Janowski Aleksander Ludwik (1866–1944), krajoznawca, podróżnik, pedagog. Ur. 2 X w Warszawie, syn Jana i Ludwiki z Krollów (zm. 1916). Ojciec J-ego, właściciel niewielkiego majątku w okolicach Wielunia, brał udział w powstaniu styczniowym. Po upadku powstania majątek uległ konfiskacie, on sam ukrywał się przed władzami rosyjskimi. Zmarł na kilka miesięcy przed urodzeniem syna. Matka zmieniała wielokrotnie miejsce pracy, mieszkając wraz z synem w Kaliskiem, w Gułowie w pow. łukowskim, w Józefowie nad Wisłą i w Pławnie w pow. radomszczańskim. Jak pisze J. w swych wspomnieniach, te częste zmiany miejsca zamieszkania nie pozostały bez wpływu na jego zainteresowania krajoznawcze. J. uczył się początkowo prywatnie, następnie, przeniósłszy się do Warszawy, ukończył 6-letnią Szkołę Techniczną Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie i ok. r. 1885 objął posadę urzędnika Wydziału Mechanicznego Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Sosnowcu. Równocześnie prowadził kursy dla analfabetów Sosnowca i okolic oraz organizował imprezy artystyczne, zwłaszcza amatorskie przedstawienia teatralne. Dokształcał się samodzielnie w dziedzinie krajoznawstwa, geografii i etnografii. Na okres pobytu J-ego w Sosnowcu przypadł początek jego, samotnych na razie, wycieczek krajoznawczych. W r. 1890 przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w Wydziale Mechanicznym Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, a równocześnie przygotowywał pracowników kolejowych do egzaminu na maszynistów, uzupełniając tę naukę wykładami o Polsce. Był założycielem i prezesem Kolejowego Stowarzyszenia Śpiewaczego «Echo» oraz członkiem Warszawskiego Towarzystwa «Lutnia». Wykorzystując przysługujący mu bezpłatny bilet kolejowy, zwiedzał kraj, interesując się zwłaszcza zabytkami oraz zwyczajami i obrzędami ludu wiejskiego. Wynikiem tych wycieczek były liczne pogadanki i odczyty z przeźroczami oraz cykl przewodników krajoznawczych, które J. wydawał własnym nakładem. Młodzież lgnęła do niego ujęta jego osobistym urokiem i nazywała go swym «Wujem». Od r. 1902 organizował J. dla młodzieży wycieczki krajoznawcze, głosząc hasło «przez poznanie kraju do jego ukochania». Podróżował również w tym czasie po Szwajcarii, Włoszech, Francji i Hiszpanii.

W r. 1905 rzucił projekt utworzenia towarzystwa, które ujęłoby w ramy organizacyjne ruch krajoznawczy. Opracował statut i współpracował przy organizacji Pol. Tow. Krajoznawczego (PTK). Po legalizacji towarzystwa w r. 1906 J. pełnił do r. 1909 funkcję sekretarza Zarządu, następnie w l. 1910–22 był wiceprezesem, wreszcie do r. 1929 prezesem Rady Głównej PTK. Z jego inicjatywy powstało czasopismo „Ziemia”, organ PTK, którego przez wiele lat był współredaktorem, a w latach 1926–7 i 1933 redaktorem odpowiedzialnym. Dzięki zabiegom J-ego stworzono pierwsze stacje meteorologiczne w Górach Świętokrzyskich oraz bibliotekę i zbiór klisz PTK. Był też J. czynny we wszystkich sekcjach towarzystwa, a zwłaszcza w komisji wycieczkowej, wystawowej i popularyzowania krajoznawstwa. Ok. r. 1910 rozpoczął pracę pedagogiczną; wykładał krajoznawstwo (przedmiot ten bywał nazywany później nauką o Polsce współczesnej) na pensjach warszawskich J. Sikorskiej, im. C. Plater-Zyberkówny, A. Walickiej oraz w szkołach zawodowych, m. in. w szkole dla ochroniarek i na kursach dla terminatorów przy Muzeum Przemyślu i Rolnictwa.

