego z lat 1711–1728, Wyd. A. Perłakowski, Kr. 2010; Radziwiłł H. F., Diariusze i pisma różne, Oprac. M. Brzezina, W. 1998 s. 78–9; Teka Podoskiego, II 52; Vol. leg., VI 189, 400, 402, 458; Zbiór aktów do historii ustroju sądów prawa polskiego i kancelarii sądowych województwa krakowskiego z wieku XVI–XVIII, Wyd. S. Kutrzeba, ,,Arch. Kom. Prawn.” T. 8: 1909 cz. 2; – ,,Kur. Pol.” 1732 nr 145, 1733 nr 307, 1747 nr 541, 1755 nr 107; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, t. 71 s. 658, Sigillata, t. 22 k. 22–3, t. 23 s. 42, t. 25 k. 138, t. 26 k. 106, t. 27 s. 358; AP w Tor.: Kat. II Dz. XIV t. 63 (gazety pisane) k. 56, 134v, 176, 239v; B. Czart.: rkp. 449 s. 127–9, rkp. 583 s. 371, rkp. 930 s. 59; B. Jag.: rkp. 7873 k. 13–14; B. Kórn.: rkp. 1987, 2001, 2031–2050, 11977 (akta majątkowe S-a i jego żony), rkp. 11981, 11982; B. Narod.: rkp. 6653 k. 125–6, rkp. 6661 k. 87, 108–18; B. Ossol.: rkp. 332 k. 123–5, rkp. 340 s. 52–7, rkp. 1411 k. 340, rkp. 2675 k. 1–37 (listy S-a), rkp. 13732 s. 163–77.
Jerzy Dygdała