Lesser Aleksander (1814–1884), malarz. Ur. 13 V w Warszawie jako jeden z dwanaściorga dzieci kupca Levy Lessera i Róży z domu Loewenstein. Pierwsze nauki pobierał w Liceum Warszawskim, gdzie lekcji rysunku udzielał Aleksander Kokular. W r. 1830 wstąpił na Oddział Sztuk Pięknych przy Uniwersytecie Warszawskim; studiował tylko rok pod kierunkiem A. Brodowskiego, A. Blanka, rzeźbiarza P. Malińskiego, litografa S. Oleszczyńskiego. Znaczniejszy wpływ na rozwój artystyczny L-a w tym okresie miał jego prywatny nauczyciel, uczeń M. Bacciarellego, Józef Paszkiewicz. Pod jego kierunkiem kopiował L. obrazy i namalował autoportret w mundurze wojskowym. Obrazy historyczne Bacciarellego na zamku zwróciły też zapewne zainteresowania młodego malarza ku dziejom Polski. Wypadki r. 1831 i zlikwidowanie Wydziału Sztuk Pięknych przerwały studia L-a. Podjął je w r. 1832 w Akademii Drezdeńskiej (pod kierunkiem drugorzędnych malarzy, jak Moritz Retzsch, C. Ch. Vogel von Vogelstein). Za dobre postępy w technice rysunku i malarstwa otrzymał w r. 1833 srebrny medal.
Przebywając do r. 1835 w Dreźnie, mieście pełnym polskich pamiątek, miał L. okazję studiować przeszłość w jej «archeologicznych» drobiazgach. Zawarł przyjaźń z zamieszkałym tam wówczas zbieraczem polskich pamiątek Adolfem Cichowskim. Przeniósłszy się w r. 1836 do akademii monachijskiej, próbował sił w studiach o tematyce historycznej, pod kierunkiem P. Corneliusa, H. Hessa i J. Schnorra v. Carolsfeld, kładących nacisk na wyrazisty rysunek i poprawną kompozycję. Jedne z pierwszych prac L-a: Studium niemieckiego fechmistrza z XVI w. (1836) i Zwycięstwo Dawida nad Goliatem, przysłane do Warszawy na Wystawę Przemysłu i Sztuk Pięknych w r. 1838, spotkały się z bardzo pochlebną opinią krytyki. Prace te nagrodzono srebrnym medalem, jak też i nadesłany w r. 1841 obraz o polskiej tematyce historycznej, pt. Obrona Trembowli (w drugiej wersji w Muz. Narod. w W.). Publiczność i krytyka przyjęła go entuzjastycznie, podobnie jak i wystawionego w r. 1845 Błogosławionego Wincentego Kadłubka (obecnie inną wersję posiada Muz. Narod. w W.). Po czterech latach studiów L. założył w Monachium własną pracownię i wyrobił sobie stosunki w tamtejszym świecie artystycznym, bywając w domach Corneliusa, Schnorra, Kaulbacha. Z Monachium robił wypady do Antwerpii, Amsterdamu, Londynu, Paryża i Włoch. W Norymberdze, którą parokrotnie odwiedzał, zajmował się śladami działalności Wita Stwosza.
W r. 1846 L., zwiedziwszy po drodze Kraków, powrócił na stałe do Warszawy. Obrazy, które powstały tutaj, to malarstwo historyczne, portrety, malarstwo religijne, rzadko sceny rodzajowe. Chronologię prac L-a ustalić trudno: artysta dzieł swoich na ogół nie datował, szkicował poszczególne pomysły przez wiele lat i powtarzał niejednokrotnie w paru wersjach. Najważniejsze z obrazów L-a to: Święta Jadwiga błogosławiąca syna swego Henryka Pobożnego, Jadwiga znajdująca na pobojowisku zwłoki syna, Szarka i Čtirad (temat z legendy czeskiej; eksponowany w Paryżu w r. 1852; obecnie w Muz. Narod. w W.), Młodość Bolesława Krzywoustego, Skarbek Habdank, Znalezienie zwłok Wandy (temat powtarzany parokrotnie; w pierwotnym ujęciu wystawiony wraz z obrazem Habdank w r. 1867 w Paryżu; reprodukowany w litografii, stanowił w r. 1869 premię dla członków Tow. Zachęty Sztuk Pięknych; obecnie w Muz. Narod. w W.), Władysław Łokietek ratujący się ucieczką z Krakowa, Ostatnie chwile Kopernika (wystawiony w Paryżu w r. 1878, następnie darowany do Muzeum Kopernika w Rzymie), Jadwiga oczekująca przybycia Jagiełły, Jan Kazimierz więziony we Francji, Hołd pruski oraz wymowne w swej tematyce: obraz Pogrzeb pięciu ofiar z 1861 r. (obecnie w Muz. Narod. w Kr.) będący zbiorowym portretem osobistości biorących w pogrzebie udział (inną wersją był zaginiony Pogrzeb pięciu poległych) i Manifestacja patriotyczna na Rynku Starego Miasta w r. 1861 (obecnie własność Muz. Narod. w W.). Z portretów należy wymienić: portret żony, portret ojca artysty (oba własność Muz. Narod. w W.), portret młodej kobiety (własność Muz. Narod. w P., które posiada ponadto 8 studiów głów). Z obrazów o tematyce religijnej: Św. Magdalena (obecnie w Muz. Narod. w W.), Chrystus i Św. Aleksander (do kaplicy prawosławnej Instytutu Maryjskiego), Serce Jezusa dla kościoła w Łaniętach w pow. kutnowskim.