W l. 1913–4 odbył podróż dookoła świata przez Stany Zjedn. A. P.; zapoznał się z życiem emigracji polskiej i wygłosił tam 70 odczytów w jęz. polskim i angielskim. Z Ameryki wracał do kraju przez Hawaje, Japonię i Syberię, a do Warszawy przybył już po wybuchu pierwszej wojny światowej. Wiosną 1915 r. zorganizował J. dla młodzieży warszawskiej akcję odczytową i wycieczkową. Miarą żywotności tej akcji był fakt, że nie przerwano czynności nawet w dniu zajęcia Warszawy przez Niemców 5 VIII 1915 r. W następnych latach wojny J. kontynuował tę akcję ujętą w ramy organizacyjne sekcji wychowania fizycznego i zajęć pozaszkolnych Wydziału Oświecenia, której był przewodniczącym. Po utworzeniu Komitetu Obywatelskiego m. st. Warszawy w sierpniu 1915 r. został członkiem prezydium Wydziału Oświecenia. Ponadto pełnił funkcję wizytatora szkół elementarnych, był członkiem sekcji wychowania przedszkolnego i sekcji kursów dla dorosłych. W r. 1917 był sekretarzem Rady Muzeum Narodowego i zastępcą członka Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej. W tym czasie był również członkiem Komitetu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. W marcu 1918 r. został kierownikiem referatu oświaty pozaszkolnej Min. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ., przekształconego później na samodzielny Wydział Oświaty Pozaszkolnej, którego J. był naczelnikiem do r. 1928. W r. 1919 był zastępcą przewodniczącego I Kongresu Turystycznego w Krakowie. J. był jednym z założycieli Państwowej Rady Ochrony Przyrody i członkiem jej Wydziału Wykonawczego w l. 1920–32. Był również członkiem Zarządu Tow. Opieki Kulturalnej nad Polakami za granicą. W l. 1923–8 jako delegat Min. Oświaty był członkiem Międzyministerialnej Komisji Turystycznej przy Min. Robót Publicznych. W r. 1924 został wybrany członkiem Rady YMCA, następnie przez pewien czas był jej prezesem. Z ramienia Urzędu Emigracyjnego wyjechał w r. 1926 do Brazylii i Argentyny, gdzie odwiedzał ośrodki polonijne i wygłaszał liczne odczyty. W r. n., gdy na II Kongresie Turystycznym w Warszawie zapadła uchwała założenia Związku Polskich Towarzystw Turystycznych, J. należał do Komitetu Organizacyjnego i przez kilka lat do zarządu tego związku. W sierpniu 1928 r. przeszedł na emeryturę. W r. n. wyjechał na Międzynarodowy Kongres Geografów do Egiptu i wygłosił tam referat. W t. r. złożył funkcję prezesa PTK. Zjazd Towarzystwa przyznał J-emu tytuł dożywotniego prezesa honorowego PTK. W l. 1929–30 J. pełnil funkcję przewodniczącego komisji inspekcji oddziałów PTK. Po r. 1930 ze względu na zły stan zdrowia aktywność J-ego zmalała. Współpracował nadal z PTK, nie pełniąc już jednak żadnych oficjalnych funkcji, wygłaszał odczyty i prowadził wycieczki po Warszawie. W czasie okupacji ciężko chorował. Po upadku powstania przewieziony został 2 X 1944 r. do szpitala na ul. Nowowiejską, skąd wraz z innymi chorymi został ewakuowany do Pruszkowa, a następnie do Komorowa k. Warszawy, gdzie zmarł 14 X (wg aktu zgonu wystawionego w trzy lata po śmierci; inne źródła podają daty 9 X i 12 X). Ekshumowany 17 X 1947 r., został pochowany w dniu następnym w kwaterze zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

J. napisał dużą liczbę artykułów, przeważnie popularnonaukowych, z dziedziny krajoznawstwa, geografii i etnografii, drukowanych w czasopismach warszawskich, a głównie w „Ziemi”. Wydał też znaczną liczbę prac. Do ważniejszych należą: z zakresu krajoznawstwa – Wycieczki po kraju (W. 1902–7 I–IV), Poznaj swój kraj (W. 1913, praca przeznaczona dla ludności wiejskiej), Pogadanki krajoznawcze (Kr. 1916), Nasza ojczyzna (W. 1919), Wycieczki krajoznawcze (W. 1923); prace o emigracji i dla emigracji – Naszym rodakom za oceanem (W. 1922), Pamiątka z Polski (W. 1926), Oświata Polaków za granicą państwa (W. 1930); prace o Warszawie – Położenie geograficzne Warszawy (W. 1916), Warszawa (W. 1920), Duch Warszawy. Pogadanki krajoznawcze o Warszawie (W. 1921), Warszawa (P. 1929, w cyklu „Cuda Polski”), Mały przewodnik po Warszawie (W. 1930, wraz z R. Danysz-Fleszarową), W stolicy (W. 1938). J. napisał też kilka powieści dla dzieci i młodzieży: Samolotem nad Polską. Przygody lorda Ralfa (W. 1921), Maciuś Pędrak wśród Indian (W. 1922), Marysia w Japonii (W. 1923), Jędrek Mędrek w Honolulu (W. 1928), Nasz plac (W. 1936).

