Naruszewicz Aleksander Krzysztof (Daniel?) h. Wadwicz (zm. 1668), podkanclerzy lit. Był najmłodszym z czterech synów Krzysztofa (zob.) i Elżbiety z Szymkowiczów, bratem Stanisława (zob.). Po ukończeniu nauk w domu wysłany został ze starszymi braćmi – Janem i Kazimierzem – na studia zagraniczne. Dn. 21 IV 1631 zapisali się oni w towarzystwie Jana Dowgiałły Zawiszy i Piotra Narbutta na wydział filozofii uniwersytetu w Ingolsztacie, a następnie (2 X 1632) na uniwersytet w Padwie i Bolonii (1633). Jesienią 1633 przebywali w Rzymie, gdzie zmarł towarzysz podróży Naruszewiczów Piotr Narbutt (28 X); wystawili mu oni nagrobek w kościele Św. Stanisława. Dn. 27 XI t. r. uczestniczył N. wraz z braćmi w uroczystym wjeździe poselstwa Jerzego Ossolińskiego do Rzymu. We wrześniu 1646 był już starostą lidzkim. Na sejmie 1647 r. protestował w imieniu szlachty, której odebrano głos na sejmiku w Trokach, przeciwko obiorowi na posłów dwóch dyzunitów: Marcjana (?) Ogińskiego i Samuela Bychowca. W r. 1648 wybrany został z woj. wileńskiego na elekcję. W l. n. prowadził z Aleksandrem Ludwikiem Radziwiłłem kilkuletni spór o starostwo łoździejskie, który poważnie zaognił stosunki między popierającymi N-a Sapiehami a całym rodem Radziwiłłów. Mimo prób pośrednictwa, podejmowanych przez Albrechta Stanisława Radziwiłła, N. nie zgodził się na żadne kompromisy i doprowadził do wyroku pomyślnego dla siebie (1653). Stopniowo wzrastała również aktywność polityczna N-a. Został on bowiem wyznaczony, wraz z kaszt. gnieźnieńskim Janem Leszczyńskim, Zbigniewem Gorajskim i Jerzym Fischerem de Vireden, na komisarza do trudnych rokowań ze Szwedami w Lubece, rozpoczętych latem 1651. Nie doszło jednak wtedy do porozumienia i rokowania odroczono do 30 IV 1652. Podjęto je dopiero w listopadzie t. r. z tymi samymi polskimi komisarzami. W marcu 1653 drugi kongres w Lubece zakończył się bez żadnego rezultatu. W nagrodę za pracę na kongresie został N. mianowany 8 I 1654 (po śmierci Kazimierza Paca) pisarzem litewskim. Związał się więc ściśle z dworem Jana Kazimierza, tym bardziej iż właśnie w tym okresie król zdecydowanie stawiał na Sapiehów i Wincentego Gosiewskiego w walce z Januszem Radziwiłłem. Wyrazem tego była postawa N-a na sejmie wiosennym 1654 r., gdy zdecydowanie poparł króla w sprawie zaprzysiężenia hetmanów.
W dn. 21–22 X t. r. N. wziął udział w konwokacji grodzieńskiej, która odbyła się w związku z niepowodzeniami armii litewskiej w wojnie z Moskwą. Dn. 19 IV 1655 podpisał laudum sejmiku lidzkiego w sprawie zaciągnięcia dwóch chorągwi (husarskiej i kozackiej) na wojnę z Moskwą. W maju t. r. był na sejmie w Warszawie, na którym został wybrany, jako osoba posiadająca zaufanie króla, na posła do Szwecji (wraz z Janem Leszczyńskim, woj. łęczyckim, który określił N-a jako człowieka godnego i wielkiej prawości). Wybór ten wywołał głębokie niezadowolenie Janusza Radziwiłła, przywódcy kalwinów litewskich. Dn. 24 VI t. r. N. i Leszczyński wyjechali z Gdańska do Szwecji, gdzie 7 VII, w czasie spotkania z szykującym się już do agresji na Polskę Karolem X Gustawem, N. wygłosił piękną przemowę; piętnując zdradę moskiewską, wyraził nadzieję utrzymania pokoju ze Szwecją, a nawet otrzymanie od niej pomocy. Rokowania ze Szwedami skończyły się ostatecznie niepowodzeniem i 19 VII posłowie polscy wyjechali do Gdańska. Rozmowy miały być kontynuowane w Szczecinie, ale sukcesy militarne Szwedów usztywniły ich stanowisko. T. r. w okupowanej przez Szwedów Warszawie N. spotkał się z Karolem X Gustawem, któremu zakomunikował, iż szlachta litewska będzie zwalczała pakt kiejdański podpisany tylko przez nielicznych klientów radziwiłłowskich. Spowodowało to bliższe zainteresowanie się króla szwedzkiego szlachtą litewską zgromadzoną w Brześciu Lit., stojącą po stronie Jana Kazimierza. Dn. 25 X 1655 N. był już zresztą u Kazimierza Leona Sapiehy w Kijowcu koło Brześcia Lit., gdzie oczekiwał przybycia posła od Szwedów. Dn. 19 I 1656 znajdował się w Brześciu Lit. przy umierającym Kazimierzu Leonie Sapieże, który zlecił N-owi oddanie pieczęci mniejszej W. Ks. Lit., trzymanej przez siebie, Janowi Kazimierzowi, a testamentem zapisał mu skrzynię ze srebrem stołowym.