Prace L-a wystawione były w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w l. 1860–80, w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie w l. 1854, 1855, 1870, 1879. Wystawa pośmiertna prac L-a, krytycznie osądzona przez S. Witkiewicza, miała miejsce w Resursie Obywatelskiej w Warszawie w r. 1885. Obrazy L-a pokazane także były na Wystawie Sztuki Polskiej w r. 1894 we Lwowie i Wystawie Retrospektywnej w r. 1898 w Warszawie. Obecnie Muz. Narod. w W. ma 19 prac olejnych L-a oraz 6 olejnych kopii. W r. 1860 ukazał się album Królowie polscy (litografie wg rys. L-a, tekst J. Bartoszewicza), w innym wydaniu z r. 1861, pt. Życiorysy panujących w Polsce. Litografie wg obrazów lub rysunków L-a zamieszczone były kilkakrotnie w wydawnictwach książkowych i albumowych. Wyrazem dużych bezsprzecznie zdolności rysunkowych L-a i jego pracowitości są szkice (ponad 500 posiada obecnie Muz. Narod. w W.). W latach osiemdziesiątych L. (wspólnie z W. Gersonem, M. Olszyńskim) współpracował z teatrzykiem przy Warszawskim Tow. Dobroczynności, opracowując scenograficznie żywe obrazy: „Z życia Kopernika”, „Z podań o Wandzie”. W twórczości L-a, pozostającej pod wpływem konwencjonalnej sztuki monachijskiej, dydaktyzm historyczny usuwa na dalszy plan problemy czysto malarskie. Przedstawianym postaciom brak siły wyrazu, dramatyczność graniczy z teatralnością, a niedostateczna znajomość realiów powoduje anachronizmy. Przez współczesnych przeważnie ceniony wysoko, spotykał się jednak L. z zarzutami niektórych krytyków (szczególnie ostro atakował go Cyprian Godebski w „Gaz. Pol.” 1875).
Znalazłszy się w Warszawie, L. rozwinął szeroką działalność społeczną. W r. 1843 został członkiem komisji projektującej zakres Szkoły Sztuk Pięknych. W l. 1865–8 należał do Rady Zarządzającej Klasą Rysunkową. Jako jeden z założycieli Tow. Zachęty Sztuk Pięknych brał udział w l. 1858–60 w opracowywaniu projektu ustawy towarzystwa. Był członkiem Komitetu Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w l. 1862–83, kilkakrotnie pełniąc funkcję wiceprezesa. Przewodniczył delegacji, która opracowała i opublikowała w r. 1883 „Przewodnik do opisu dawnych pomników sztuki…”, pierwszą próbę instrukcji dla inwentaryzacji zabytków. Kiedy w r. 1864 powstał projekt stałej galerii obrazów, L. wyznaczony został członkiem odpowiedniej komisji. Był też delegatem do komitetów wystaw powszechnych w Londynie i Paryżu z ramienia artystów polskich. Jako zamiłowany archeolog brał udział w kongresie antropologii i archeologii przedhistorycznej w Peszcie (1876), a także w drezdeńskich uroczystościach na 25-lecie stowarzyszenia artystów niemieckich (Kunstgenossenschaft) w r. 1881. L. mianowany został w r. 1860 członkiem honorowym Tow. Naukowego Krakowskiego, w 1878 członkiem Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności. Król szwedzki Karol XV obdarzył go wielkim złotym medalem «Litteris et artibus».