Fot.: „Turysta” R. 1: 1952 nr 4 s. 10; – Podr. Enc. Pedagog., I 277, II 353, 405, 651; – Gadecki M. B., Pracownicy i słuchacze, Oświata pozaszkolna Samorządu m. st. Warszawy, Pod red. J. Baranowskiej, W. 1930 s. 39; Gomólińska M., Początki pracy, Oświata pozaszkolna Samorządu m. st. Warszawy, Pod red. J. Baranowskiej, W. 1930 s. 16, 18; K[ulwieć] K., Założenie Towarzystwa, „Rocznik PTK” R. 1: 1907 s. 3–5; Lenartowicz S., Historia PTK, Pamiętnik jubileuszowy w 50 rocznicę założenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, W. 1958 s. 10–30; Szkoła Jadwigi Sikorskiej w Warszawie, W. 1927 s. 214; – Dybczyński T., Wspomnienie, „Ziemia” R. 16: 1931 s. 390–2; „Dziennik Urzędowy Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Polskiego” (W.) 1918 nr 7 s. 275; „Dziennik Urzędowy Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej” (W.) 1919 nr 5 s. 159, 1923 nr 19 s. 328, 1928 nr 6 s. 250; J. A., Listy z podróży naokoło świata. „Ziemia” R. 4: 1913 s. 610–11, 745–7, 779–82, 793–4, 816–8, 847–9, R. 5: 1914 s. 5–6, 26–8, 42–4, 54–5, 171–2, 204, 243–4, 283–4, 331–2, 458–60, 468–9, 491–2; tenże, Garść wspomnień, „Ziemia” R. 16: 1931 s. 336–8; Kalendarzyk polityczno-historyczny miasta stoł. Warszawy na rok 1916, W. 1916 s. 74, 76, 78, 79, 193, … na rok 1917, W. 1917 s. 51, 70, 89, 97, 259; Konarski K., Pamiętniki (w druku); Sprawozdanie Gimnazjum Żeńskiego imienia Cecylii Plater Zyberkówny, W. 1925 s. 26; Wojno T., O A. J-m, Pamiętnik jubileuszowy w 50 rocznicę założenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, W. 1958 s. 30–6; – F. K., A. J., „Gaz. Ludowa” R. 3: 1947 nr 287 s. 3; Fleszarowa R., Twórca polskiego krajoznawstwa, „Turysta” R. 1: 1952 nr 4 s. 10; Hoffman K., Jubileusz A. J-ego, „Ziemia” R. 7: 1922 nr 6 s. 210–3; Kulwieć K., Przemówienie wygłoszone w dniu jubileuszu A. J-ego w dn. 14 maja 1922 w sali miejskiej Magistratu Warszawskiego, „Ziemia” R. 7: 1922 s. 213–16; Leszczycki S., A. J., (Wspomnienie), „Biuletyn PTK” R. 2: 1947 nr 6 s. 3–4; Liga Ochrony Przyrody, „Ziemia” R. 13: 1928 s. 58; Pogrzeb A. J-ego na Powązkach w kwaterze zasłużonych, „Gaz. Ludowa” R. 3: 1947 nr 288 s. 2; „Rocznik PTK” R. 1: 1907 s. 22, 23, R. 2: 1908 s. 17, R. 3: 1909 s. 17, R. 4: 1910 s. 18, R. 5: 1911 s. 13, R. 6: 1912 s. 40, R. 7: 1913 s. 22, R. 8: 1916 s. 24, R. 9: 1928 s. 15, 18; Spr., Zgromadzenie ogólne Stow. „Echo”, „Łącznik” R. 1: 1908 nr 18 s. 271; Staszewski K., A. J., „Głos Nauczycielski” 1948 nr 5 s. 65–6; Walny Zjazd Delegatów Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w dniu 24 kwietnia 1927 w Krakowie, „Ziemia” R. 12: 1927 s. 183–4; Wojno T., A. J. (Wui), „Ziemia” R. 30: 1946 nr 1/2 s. 2–3; Zjazd delegatów PTK, „Ziemia” R. 14: 1929 s. 127; – Arch. Zarządu Cmentarza Powązkowskiego w W.: Akt zgonu wydany przez parafię w Pęcicach, gm. Skorosze nr 34/1947 z dn. 15 X 1947; Kennkarta J-ego w posiadaniu rodziny; B. PTTK w W.: Borkowska W., Fragmenty z życia śp. Wuja A. J-ego (mszp.), Orłowicz M., A. J. jako turysta (mszp.), Szafer W., A. J. a ochrona przyrody (mszp.); – Zakł. Antropologii UJ: Koresp. Kazimierza Stołyhwy; – Relacja pisemna M. Kolbuszewskiej; Relacje ustne W. Borkowskiej, R. Danysz-Fleszarowej, J. Kołodziejczyka i T. Wojno.

Stanisław Konarski