Dn. 10 IV t. r. N. był już we Lwowie u boku Jana Kazimierza. W r. 1657 otrzymał wójtostwo jakowskie, a na początku 1658 r. starostwo rzeżyckie w Inflantach, które zresztą 28 II t. r. przekazał miecznikowi lit. Jerzemu Tyzenhauzowi. Następny awans – na podkanclerzego lit. – otrzymał N. już na początku marca 1658, gdyż na sejmie wiosennym t. r. szlachta wytknęła królowi niezgodne z prawem, niejako «prywatne» mianowanie Krzysztofa Zygmunta Paca (na kanclerza lit.) i N-a na tak wysokie urzędy. Na sejmie tym N. został wybrany do komisji mającej zająć się sprawą mennicy, do komisji szwedzkiej, podpisał asekurację starostwa lęborskiego i zezwolenie na pertraktacje z Moskwą; zapewne otrzymał też, tytułem wynagrodzenia za poselstwo do Szwecji, olbrzymią sumę 300 000 zł (tyleż otrzymał Jan Leszczyński). W latach tych N., blisko związany z Pawłem Sapiehą, woj. wileńskim i hetmanem w. lit., gorącym stronnikiem Austrii, był jednym z filarów tego stronnictwa na Litwie; jego dom w Warszawie był miejscem spotkań stronników cesarza. Realizując wytyczne Wiednia, nie zgadzał się na pokój ze Szwecją z wyłączeniem Danii, na odstąpienie Inflant, a ostatecznie zrezygnował z udziału w komisji szwedzkiej (oficjalnie z powodu braku środków finansowych). Dążył natomiast do porozumienia z Moskwą. Dał temu wyraz szczególnie na sejmie wiosennym 1659 r., na którym ustanowiono w rezultacie następną komisję do rokowań z carem. Na sejmie tym wybrany został do komisji menniczej oraz na komisarza do zapłaty wojsku lit. W październiku t. r. miał wziąć udział w komisji słonimskiej w sprawie dóbr radziwiłłowskich, ale nie doszła ona do skutku. T. r. otrzymał w zastaw za poważną sumę pieniężną dobra Sielec w woj. brzeskim od Bogusława Radziwiłła (objął je jednak dopiero w r. 1661). Stało się to powodem poważnego konfliktu między N-m i Jerzym Karolem Hlebowiczem, który do tej pory administrował tym majątkiem; konflikt ten ciągnął się jeszcze długie lata po śmierci N-a, gdy pretensje Hlebowicza przejął Kazimierz Jan Sapieha jako mąż Hlebowiczówny, córki Jerzego Karola. W r. 1660, pod wpływem usilnych zabiegów królowej i Paców, N. porzucił stronnictwo austriackie dla francuskiego, starając się skłonić do tego także Pawła Sapiehę. W rezultacie podpisał (1661) rewers popierający plan obioru na króla kandydata francuskiego oraz zobowiązał się skłonić pięć sejmików litewskich do zgody na elekcję.