L. zajmował się również krytyką artystyczną. W stałej rubryce omawiał w „Kłosach” wystawy Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w l. 1868–75. Tamże pisywał o współczesnych mu malarzach, jak Ary Scheffer (1875), Wilhelm Kaulbach (1872), Julius Schnorr von Carolsfeld (1872), P. Cornelius, M. Gierymski, J. Suchodolski. W sprawozdaniach Komitetu Tow. Zachęty Sztuk Pięknych zamieszczał życiorysy zmarłych artystów: J. Suchodolskiego i A. Kolasińskiego, M. L. Zaleskiego, A. Gryglewskiego i K. Ostrowskiego, K. Breslauera i J. Völka. Ogłosił drukiem wyniki własnych badań w artykułach: Pamiątki piastowskie na Śląsku („Gaz. Codz.” 1839), Dzieła W. Stwosza oznaczone monogramami („Tyg. Illustr.” 1863), Wieczerza Pańska, płaskorzeźba Wita Stwosza (tamże, 1864), Chrystus Pan w Ogrójcu, rzeźba W. Stwosza (tamże, 1870), Wiadomości o niektórych mniej znanych rycinach oraz Jeszcze kilka słów o Samuelu Kochanowskim, sztycharzu XVI w. („Kłosy” 1872). L. był osobistością bardzo popularną w środowisku zachowawczym artystycznym i arystokratycznym. Zmarł 7 III 1884 r. w Krakowie (gdzie zatrzymał się przejazdem); uroczysty jego pogrzeb odbył się w Warszawie. L. był (od 1864) żonaty z Julią z Bergsonów (2. v. Blatteisową).
Autoportret w pracowni drezdeńskiej (olej., 1833, własność Muz. Narod. w W., reprod. w: Wallis M., Autoportrety artystów polskich, W. 1966); Winieta z autoportretem w stroju renesansowym (rys. piórem, 1835, karta ze szkicownika, w Muz. Narod. w W.); Swój portret umieścił także L. na obrazie Pogrzeb pięciu ofiar 1861 r.; Litografia M. Fajansa w: Wizerunki polskie rysował z natury i litografował H. Fajans, W.; Ryc. J. Schübelera wg fot. L-a J. Mieszkowskiego w: „Tyg. Powsz.” 1884 t. 1 s. 161; Fot. w: Puciata Pawłowska J., Dzieje Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych, W. 1939 s. 18; – Grajewski, Bibliografia ilustracyj; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Krótkie wzmianki o nieżyjących malarzach polskich na Wystawie Retrospektywnej…, W. 1898; Rastawiecki, Słownik rytowników; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, (M. Gumowski); Antoniewicz Bołoz J., Katalog wystawy Sztuki Polskiej od roku 1764–1886, Lw. 1894; Ilustrowany katalog obrazów i rzeźb Muz. Narod., Kr. 1902 s. 29, 1905 s. 31, 1930 s. 35; Katalog malarstwa polskiego Muz. Narod., W. 1938; Malarstwo polskie od XVI do początku XX w. Katalog (Muz. Narod. w W. Galeria sztuki pol.), W. 1962; Michałowski P., Katalog Wystawy Malarstwa realizmu mieszczańskiego, P. 1951; Sto lat malarstwa polskiego z prywatnych zbiorów warszawskich w pałacu Łazienkowskim, W. 1919; Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX w., Katalog wystawy jubileuszowej. (Muz. Narod. w W.), W. 1962 II; Wiercińska J., Katalog prac wystawionych w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w l. 1860–1914, Wr. 1969; – Banach A., Polska książka ilustrowana, Kr. 1959; Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie, Wr. 1957 I; Kaczanowska M., A. L., rysownik historii polskiej, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 9: 1965; Kozakiewicz S., Warszawskie wystawy sztuk pięknych, Wr. 1952; Moszoro E., Życie artystyczne w świetle prasy warszawskiej, Wr. 1962; Reychman K., Szkice genealogiczne S. I, W. 1936; Ryszkiewicz A., Początki handlu obrazami, Wr. 1953; tenże, Warszawska «cyganeria» malarska, Wr. 1955; Struve H., A. L., jego rozwój artystyczny i stanowisko w historii malarstwa polskiego, W. 1885 (przedruk z „Kłosów” 1884); Wiercińska J., Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, Wr.–W.–Kr. 1968; – Vetulani A., Ryszkiewicz A., Materiały dotyczące życia i twórczości W. Gersona, Wr. 1951; – „Bibl. Warsz.” 1884 t. 2 s. 159; „Kłosy” 1873 t. 1 s. 191–2 (K. W. Wójcicki), 1884 t. 1 s. 183 (J. I. Kraszewski); „Tyg. Illustr.” 1868 t. I s. 191 (F. Faleński), 1878 t. 2 s. 91, 1883 t. 1 s. 113–4 (tu podobizna L-a, litografia A. Regulskiego wg fot. Dutkiewicza), 132–3 (W. Łuszczkiewicz), 1925 t. 1 s. 107–8; – AGAD: Teki Skimborowicza XXV 176, 236; IS PAN: Batowski Z., Malarstwo warszawskie, (mszp.) rkp. inw. 50; Muz. Narod. w W.: rkp. nr 65742, 65747, 65764 (Korespondencja L-a).
Elżbieta Szczawińska