Już jako starosta luboszański, miadziolski, pieniański i szereszewski poślubił N. 1 V 1661 w Różanej córkę Pawła Sapiehy – Teodorę, co jeszcze bardziej związało go z Sapiehą; wraz z ręką Teodory otrzymał 250 000 zł i duże dobra Worony. Na sejmie majowym 1661 r. wybrany został komisarzem do prowadzenia traktatów z Moskwą, do rozgraniczenia woj. podlaskiego z brzeskim. Dostał wówczas, wraz z Krzysztofem Pacem, arendę nowego cła solnego na Litwie na dwa lata. Miało to być niejako zapłatą za przynależność do stronnictwa francuskiego. Prócz tego otrzymał ze skarbu francuskiego 12 000 liwrów na swoje potrzeby i opłacenie 6 sejmików oraz 6 000 liwrów dla Pawła Sapiehy. N. prowadził jednak grę polityczną na dwa fronty, utrzymując bliskie stosunki z rezydentem elektora brandenburskiego w Warszawie – podobnie jak jego teść. Dn. 1 X 1661 uczestniczył w naradzie senatorów lit. z królem w Nowym Dworze obradującej nad sytuacją w W. Ks. Lit., a w grudniu t. r. w naradzie grodzieńskiej, gdzie aprobował w pełni plany królewskie oparcia się na Litwie w walce o elekcję kandydata francuskiego. Na sejmie 1662 r. (luty–marzec) został wyznaczony do deputacji mającej przeanalizować aktualność instrukcji (z r. 1661) na rokowania z Moskwą. W kwietniu t. r. wysłano go do Kobrynia jako komisarza do zatrzymania wojska lit. idącego do Warszawy. Miał je zapewnić, że dwór wyrzekł się myśli o elekcji «vivente rege». Następnie (od jesieni 1662 do wiosny 1663) uczestniczył jako dyrektor w komisji do zapłaty wojsku lit. obradującej w Wilnie, a następnie w Puniach i Olicie. Dn. 4 VIII 1663 w Mostach doprowadził do zawarcia ugody z prawym skrzydłem armii lit. Z powodu antykrólewskiej manifestacji senatorów lit., przeciwnych prowadzeniu rokowań z samym tylko A. Ł. Ordinem-Naszczokiem, a nie z całą delegacją moskiewską, nie został wybrany do następnej komisji moskiewskiej. Stopniowo stosunki N-a z dworem ulegały ochłodzeniu. Wydaje się, iż pod koniec 1663 r., za sprawą Austrii i Brandenburgii, stał się on zwolennikiem elekcji na tron polski Augusta, ks. brunszwickiego, coraz rzadziej przebywał na dworze, często komunikował się z Bogusławem Radziwiłłem. Jakiś wpływ na to miały zapewne sprawy finansowe, gdyż dwór francuski sprzeciwiał się płaceniu pensji podkanclerzemu lit., ale przede wszystkim zadziałało stanowisko Pawła Sapiehy, utrzymującego kontakty z Jerzym Lubomirskim i mocno niezadowolonego z polityki królowej. Ilustracją tej postawy było zachowanie się N-a w okresie przebywania na Litwie Jana Kazimierza (od 15 V do 8 VII 1664), który wracając po niefortunnej wyprawie na Moskwę postanowił wzmocnić swoje stanowisko wśród magnaterii lit., pogodzić zwalczające się stronnictwa i poprowadzić je do rozprawy z Lubomirskim.
Przez długi czas N. (podobnie jak i Sapieha) nie zjawiał się w otoczeniu króla. W końcu jednak został przez niego pozyskany, a nawet skłonił do zgody z królem Pawła Sapiehę. Następnie uczestniczył w naradach senatu lit. 16 i 28 VII 1664 zajmującego się sprawami stosunków z Moskwą oraz utrzymania pogotowia wojennego na Litwie. We wrześniu, przygotowując się do sądu sejmowego przeciw Lubomirskiemu, królowa pozyskała N-a obietnicą stałej pensji 8 000 franków, a w październiku wyraziła zgodę na nadanie mu starostwa (wieszwiańskiego?). W rezultacie N. wziął udział w sądzie nad Lubomirskim. Otrzymał za to w lutym 1665 dobra Radohoszcze i Moszna w pow. pińskim. Stopniowo jednak znowu odsuwał się od dworu, przebywając dłuższe okresy na Litwie i często kontaktując się z Bogusławem Radziwiłłem. Co prawda wziął udział w odbytej w Grodnie konwokacji lit. (3–19 VII 1665), ale laudum podpisał z wyraźnym zastrzeżeniem poszanowania praw unii z Koroną. Był na sejmie 1666 r., uczestniczył w radach senatu z 8 V t. r. (obradującego nad stosunkami z Moskwą) i 22 V t. r. (asekurującego Janowi Kazimierzowi i Ludwice Marii sumy wydane przez nich na wojsko). W początkach 1667 r. był na sejmiku lidzkim, a następnie na wiadomość o śmierci królowej udał się do Warszawy. W tym okresie skłaniał się do kandydatury ks. Filipa Wilhelma Neuburga na tron polski. N. zmarł w Warszawie 21 VI 1668; pochowany został w Grodnie 2 I 1669.
Z Teodorą Sapieżanką (wyszła ona w r. 1671 powtórnie za mąż za Władysława Tyszkiewicza, star. purwieńskiego; zmarła w r. 1678) N. miał syna Kazimierza (zm. w r. 1684 w Paryżu) oraz dwie córki: Katarzynę, zamężną za Janem Kazimierzem Wołłowiczem, od r. 1692 oboźnym lit., i Mariannę Teklę, zamężną 1. v. (od r. 1678) za Jerzym Karolem Chodkiewiczem (zob.), 2. v. za Piotrem Michałem Pacem, star. żmudzkim, 3. v. za Janem Kazimierzem Kaczanowskim, jej poprzednim pokojowym, co wywołało ogromne wzburzenie na Litwie, a w rezultacie i śmierć Kaczanowskiego z ręki Krzysztofa Zawiszy.
Pułaski F., Opis 815 rękopisów Biblioteki Ordynacji Krasińskich, W. 1915 s. 196; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki, VI 525; Uruski, XII 39; Żychliński, III 155; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Codello A., Konfederacje wojskowe na Litwie w latach 1659–63, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI cz. 1; Czermak W., Ostatnie lata Jana Kazimierza, W. 1972; [Kalinka W.] Kamieński K., Negocjacje ze Szwecją o pokój 1651–1653, „Czas. Dodatek miesięczny” R. 2: 1857 nr 5 s. 556, 576; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 I 257–8; Kotłubaj E., Galeria nieświeska portretów Radziwiłłowskich opisana historycznie przez…, Wil. 1857 s. 209; tenże, Życie Janusza Radziwiłła, wojewody wileńskiego…, Wil.–Witebsk 1859; Kubala L., Jerzy Ossoliński, Lw. 1924; tenże, Wojna moskiewska r. 1654–1655, W.–Kr. 1910 s. 105; tenże, Wojna szwecka w r. 1655 i 1656, Lw. 1914 s. 57, 97, 107, 384; tenże, Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660, Lw. 1922, indeks oraz s. 230, 339; Polska służba dyplomatyczna XVI–XVIII w., W. 1966; Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, W. 1957 I; Sapiehowie, II; Walewski A., Historja wyzwolonej Rzeczypospolitej wpadającej pod jarzmo domowe za panowania Jana Kazimierza (1655–1660), Kr. 1870 I 98, 118, 126, II 203, 211, 245, 250, 259, 261, 277, 279, 329; Wójcik Z., Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, W. 1959; – Akta poselstw Morstina oraz Leszczyńskiego i Naruszewicza do Szwecji w 1655 r., Teki Archiwalne, W. 1957 V 57 i n.; Akty Vil. Archeogr. Kom., IV, IX, XXVIII XXXIV; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I 336; Die Berichte des kaiserlichen Gesandten Franz von Lisola aus den Jahren 1655–1660, Wyd. A. F. Pribram, Wien 1887; Chrapowicki J. A., Dyaryusz wojewody witepskiego Jana Antoniego dwoich imion Chrapowickiego jako przyczynek do czasów Jana Kazimierza, Michała Wiszniowieckiego i Jana Sobieskiego, W..1845 s. 43; Elektorów poczet; Kolęcki F., Kazanie na pogrzebie zacnej pamięci… Chrysztopha Naruszewica W X Litewskiego Podskarbiego Wielkiego…, Wil. 1630; Kopeć J. W., Bieg słoneczny w Rybach próżny śmiertelności [b.m. i r.]; Listy Jana Kazimierza do Marii Ludwiki z lat 1663–1774, „Kwart. Hist.” R. 5: 1891 s. 35–6, 38–9; Listy z czasów Jana III i Augusta II, Kr. 1870; Medeksza, Księga Pamiętnicza; Odlanicki Poczobut J. W., Pamiętniki (1640–1684)…, W. 1877; Ostrowski Daneykowicz, Swada, II 28; Pasek J. Ch., Pamiętniki, Wr. 1968; Pomniki dziejów Polski wieku siedemnastego, Wr. 1840 II 355–6; Portofolio Królowej Maryi Ludwiki…, P. 1844 II 302; Putendorf S., De rebus a Carlo Gustavo Sveciae Rege gestis…, Norimbergae 1696 s. 86; Radziwiłł, Memoriale; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Urkunden u. Actenstücke, IX; Vol. leg., IV 96, 100, 245, 248, 251, 257, 279, 306, 310, 336, 356, 369; Waliszewski K., Polsko-francuskie stosunki w XVII w. (1644–1667), Kr. 1889; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. II nr 1298 ks. 20 s. 81, 83, 87, 89, 91–93, 520–523, 528–531, dz. IV teka 4 kop. 46 nr 30, dz. V nr 5226, 5447, 10038, 10258, 10278, 10279, 13868, Arch. Tyzenhauzów nr E-326, Metryka Lit. Ks. Banicji nr 130 fol. 14 (wg Sumariusza Metryki Lit. IX k. 114), Ks. Zap. nr 130 fol. 88 (wg Sumariusza Metryki Lit. IX k. 146), Ks. Zap. nr 133 fol. 150 (wg Sumariusza Metryki Lit. IX k. 134); B. Czart.: rkp. nr 148 k. 143, nr 384 k. 143, 225, 227, 240, 261, nr 387 k. 17, 23, nr 401 k. 22, 23, 25, 32, nr 2105; B. Narod.: BOZ nr 871 k. 61, nr 1201.
Andrzej Rachuba